5جی یوزایلده زنگاندا تصوف و عرفان عالینه باغلی اولان بیر حرکت یارانیر. بونلار اسلام تعلیماتیندان بهره آلاراق و حضرت علی (ع) مریدی اولاراق "لافتی الاّ علی" شعاری ایله میدانا گلیرلر. بونلار اؤز رهبرلرینی اخی چاغیریب و اخی آدلاندیریرلار. اونلار اهل فتوت اولموش و مسافرلره، غریب­لره و یوخسوللارا یاردیمچی اولاراق سخاوت و یاخشیلیق ائتمه­گی اؤزلرینه بیر عملی عارفانه یول سئچمیشلر. بونلارین باشیندا اخی فرج زنگانی دایانیر.

اخی عربجه قارداشیم معناسیندادیر، آما بیر سیرا آراشدیریجیلار بو لقبی اویغور تورکجه سینده اولان آقی و یا آکی – سحاوتمند معناسیندان آلینما بیلیرلر. آنجاق ایکی سؤزجوگون عربجه و تورکجه اولدوغو حالدا بورادا بیر – بیریله بیرله­شیب و بوگون عربجه قارداشیم معناسیندا قبول اولونموشدور.

   اخی فرج زنگاندا آنادان اولوب و نهایت 457 ایلینده وفات ائتمیشدیر. او زنگاندا بیر خانقاه و بیر مچید دوزلتمیش و اورادا غریب­لردن مسافرلردن و یوخسوللاردان حمایه ائده­رک اونلاری اطعام ائدیرمیش. اونون دوزلتدیگی داش مچیدین یئری بوگونکو گاوازنگ داغی – ائل داغی­نین اته­گینده قالیر. چوخلو تاریخی قایناقلار اخی فرج­دن کرامت­لر یازمیشلار. آنجاق اونون انسانی رفتاری چوخلارینی زنگانا چکمیش و اونون موعظه­لریندن استفاده ائتمه­گه ماراقلاندیرمیشدیر؛ حتی زنگاندا اولان یهودی­لرین مسلمان اولدوقلارینا سبب اولموشدور. تاریخی قایناقلار چوخلو مسافرلری زائر کیمی زنگانا گلدیک­لریندن یازیرلار. بوگون زنگانلیلار قوناق سئورلیگه مشهور اولدوقلاری بلکه ده او بزرگواردان قالان یادگاردیر.

   اخی­لر حرکتی تورک­لر آراسیندا گئنیشلنمیش و اخی­لر بوتون آذربایجان شهرلرینده فعالیته باشلامیشلار. آراشدیریجیلار اخی حرکتینی آذربایجان و تورک دونیاسینا عایید بیلیرلر. چونکی اونلارین لیدئرلری آذر بایجانین مختلف شهرلریندن اولموشلار، او جومله دن: اخی بهاءالدین چلبی (اخی تورک لقبی ایله) اورمیه دن، اخی ائوره ن یا شیخ محمود خویی – خوی شهریندن، آبدال موسی سلماس شهریندن، بابا سلطان یا گئییکلی بابا خوی شهریندن، اخی جعفر عطیر زنگانی زنگان شهریندن اولموشلار.

   البتده بو عالیم­لردن الده تورکجه اثرلر واردیر. بیر عالیم­لرین بیر سیراسی آناتولویا گئتمیش و اورادا اجتماعی – دینی حرکت­لری گوجلندیرمیشلر و گاهدان سیاسی حرکت­لره ده قاتیلمیشلار. اخی جعفر خطیر زنگانی نین ایکی اوغلو – ضیاءالدین و شمس الدین خطیر زنگانی 674 ایلینده بو حرکت­لره گؤره اعدام اولموشالار. خطیر زنگانی­نین غزللری موجوددور.

***