آنچه که دیگران از «تبریز» دارند
(نقش تبریزیها در عمران و آبادانی سایر شهرها)
رسول داغسر
«تبریز، شهر اولین ها». این عبارتی است که امروز برای تمام گوشها آشناست. سوای مصادیق عینی آن، عبارت مذکور مخصوصاً با نامگذاری بر اثر نغز تاریخ پژوه شادروان صمد سردارینیا تثبیت گردید و حق آن از سوی تمامی وجدانهای آگاه و شریف در سراسر کشور ادا می شود.
بررسی تاریخی اقتصاد تجاری تبریز
سیدمرتضی حسینی
چکیده
شهر تاریخی تبریز یکی از مهمترین شهرهای شرق میانه و مهمترین شهر آذربایجان بوده و هست. اهمیت این شهر را از زوایای مختلف میتوان مورد بحث و بررسی قرار داد. نکتهی مهمی که در این مطالعهی تاریخی- جامعهشناختی باید مد نظر قرار بگیرد این است که این کسب اهمیت و نقش تاریخی، یک روند صعودی خطی نداشته بلکه میتوان آن را به صورت یک منحنی تلقی نمود. یک منحنی دارای مقاطع صعود و افول. مهمترین عامل صعود از میان عوامل تاریخی، جغرافیایی و اجتماعی مختلف، رونق اقتصاد از نوع تجاری در این شهر بوده که این عامل نیز به نوبهی خود حاصل موقعیت جغرافیایی آن بوده است. مقاطع تاریخی صعود و افول این شهر نیز همواره ارتباط مستقیم و بلافصل با اقتصاد تجاری این شهر داشته است. بنابراین مهمترین عاملی که باید در مطالعهی این ترقی و تنزل مد نظر قرار گرفته و تحلیل شود، وضعیت و مناسبات اقتصاد تجاری این شهر در طول تاریخ بهویژه دویست سال اخیر است. در این مقاله که آخرین بخش کتاب «ساختار اجتماعی تبریز از دوره سلجوقی تا عصر مشروطه بر اساس نظریه شهر ماکس وبر» به قلم نگارنده است، عوامل تأثیرگذار بر رونق و رکود اقتصاد تجاری تبریز از دورهی سلجوقی تا آستانهی انقلاب مشروطه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.
بررسی هویّت ساکنان قدیم آذربایجان در اسناد دست اول تاریخی عربی و فارسی
نویسنده: حسن رفیعی؛ کارشناس ارشد تاریخ
چکیده
سابقه ی اسکان و حضور ترکان در ایران و آذربایجان از جمله مباحث مناقشه برانگیز در تاریخ ایران می باشد که ایجاد و پدید آمدن بحثها و نظریات دامنهدار و متضادی را سبب شده است. در این میان باستانگرایان به دلیل عدم اعتقاد به تکثّر و توع فرهنگی و زبانی در ایران و در نتیجه- تلاش برای انکار این حقیقت انکارناپذیر و اظهر من الشمس، سابقه ی حضور و استقرار ترکان در ایران و آذربایجان را تا دوره های متخاخرتر یعنی عصر صفوی و مغول و بعضا دوره ی سلجوقی فرو کاسته، زبان ترکی را نیز به عنوان زبانی غیر بومی، مزاحم یا میهمان که گویا از رهگذر تهاجم های اقوام آسیای مرکزی بر مردم آذربایجان تحمیل شده است، می نمایانند. اما گروه دیگر که برخلاف دسته ی نخست، ظری کاملاً متفاوت در این خصوص ارایه می دهند. نظر به این که عقاید و نظریات دسته ی نخست در خصوص این مبحث به شدت تحت تأثیر سیاستهای حکومتی، مقاصد ایدئولوژیک، تُرک ستیزانه، غرض آلود و یکسان سازانه ی عصر پهلوی و دنباله روان آن حکومت میباشد، در این مقال کوتاه، نگارنده به بررسی نظریات دسته ی دوم (و منابع و مستندات ارایه شده از سوی آنان)، در این باره اهتمام می نماید.
کلید واژهها: آذربایجان،آذربیجان، عبیدبن شریه، عمروحاتم ربیعی، ترک، ترکان، ترکی.
دیوان لغات التّرکده بیر نئچه آذربایجانجا سؤزجوک
لطفعلی برقی
قیساجا:
بؤیوک دیلچی و بیلگین عالیم محمود کاشغرینین قلمیندن چیخمیش، تورک دیلینین اسکی سؤزلوکلریندن و ان اسکی تورکجه ـ عربجه سؤزلوگو اولان دیوان لغات التّرک کتابیندا، باشقا چاغداش تورک دیللرییله بیرلیکده، آذربایجان تورکجهسینه عائد اولان سؤزجوکلر ده بیر چوخ ساییدا قورونوب بیزه چاتمیشدیر. دیوان لغات التّرکدهکی عمومی تورکجه سؤزجوکلرین بیر چوخو ائله عیناً و بیر چوخو ایسه تکجه بیر قیسا دگیشمهلرله بوگون آذربایجان تورکجهسینده ایشلنیلیر. عمومی تورکجه سؤزجوکلرینه علاوه، کاشغری اؤز اثرینده آذربایجان تورکجهسینین آتاسی اولان اوغوز تورکجهسینه ده بیر اؤزل اؤنم وئریب بو شیوهیه مخصوص اولان سؤزجوکلری ده ائله اوغوزجا قیدییله قلمه آلیب گتیرمیشدیر. من بو یازیدا دیوان لغات التّرکده گلمیش و ائله بوگون آذربایجان تورکجهسینده ده ایشلنیلن بیر اؤنملی نئچه سؤزجوک اوزرینده دورموشام. بونلار «ارنج»، «شُک»، «بوت»، «ناک»، «قوز»، «نما» و «سُنی» سؤزجوکلریدیر.
آچار سؤزجوکلر: دیوان لغات التّرک، اوغوز تورکجهسی، آذربایجان تورکجهسی
تناسخ
رستم بهرادرزی[1]
کلمات کلیدی: خرمیان-تناسخ – روح -رجعت – بیمرگی
مقدمه
درباره باورهای خرمیان و بابکیان به واژهاي بر ميخوريم كه به نظر ميرسد بايد تجزيه و تحليل و تأمل بيشتري روي آن انجام شود، و آن واژه «تناسخ» ميباشد. در تعریف تناسخ آمده است آنگاه که انسان میمیرد، روح او به جای انتقال به عالم آخرت، باز به این جهان برمیگردد و در جستجوی قالبی برای ادامه زندگی مادی خود، گاه در وجود نباتات، گاه در بدن حیوانات و گاهی در بدن انسان وارد میشود.
در مورد تناسخ مطالب متعددی در منابع مختلف تاریخی بخصوص در مورد مذهب خرمدینان و بابکیان تالیف گشته که این قهرمانان قیام خودشان را متصل به یک منبع قبل از خودشان وصل میکردند.(1، ص.169) و تناسخ را یک نوع بیمرگی قهرمان دانستهاند. (2، ص.27)
بنابراين جهت اطلاع بيشتر، اشارهي كوتاه به معني لغوي و مفهوم اين واژه ميكنيم. در لغت نامه دهخدا، كلمه تناسخ چنين تعريف شده است:
«تناسخ يعني زائل شدن، … باطل ساختن،… زائل شدن روح از قالبي و به صورت قالبي ديگر در آمدن … خروج روح از قالبي و دخول آن در قالب ديگر كه رسخ نيز گويند.
خزران و رویاروییهای آنان با مسلمین
سیدمرتضی حسینی
چکیده[1]
خزران از جمله مهمترین و قدرتمندترین اقوام ساکن قفقاز و جلگههای جنوب غرب روسیهی امروزی، بخصوص حوزهی رود ولگا بودند. آنها در قسمتهایی از قفقاز و شمال غرب ایران به ویژه آذربایجان چندین برخورد بزرگ و کوچک با سپاهیان دستگاه خلافت انجام داده و سرانجام هم از سویی بر اثر ناسازگاری با تمدن اسلام و از سوی دیگر بر اثر فشارهای رم شرقی، شیرازهی دولت و حیات سیاسی آنان از هم پاشید. مهمترین مسئله در حیات اجتماعی- سیاسی آنان، گروش به آئین یهودیت به عنوان راه سومی جهت رهایی از فشار تبلیغی اسلام و مسیحیت بود. بقایای خزران پس از فروپاشی دولت خزر، در میان اقوام و سرزمینهای دیگر پراکنده شده و اکثرشان دچار استحالهی فرهنگی در میان اقوام و ملل دیگر شدند، چنانکه امروزه هویت و فرهنگی مستقل با عنوان «خزر» وجود ندارد.
واژگان کلیدی: خزران، مسلمین، اسلام، اعراب، یهودیت.
تحلیلی بر وجه تسمیه و مرزهای آذربایجان باستانی
مهندس رضا زرگری
در تاریخنگاری متداول، تاکنون اشارۀ قدرتمندی در خصوص ماهیت سرزمینی و اتنیکی آذربایجان باستانی صورت نگرفته است. محدودههای جغرافیایی و مختصات آن هنوز در پرده ی ابهام باقی مانده و گسترههای متفاوتی برای آن ادعا میشود. ضمن آنکه در بسیاری از موارد آذربایجان را مصغر کرده و به مراتب کوچکتر از ریشهها و سوابق تاریخی وانمود میکنند. همچنین در تحلیل وجه تسمیه نیز همین رویه را به کار برده و با سادهانگاری، بعضاً روی نکته نظراتی حتی متناقض پا میفشارند. حال آنکه با توجه به قدمت زمانی و استقرار اتنیکها، اقوام و مخصوصاً حضور و تبلورهای متعدد مفهومی در مختصات آن، بایستی به مراتب عمقیتر بدان نگریست.
هنر آذربايجان در دوران كهن
در پايان هزارهي سوم پيش از ميلاد، اتحاديهي قبايل مختلف شكل ميگرفت و زمينه را جهت تشكيل تمدن و حكومت ماننا آماده ميكرد. اين تمدن تا قرن نهم ق.م در اطراف درياچهي اروميه پابرجا بوده است. پايتخت حكومت ماننا «ايزورتو» بوده و با حكومتهاي آشوري و اورارتويي روابط سياسي، اقتصادي و فرهنگي داشته است. مانناها داراي فرهنگ غني و پربار بوده و هنر آنان در فرهنگ و تمدن دولتهاي همجوار و بعدي همچون مادها و اسكيفها مؤثر بوده است. حكومت ماد بر پايهي هنر ماننا در آذربايجان روي پا ايستاده است. در حكومت ماد (قرن ششم و هفتم ق.م) فرهنگ و مدنيت ماننا تداوم يافته است. تأثير اين فرهنگ را در فرهنگ و تمدن ايراني نيز ميبينيم. جنگهاي ايران و يونان ( قرن پنج ق.م) و سپس فتح ايران به دست اسكندر مقدوني، باعث نزديك شدن فرهنگي كشورهاي خاورميانه به همديگر شد و بعد از اسكندر، حكومت آتروپاتن در آذربايجان روي كار آمد. اين حكومت قسمتهاي جنوبي درياچهي اروميه را دربر ميگرفت و در همين دوره قسمتهاي بالاي درياچه از نظر هنري عقب مانده و اين عقب ماندگي در ديگر زمينهها نيز خودي مينمايد.
توبه نامه احمد کسروی
این مقاله به همین عنوان «اللغة التركیة فی إیران» به قلم احمد کسروی و در مجله «العرفان» سوریه، جلد ۸، شماره ۲، نوامبر ۱۹۲۲ و به زبان عربی چاپ گردیده است. این مقاله بعدها توسط پروفسور اوان زگال، كسروی شناس و ریاضیدان معاصر آمریكایی به انگلیسی ترجمه شده است. ترجمه فارسی مقاله نیز از پروفسور محمدعلی شهابی شجاعی است.
خاستگاه ترکان ایران
رضا اصلانی
جملهي محققان بر اين باورند كه خاستگاه اصلي تركان كه امروزه در چهارگوشهي جهان از شرق آسيا تا قلب اروپا و از سيبري تا كنارههاي رود هند پراكندهاند دامنههاي كوههاي آلتايي و اطراف رودخانهي ينيسئي و اورخون بوده است. تركان آذربايجان را نيز شاخهاي از تركان «آس» ميدانند كه نام قارهي آسيا نيز برگرفته از نام اين قبيله است. منطقهي وسيعي از قارهي پهناور آسيا محل سكني و حكمراني تركان بود كه در جريان تاريخ و اين منطقه گاه گسترش يافته و زماني تنگتر گشته است. تركان از اين منطقه تا قلب اروپا را در هم نورديده و طي اعصار متمادي بيشترين امتزاجها را با ديگر ملتها داشته و همراه خود زبان تركي را در مناطق مختلف پخش كردهاند.
تاريخ خط تركي
محمد دؤنمز
فتح قسطنطنيه در قرون وسطي نقطهي عطفي در نگرش جهانيان نسبت به تركان به شمار ميآيد،[1] زيرا اروپا و كليسا با اين حادثه دچار شوك عظيمي شد كه سابقههاي قبلي را نيز به ياد ميآورد. آنان قبلاً نيز با تركان رو به رو شده بودند. يك بار در سال 170 ق. م كه تركان از دامنههاي كوههاي آلتاي و از طريق قفقاز به اروپا آمده و تا قلب اين قاره را درنورديده بودند. قرن بعدتر يعني قرن چهارم بعد از ميلاد هونها، شاخهاي از تركان با رهبري آتيلا تا قلب اروپا آمدند و نصف اروپا را زير سلطهي خود گرفتند و اينك در قرن 15 يك بار ديگر زير بيرق اسلام، تركان بودند كه اروپا را به زانو درآورده و مهمترين شهر آنان كه قرنها استراتژيكترين شهرشان و پل رابط بين اروپا و آسيا محسوب ميشد به سلطهي خويش كشيدند. اين بار سومين دفعهاي بود كه اروپا قدرت تركان را حس ميكرد. ديگر نه ياراي مقاومت داشتند و نه ياراي فرار. به كليسا پناه برده و در آن جا از دست اين جنگجويان بيباك به دعا نشستند و از خدا ميخواستند تا آنان را از شر تركان رهايي بخشد. نفرت از تركان تمامي وجود آنان را لبريز كرده بود. مكتب باروك در همين قرن و تحت تأثير اين باورها پا گرفت و دشمني با تركان اساس و شالودهي اين مكتب شد. اين نفرت چشمان عقل آنان را نيز كور و مغزشان را عليل كرده بود و چنين ميانديشيدند كه تركان داراي فرهنگ و مدنيت نيستند، حتي زباني مدوّن ندارند. اين روند در ذهن آنان رسوب كرده بود و بر همين اساس به يك جنگ مقدس عليه تركان همت گماشته بودند.[2] تركان نيز با آرامش خيال و زير بيرق اسلام به فتوحات خود ادامه ميدادند و حتي در قروني كه اروپا در لاك خود فرو رفته بود و علم و دانش را به كنار نهاده و به دنبال جنگيري و خرافات بودند دنياي اسلام به كشفيات بسيار ارزشمندي نايل ميآمد.
تاريخ زبان تركي
رضا کسگین
زبان تركي به خاطر يك سري علل تاريخي، دورههاي گوناگوني را پشت سر نهاده و از پس قرنها در گسترهي جغرافيايي وسيعي پراكنده شده است. عليرغم وجود اسناد فراوان، امكان دستيابي به بررسي همه جانبه به تاريخ تحولات زبان مادريمان فراهم نبوده است. با توجه به شرايط تاريخي، عوامل متعددي در طول تاريخ باعث گشتهاند زبان تركي عليرغم گسترش و وسعت جغرافيايي، به عنوان زبان كتبي و دولتي مطرح نشده و از اين لحاظ گسترش مطلوبي نيابد. با وجود گذران دورههاي پر تحرك و بالنده در مسير تكامل و توسعه نتوانسته است به امكانات بررسي و تدقيق جدي و عملي دست يابد. به ويژه دربارهي تحولات اساسي آن در ادوار تاريخي كهن هيچ سند محكمي ارائه نشده است. هر چند كه نظريات و تئوريهاي صحيح و غلطي در اين زمينه ارائه شده ولي قانع كننده نبوده است. در طول تاريخ، تمايلات اقوام وملل ترك براي اتحاد و يگانگي كه متكي به اصول خاصي بوده است خواه ناخواه زبان تركي را نيز گسترش داده، اما باز به دلايل علمي ثابت شدهاي، شيوههاي گفتاري، لهجههاي مختلف پديد آمده و تا جايي كه اين لهجهها در نهايت به تعدد زبان منتهي گشته، پيش رفته است. لذا با در نظر گرفتن اين روند كه تحولات زبان اقوام و ملل از تاريخ پر فراز و نشيب سياسي اجتماعي، فرهنگي و . . . منتزع نيست تاريخ زبان تركي نيز بدون توجه به تحولات درون اين ملّتها قابل بررسي نخواهد بود.
بابک – آذربایجانین ملی تورک قهرمانی
م. کریمی
اؤزت:
آذربایجان تاریخینی باشقالارینین یازیلاریندان اوخویوروق. بللیدیر اونلار اؤز باخیشلاری و گاهدان ایستکلری اساسیندا بیزیم تاریخی یازمیش، گاهدان دَییشیب و حتا تحریف ده ائتمیشلر. زمان سوره سییله بوگون علمی امکانلارین چوخالماسی و گیزلی قالمیش سندلرین آشکار اولونماسی، یئنی آراشدیرمالار، سندلر و فیکیرلرله تاریخیمیزه باخماق ضرورتی حیس اولونور. دوغروسو بودور کی بو ساحه ده درین بوشلوق واردیر، عئینی حالدا قونشو اؤلکه لرده یارانان نظریه لردن ده خبرسیز قالمیشیق. آذربایجان تاریخینده گوونمه لی زیروه لر واردیر، خبرسیز قالماغیمیزدان آسیلی اولاراق اونلاری بیزدن آلیب باشقا بیر بویا ایله بیزه تانیتدیرمیشلار. بوگون بیر چوخلو قونولاری باشدان اؤیرنمه لی و یئنی باخیشلا باخمالیییق. بابکین سیماسی دا تحریفلرله اوز-اوزه گلن و دَییشدیریلن سیمالارداندیر. بو مقاله چالیشیر بابکین سیماسینی اعتبارلی قایناقلارا دایاناراق آچیقلاسین. بو یولدا باشقا عالیملرین ده آختاریشلارینا موراجیعت اولونوب و الده ائدیلن سونوجلار سئویندیریجیدیر.
آچار سؤزجوکلر: تاریخ، بابک، آذربایجان، تاریخ علمی، تاریخ نظریه لری.
درباره زبان تركي آذري
زبان ثروتي است كه حافظ ارزشهاي معنوي است. براي بررسي تكامل و اصول پيشرفت زبان هر ملتي، آشنايي با شكلگيري ملتي كه حافظ و بكارگيرندهي آن زبان است ضروري ميباشد. هر ملتي در طول سدهها و هزارهها از نتيجه ي برخورد قبايل، اقوام و ملل ديگر، دوستيها و دشمنيها بوجود آمده، گاه رو به ضعف نهاده و زماني باليده است بدين گونه توانمند و برومند گشته است. ارتباط و پيوند ملتها، تاثيرات خلاقهاي در گسترش و تكامل زبان آنها داشته است. در اين برخوردها برخي زبانها از بين رفته و برخي ديگر باليده و شاخ و برگ داده است. زبان آذري نيز با تبعيت از همين قوانين از هزارههاي پيش تا امروز باقي مانده و در حال حاضر يكي از شاخههاي زبان تركي به شمار ميآيد كه از شرق آسيا تا قلب اروپا گسترده شده است
جغرافياي آذربايجان
لازم است نيم نگاهي به جغرافياي آذربايجان نيز بيندازيم. آنچه امروز آذربايجان ناميده ميشود علاوه بر جمهوري آذربايجان قفقاز در شمال رود ارس، شامل آذربايجان ايران نيز ميگردد كه از ساحل ارس تا زنجان و همدان و از شرق تا گيلان و از غرب تا مرز تركيه را شامل ميگردد. شهرهاي مهم آذربايجان عبارتند از: شكي، قره باغ، دربند، باكو، گنجه، بردع، بيلقان و در ايران: تبريز، اردبيل، اروميه، سلماس، خوي، مراغه، مرند، مهاباد و سقز، ميانداب، زنجان و ابهر، قزوين و همدان كه البته اين گسترهي جغرافيايي امروزين در طول تاريخ متغير بوده و گاه تا درياچهي وان در تركيه را شامل ميشده است.
نگاهی به نظرات اندیشمندان در باره ی ترکان
همان گونه كه براي يادگرفتن تاريخ ايران تا دوران مغول ميبايست به منابع عربي مراجعه كرد، براي يادگيري تاريخ تركان نيز سندي بهتر از منابع چيني نداريم.
تركان در كتيبههاي اورخون براي نخستين بار خود را تورك ناميده اند. منابع چيني آنان را تو كيو Tou Kiyo خوانده اند و منابع بيزانسي توركوي (Tourkoi) به كار بردهاند كه اين موضوع جدلهاي خاصي را پديد آورده است. آنچه حائز اهميت است تركان در قرن ششم وجه تمايزي با دولتهاي ديگر دارند و آن اينكه به جاي اطاعت از يك نفر، از يك دودمان اطاعت ميكرده اند....
اشکانیان
پارتیان یا اشکانیان یکی از سلسله های بزرگ ایران است که امپراتوری وسیعی را از ماوراءالنهر تا بین النهرین به وجود آورده و پنج قرن اداره ی امور کشور را بر عهده داشتهاند. تاریخ سرزمین ایران همواره مورد بی مهری قرار گرفته و در طول 50 سال حکومت منفور پهلوی، تاریخ ایران مورد تحریف واقع شده، حوادث و واقعیت ها را وارونه نشان داده اند. تاریخ را به نفع یک قوم مصادره کرده و دروغ را جای حقیقت نشان داده اند. یکی از این دوران پر ابهام تاریخ ایران، همان اشکانیان یا امپراتوری بزرگ پارت است. دوره ی 477 ساله امپراتوری اشکانیان با سکوتی توطئه آمیز روبرو بوده و اگر توانسته اند دروغ گفته اند وهرجا که دیگر نتوانسته اند، توطئه ی سکوت را ترجیح داده اند....
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی