توبه نامه احمد کسروی

این مقاله به همین عنوان «اللغة التركیة فی إیران» به قلم احمد کسروی و در مجله «العرفان» سوریه، جلد ۸، شماره ۲، نوامبر ۱۹۲۲ و به زبان عربی چاپ گردیده است. این مقاله بعدها توسط پروفسور اوان زگال، كسروی شناس و ریاضیدان معاصر آمریكایی به انگلیسی ترجمه شده است. ترجمه فارسی مقاله نیز از پروفسور محمدعلی شهابی شجاعی است.

أحمد کسروی

اللغة الترکی فی إیران

عموماً چنین پنداشته می شود كه در سرزمین پارسیان (ایران) به جز زبان فارسی مردم به زبان دیگری صحبت نمی كنند و تعداد كمی از گسترش زبان تركی در سرتاسر ایران آگاه هستند. شاید زبان تركی بیش از زبان فارسی متداول است و اگر از اكثر ایرانیان سؤال شود كه در كشور آن ها به زبان تركی صحبت می شود جواب خواهند داد مطمئنا در ایالت های آذربایجان و خمسه (زنجان) و اكثر آن ها این را همجواری این ایالت ها با قفقاز و سرزمین عثمانی تركیه می دانند.

من تا به حال ندیده ام یا در میان ایرانیان یا در میان خارجی ها كه در مورد ایران و مسائل اجتماعی آن صحبت می كنند كسی در رابطه این موضوع اطلاعات صحیح داشته باشد... به ویژه در كتاب های خارجی، مستشرقین كه در مورد زبان تركی و مردم تركی زبان تحقیق كرده اند تحقیقاتشان را به سرزمین عثمانی و مردم تركستان و مسلمانان شناخته شده روس یعنی تاتارها محدود كرده اند و به ندرت در مورد ترك زبانان ایران صحبت كرده اند و آن هایی كه در مورد ایران و زبان های متداول در آن بحث كرده اند فقط زبان فارسی و لهجه های آن مانند گیلكی، مازندرانی، لری و غیره را مورد بحث قرار داده اند كه این ها در این ایالت ها متداول هستند. اما در مورد زبان تركی آن ها از ذكر آن غفلت كرده اند و به ندرت در مورد آن صحبت كرده اند و وقتی هم صحبتی از آن به میان آورده اند گفته اند این زبان در آذربایجان متداول است. شاید اطلاعات آن ها از طریق مسافرین، كارمندان سفارت ها یا مسیونرهایی است كه عموماً در ایالت ها و شهرهای بزرگ رفت و آمد داشتند و آن ها به ندرت به خودشان زحمت می دهند به روستاها یا ایلات چادرنشین مسافرت و در مورد زبان و آداب و رسوم آنان تحقیق كنند... مفسرین مسائل ایران از توجه به سایر زبان های متداول مانند تركی در ایران غفلت ورزیده اند.

در مقایسه با زبان فارسی زبان تركی شبیه دختر زیبایی است كه به آرامی در كنار یك زنی بدون حجاب نشسته كه او دل را با جواهرات و عشوه هایش و مغز را با آرایشش افسون می كند. (اینجا ما تركی را در یك كفه ترازو و فارسی و تمامی لهجه های آن را مانند مازندرانی، گیلكی، لری، كردی، سمنانی، و غیره را در كفه دیگر ترازو قرار می دهیم و اگر منظورمان فارسی سنتی است و آن را با تركی مقایسه می كنیم تركی به آن برتری دارد. هیچ كس نمی تواند آن را انكار كند.

اما ما می خواهیم در این جاده پیش برویم و دروازه ای را كه هرگز باز نشده است باز كنیم. ما ادعا نمی كنیم كه این مقاله كامل است یا یك بررسی و تلاش دقیق است بلكه ما بحث خودمان را محدود می كنیم به سفرهایی كه در ایالت های ایران داشتیم...

آیا در ایران ترك یا فارس در اكثریت هستند؟

ترك ها در یك ایالت ایران به سر نمی برند همان طوری كه برخی عقیده دارند آن ها تقریباً در تمامی ایالت های ایران پراكنده شده اند. برای اختصار، ما ترك زبانان را «ترك» خواهیم گفت. ترك ها و فارس ها همانند دو توده جدا شده نیستند بلكه همانند تخته شطرنج در جریان بازی هر بازیكنی به طرف دیگر رخنه می كند و مهره های سیاه با مهره های سفید به هم آمیخته می شوند.

در میان روستاهایی كه عادتاً فارسی صحبت می كنند اكثر شهرها مانند تهران، شیراز، قزوین و همدان با روستاها یا ایلات تركی زبان احاطه شده اند و مردم دو شهر اخیر هر دو زبان تركی و فارسی را می فهمند.

امروزه فهمیدن این كه ترك یا فارس اكثریت را تشكیل می دهند مشكل است. این بعد از سرشماری كه هویت فارس و ترك را روشن سازد معلوم می شود اما حكومت ایران همچون سرشماری را برای شهروندان خود یا جمعیت ایالت ها انجام نداده است تا این كه فارس ها را از ترك ها تشخیص دهیم؛ نظر مؤلف این است كه اكثریت با ترك ها می باشد و این یك تخمین الكی نیست بلكه آن چه كه ما در زیر ارائه می دهیم نتیجه تحقیقاتی است كه انجام داده ایم و اعداد و ارقام آن را ارائه خواهیم داد.

الف) آذربایجان یكی از چهار ایالت بزرگ و خیلی مهم ایران است. (از نظر اجرایی ایران به چهار ولایت آذربایجان، خراسان، فارس و كرمان و بیش از ده ایالت مانند مازندران، گیلان، كردستان و غیره تقسیم شده است). آذربایجان دارای یك و نیم میلیون نفوس می باشد و ناحیه خمسه كه جمعیت آن جا را چادرنشین ها و مردم مقیم تشكیل می دهند كه در شهرها و روستاهای آن مردم به زبان تركی تكلم می كنند و زبان فارسی را نمی فهمند مگر این كه توسط معلمین به آنها یاد داده شود. البته در كنار مردم آذربایجان اقلیت كرد مكری نیز زندگی می كنند كه به كردی تكلم می كنند.

ب) اكثر روستاها و ایلات در خراسان و فارس و بخش های همدان و قزوین و عراق عجم (اراك فعلی) و استرآباد (گرگان فعلی) ترك هستند و مسافرینی كه در خیابان ها و كوچه های تهران قدم می زنند از دیدن روستاییانی كه در خیابان های تهران تركی صحبت می كنند تعجب خواهند نمود. برخی از این ها در سال های اخیر از آذربایجان و خمسه (زنجان) به تهران مهاجرت كرده و در این شهر مقیم شده اند و دیگر هویت خود را فراموش كرده اند و خودشان را یك شهری می دانند.

در دیگر قسمت های ایران اكثریت با ترك ها نیست اما در این بخش ها نیز ایلات و روستاییانی وجود دارند كه به زبان تركی صحبت می كنند. استثنا فقط در ناحیه كرمان و بخش های گیلان، مازندران، كردستان، لرستان و غیره است؛ طوری كه در این جا ها ترك وجود ندارد مگر این كه در سال های اخیر به آن‌جا مهاجرت كرده اند و خودشان را همشهری این ناحیه ها نمی دانند. این ضرب المثل روسی درست است كه می گوید «نیزه بدون سر وجود ندارد» در حقیقت در مازندران دو ایل ترك وجود دارد كه با قبیله هایشان در ساری مركز مازندران زندگی می كنند که تعدادشان بیست قبیله است كه از سرتاسر ایران به این جا مهاجرت كرده اند و در مازندران ساكن شده اند و دیگر به تركی صحبت نمی كنند.

ما تصمیم گرفته ایم- همانطوری كه گفته ایم- چیزی را نخواهیم گفت مگر این كه با اعداد عربی قابل بیان باشد و تخمین و خیال به طور مطلق قانع كننده نیست.

آیا آنها ترك هستند یا ترك شده اند؟

آیا مردم آذربایجان، خمسه و دیگر ترك زبانان ایران از نسل ترك هستند كه از تركستان مهاجرت كرده اند یا آنها فارس بودند كه بعد از غلبه چنگیزخان ناگزیر شده اند جهت حفظ زمین هایشان زبان اصلی خود فارسی را فراموش كنند و زبان تركی را انتخاب كنند؟

سخن كوتاه، تركی زبانان ایران كه در سرتاسر ایران پخش شده اند فارس زبان نبودند كه به زور مجبور شده باشند از زبان اصلی خود صرف نظر كرده و زبان تركی را یاد بگیرند. ترك زبانان ایران فرزندان ترك هایی هستند كه در زمان های باستانی از تركستان جهت پیداكردن پناهگاه و چراگاه مهاجرت كرده اند و فاتحین ایران گشته اند و در سرتاسر آن پخش شده اند و هر جا كه اراضی وسیع بود ساكن شده اند و در طول زمان با اهالی ادغام شده و با آن ها ازدواج كرده اند عادت ها و لباس و مذهب آن ها را قبول كرده­ اند. قبایل ترك كه در استرآباد سكنی گزیدند و تركمن گفته می شوند هنوز به مذهب سنی و همانند روش لباس پوشیدن و آداب رسوم خودشان وفادار هستند و هنوز با فارس ها به جز در برخی موارد ادغام نشده اند اگر چه زبان تركی را حفظ كرده اند و حالا فرزندان آن ها به همان زبان یعنی تركی صحبت می كنند. اگر چه ترك هایی هم بوده اند كه در میان مردم بومی حل شده اند و زبان خودشان را فراموش كرده اند.

اثبات ادعای ما بعلاوه آن چه در بالا مطرح شد از كتاب های تاریخ بر آورده می شود. (یك اعتقاد قدیمی وجود دارد فاتحین ترك تعداد زیادی از نیروهای نظامی خود را بین مردم ایران جا دادند و با آن ها ادغام شدند و با آن ها ازدواج كردند و ایرانی ها را مجبور ساختند كه به تركی صحبت كنند و آن ها نیز از ترس ترك ها به تركی صحبت كردند و زبان خودشان را فراموش كردند... اما اطلاعات كافی برای ادعا وجود ندارد چون این ادعا توضیح نمی دهد كه چطور این تعداد ترك زبان خودشان را در بین تعداد زیادی فارسی زبان كه آن ها را احاطه كرده بودند حفظ كردند).