بابک – آذربایجانین ملی تورک قهرمانی

دکتر محمدرضا باغبان کریمی

اؤزت:

آذربایجان تاریخینی باشقالاری­نین یازیلاریندان اوخویوروق. بللی­دیر اونلار اؤز باخیشلاری و گاهدان ایستک­لری اساسیندا بیزیم تاریخی یازمیش، گاهدان دَییشیب و حتا تحریف ده ائتمیشلر. زمان سوره ­سییله بوگون علمی امکانلارین چوخالماسی و گیزلی قالمیش سندلرین آشکار اولونماسی، یئنی آراشدیرمالار، سندلر و فیکیرلرله تاریخیمیزه باخماق ضرورتی حیس اولونور. دوغروسو بودور کی بو ساحه ­ده درین بوشلوق واردیر، عئینی حالدا قونشو اؤلکه ­لرده یارانان نظریه­لردن ده خبرسیز قالمیشیق. آذربایجان تاریخینده گوونمه ­لی زیروه ­لر واردیر، خبرسیز قالماغیمیزدان آسیلی اولاراق اونلاری بیزدن آلیب باشقا بیر بویا ایله بیزه تانیتدیرمیشلار. بوگون بیر چوخلو قونولاری باشدان اؤیرنمه ­لی و یئنی باخیشلا باخمالی­ییق. بابکین سیماسی دا تحریفلرله اوز-اوزه گلن و دَییشدیریلن سیمالارداندیر. بو مقاله چالیشیر بابکین سیماسینی اعتبارلی قایناقلارا دایاناراق آچیقلاسین. بو یولدا باشقا عالیملرین ده آختاریشلارینا موراجیعت اولونوب و الده ائدیلن سونوجلار سئویندیریجی­دیر.

آچار سؤزجوکلر: تاریخ، بابک، آذربایجان، تاریخ علمی، تاریخ نظریه ­لری.



مقدمه:

آذربایجان تاریخی چوخلو سیرّلرله دولو اولاراق، آلچاق – اوجالاری گئریده قویموش اودلار دیاری­دیر، حیرنلر یارادان بیر اؤلکه ­دیر؛ و بابک، افسانه ­لره قاتیلان، تاریخده بیر حماسه­ دیر، بیر اوسطوره ­دیر.

" آذربایجان تاریخی" ساحه ­سینده قوزئی آذربایجاندا دَیرلی ایشلر گؤرولموش­سه، علمی کیتابلار یازیلمیشسا دا، گونئی آذربایجاندا بؤیوک بیر بوشلوق واردیر. "آذربایجان تاریخی" عباسقلی­خان باکیخانلی ­نین تدقیقاتی ایله باشلانمیش، XX جی عصرین اوّلینده م. رسول‌زاده، ا. حسین‌زاده، م. باهارلی و باشقا ضیا‌لی‌لارین اثرلریله معیّن بیر سیستمه سالینمیشدیر. آنجاق آرازین شمالیندا حاکیمیت کومونیستلرین الینه دوشدوکدن سونرا بو علم سیاسی‌لشدی. شوروی حاکیمیتی ایللرینده آذربایجان تاریخی حاقیندا یازیلمیش اثرلر آذربایجاندا قورولان دولت‌لرین تاریخی، آیری-آیری سولاله‌لرین و بؤلگه‌لرین تاریخی کیمی تقدیم ائدیلمیشدیر. بو کیتابلاردا تورک ائنوسونون آذربایجانا گلمه­ مسأله ­سی اساس صورتده قاباردیریلمیشدیر. حتی، بو “گلمه تورک‌لر” ده وحشی و کؤچری سیماسیندا تقدیم اولونوردو. بو کیمی باخیشلار کومونیست حاکیمیتی دؤورونده اساس دوشونجه کیمی تبلیغ اولونوردو. ایران آذربایجانیندا دا پهلوی رژیمی­نین ایش اوسته گلمه­سیله بوندان داها قاتی صورتده تورکلره توخونولوردو. آذربایجانلیلارین مونقوللاردان سونرا تورک اولدوقلاری و حتا صفویه دؤوروندن تورکلشمه­ سی (!؟) اساس دوشونجه کیمی اورتایا قویولور و تورکلر اجنبی، مهاجم، مهاجر و وحشی اولاراق تبلیغ اولونوردو. بیزیم آذربایجاندا کسروی کیمی­لر و قوزئی آذربایجاندا دا اقرار علی­یئولر میدان آچیرلار.

قوزئیده ایستالین‌دن سونرا میللی مسئله‌یه باخیش بیر بالاجا یوموشالیر و 1960جی ایللرده کومونیزم ایدئولوگیاسیندان نیسبتن اوزاقلاشیر. تاریخ ­شناسلیقدا بو دوروم 1980جی ایللره قدر دوام ائتمیشدیر. یالنیز بو ایللرده تامام تاریخچی، میفولوگ، ایلام­ شناس، ائتنوگراف و ادیبلر او جومله­ دن: میرعلی سیدوو، یوسیف یوسیفوو، سولیمان علیاروو، محمود اسماعیلوو، قیاس ­الدین غئیبوللایئو، فرهاد زئینالوو، توفیق حاجییئو، علم­الدین علی­بی‌زاده، آیدین ممدوو، فیریدون آغاسی­اوغلو (جلیلوو)، عدالت طاهیرزاده، عاریف رحیموو، تیمور ممدوو و باشقا ضیا‌لی‌لارین تدقیقاتلاریندا تورک دیلی‌نین قدیم نمونه‌لری اورتایا چیخدی. آنجاق هله ایش چوخ­ایدی. پروفسور فریدون آغاسی­ اوغلو قدیم دوشونجه ­لری داغیتماق اوچون بیر سیرا تدقیقاتین ایره ­لی آپاریلماسینی خاطیرلاییر و آشاغیداکی قونولارا توخونماغی گرکلی بیلیر:

تورک ائتنوسونون ایلکین آتایوردو

آذربایجان آرخئولوگیاسی‌نین ائتنیک اساسی

تورک ائتنوسو فونوندا آذر خالقی‌نین آنتروپولوگیاسی

پروتوتورک دیلی و دیالئکت‌لری

پروتوآذر دیلی و دیالئکت‌لری

آذربایجانین ائتنیک تاریخی جوغرافیاسی

آذر فولکلورو و میفولوگیاسیندا تاریخی بلگه‌لر

آذر خالقی‌نین تاریخی ائتنوقرافیاسی

آذر خالقی‌نین تاریخی اونوماستیکاسی

قونشو خالق‌لار و دولت‌لرله قدیم علاقه‌لر

اؤن آسیانین اؤلو دیل‌لری ایله تورک دیلی‌نین کونتاکت‌لاری

تاریخی دئموقرافیا

تاریخی کؤچ‌لرین ایستیقامتینی گؤسترن آرخئولوژی بلگه‌لر

آذربایجاندا قایاوستو رسم‌لر، پیکتوقرام و دامغا‌لار

آذربایجاندا ایشلنن یازی تیپ‌لری

آذربایجاندا قورولان دؤولت‌لرین ائتنیک ترکیبی

قدیم تورک و پروتوآذرلرین قوردوغو دولت‌لرین اؤزللیگی

آذر خالقی‌نین ائتنوگئنئزی. (آغاسی­ اوغلو، 2014، 3).

البته، قیسا مدتده بو قدر موختلیف ساحه‌لری احاطه ائدن پروبلئمی تدقیق ائتمک اوچون عالی مکتب‌لرین موافیق اولدوغو، علم‌لر آکادئمیاسی‌نین دیل، تاریخ، ادبیات، شرق­ شناسلیق، فلسفه، ائتنوقرافیا و آرخئولوگیا اینستیتوتلاری‌نین اساس مرکزی یارانما‌لی و بو ساحه‌لر اوزره پلانلی شکیلده تدقیقاتلار آپاریلما‌لی­ایدی. آنجاق بو ساحه ­نی آز-چوخ دولدوران ز. بنیادوو، ی. یوسیفووو، سولیمان علیارووون چالیشمالاریله 1994 و 1996 ایللرینده “آذربایجان تاریخی” کیتاب‌لاری‌ نشر اولونور. بونون آردیجا علمی کتابلار یازیلیر و بوگونوموزه حاضیرلیقلار گؤرولور. سئویندیریجی بیر حالدیر کی آذربایجاندا علمی نظریه­لر آذربایجان تاریخی و تورک دیلی­نین یئرلی اولدوغو حاقدا یاخشی و سانباللی اثرلر یازیلیر. تورک ائتنوسونون آتایوردو آلتای‌دان آذربایجانا قدر اوزانان بیر قونویا چئوریلیر و بو ساحه­ده چئشیدلی نظریه ­لر اورتایا قویولور و هر بیری ده اؤز فاکتلارینی دا گتیرمیشلر؛ آنجاق کئچن 250 ایل عرضینده ثبوت اولونا بیلمه‌ین آلتای تئوروسونا گؤره، تورک‌لر مونقولوید عیرقلی طایفا‌لاردان آیریلیب، آلتای‌دان اؤن­ آسیایا گلمیشدیر. بورادا ایکی اساس تئز واردیر:

1 - آذربایجانلی‌لار یئرلی خالق‌دیر؛

2 - آذربایجانلی‌لارین دانیشدیغی دیل گلمه دیلدیر.

ایکینجی تئزه گؤره، آرازدان آشاغیدا یاشایانلار ایران­دیللی اولموشلار. اورتا­آسیا‌دان گلن سلجوقلولار XI عصرده بونلارین دیلینی دَییشدیرمیش و بو ایران­دیللی طایفا‌لار دؤنوب آذری‌لر اولموشلا‌ر. بو نظریه آذربایجان تاریخچیلیگینده درین کؤک سالمیشدیر. بو یؤنده باشقا تورک خالقلاری‌نین یازان عالیملری واردیر. بو نظریه طرفدارلاری هله ده کؤهنه “آلتای نظرییه‌سی” تأثیری آلتیندا‌دیرلار. آما سئویندیریجی حالدیر کی بیر سیرا درین آراشدیرمالار دَیرلی آکادمیسینلر طرفیندن اورتایا قویولور و چوخ قایناقلار الده ائده­رک مختلف علملردن یارارلانیب و بوگون "اورمو تئوروسو" قبول اولونماقدادیر و چوخ محکم دلیللر و استنادلارلا قانع ائدیجی بیر دوروما گلیب چاتمیشدیر.

آذربایجان تاریخینی بیر ده باشدان آراشدیریب یازما گرکایگی بوگون جانلانیر. چوخلو تاریخی سندلری باشدان آراشدیرما و اینجه مه مه گرکدیر. تاریخیمیزه بیر ده باشدان – گؤزلریمیزی سیله ­رک، گؤزلویوموزو دَییشه­رک – اوخویوب یازمالی­ییق. بورادا بابک – آذربایجانین تورک و میللی قهرمانینا باخماق ایستردیم.



متن:

بابک بوگون قهرمانلیق، وطن­ سئورلیک سیمگه­ سی­دیر. آذربایجان ملتی­نین کیملیک بایراغی­دیر. نادان یازیچی­لار، شیعوبیه پرچمی آلتیندا چالیشیرلار بابکدن بیر خرمدینی قهرمانی یاراتسینلار. اونون عیاش، خوشگذران اولدوغونو – اسلام و دینه قارشی بیر قهرمان تانیتدیریب ساسانی سولاله­سینه باغلاسینلار، و بئله - بئله عیبه­ جر دامغالارلا بابکین سیماسینی دَییشدیرسینلر. بونلار 1300 ایلدیر دین ایله بئله یوللارلا ساواشمیشلار. آما بابکه بئله بیر لکه یاپیشمازدیر. بیز اونون اصیل و حقیقی سیماسینی، معتبر قایناقلارا آرخالاناراق، بیر ملته اوره ­یی یارانان، آزادلیق­سئور و فقیر خالقلارین طرفداری اولان قهرمان کیمی تانییریق. تاریخ بویو بابکین دوشمانلاری اونون ایگید سیماسینی لکه ­له ­مک اوچون اونو کافیر، ملحد، ملعون، زندیق، میخواره، اوغرو، راهزن، دین دوشمنی حتا نابکار و حرامزادا دا آدلامیشلار.

اسلامین ظهورو ایله تورکلر داها گوجلندیلر و ساسانیلاردان قورتولوب آزاد نفس چکمه ­یه یؤنلدیلر. آما عربلرین خلیفه­ لری­نین یوروشونون قارشیندا دایاندیلار. ساسانیلارین طرفدارلاری بیر جور راسیستی و اؤزلرینی اوستون گؤرمک دونیاگؤروشونه یؤنه­له­رک، تورکلر اسلام قارشیندا یوخ، بلکه زوراکیلیق و تجاوز قارشیندا دایانماغا اوز گتیردیلر. 200 ایل خزرلر – آذربایجان تورک امپراتورلوغو صفینده دایانیب، دین و مذهب آزادلیغینی ایسته­ ییب، یادلارا قارشی چیخدیلار. خزر کونفدراسیونوندا تامام تورک طایفالاری و تورک قبیله­ لری او جومله ­دن اوغوزلار، قیپچاقلار، سابیرلر، گؤک تورکلر، پچنق-لر، قارلوقلار، آزلار و باشقا تورک قبیله­لری یاشاییردیلار. عربلر آذربایجاندا تورکلرله اوز - اوزه گلدیلر. تامام تاریخی قایناقلار بونو گؤسته ­ریر. چکیجی نوکته بوراسی­دیر کی آذربایجان تورکلری قیلینجلا اسلامی قبول ائتمه­ دیلر، تاریخدن آلدیغیمیز معلومات گؤسته ­ریر اسلامی قبول ائتمه ­ینلر یا اؤلدورولوردو یا جزیه وئرمه­یه مجبور قالیردیلار. بیر حالداکی آذربایجان جزیه ده وئرمه­دی، آنجاق قیلینج قارشیندا دا یئنیلمه­دی؛ بلکه اسلاملا تانیش اولوب، یاواش-یاواش اؤز قاباقکی دینلرینه یاخین و اوستون گؤردوکده اسلامی قبول ائتدیلر. خزرلرین خاقانلاری یهودیتی قبول ائده­رک یاواش-یاواش آذربایجاندان اوزاقلاشدیلار. بو زامان خزرلرین الی آلتیندا اولان توپراقلاردا، حتا باشکندلرینده مچید، کلیسا و کنیسه بیر-بیری­نین یانیندا تیکیلمیش و موجودایدی. هر حالدا تاریخی قایناقلار، عرب قایناقلاری آذربایجانی بیر تورک یوردو کیمی تقدیم ائدیرلر. تاریخ طبری، یعقوبی و مسعودی عربلرین آذربایجانا گلدیگی زامان آذربایجاندا تورکلرین وارلیغینی و یاشادیقلارینا اعتراف ائدیرلر. خزرلر ایکینجی هجری یوزایلین اورتالارینا قدر آذربایجاندا – اردبیلدن توتوب موصله قدر حکومت سورورلر.

تاریخی قایناقلارین چوخو اسلام دونیاسینا باغلی اولاراق، و یا خلیفه طرفیندن و اونون طرفدارلاری طرفیندن یازیلدیغینا گؤره، بابکه منفی باخدیقلاری دوغال بیر دورومدور. تامام بو کتابلاردا بابکی اوستده دئدیگیم کیمی تهمتلره معروض قویموشلار و هامیسی اوندان نفرت و کینه­لری­نین اولدوغونو گیزلتمه­میشلر. بونا گؤره بو یامان - یوغوزلارا باخماق هئچ ده دوز دئییلدیر. آما بونونلا بئله بیر سیرا حقیقت­لری ده سؤیله ­میشلر. من بورادا چوخ قایناقلاری آراشدیرماق ایسته­مه­ییرم چوخکی بونلارین چوخو تکرارلاناراق همان سؤزلری دئییب و یا همان قایناقلاردان آلمیشلار. بئله­لیکله بونلاردان آیری بیر سؤز ائشیتمه­یی گؤزله­مک دوز دئییلدیر. آنجاق ایکی باخیشلا بابک حرکتینه توخونماقلا اوز-اوزه گلیریک. بیری بابکی خرمدینی – یعنی عیاشلیق، خوش کئچیرمک معناسیندا نظرده توتاراق و ایکینجیسی اونو خرمی بیلیرلر. یئنه ده خرمی دئدیکده بیر سیرا خرملیک – هوس­بازلیق­دان یارانان بیر مذهبه باغلی اولدوغونو دئییرلر، و بیر سیرا خرم قصبه ­سیندن اولدوغو اوچون اونو خرمی – خرم­ کندلی بیلیرلر. بورادادیر کی بو نَسَب معنا تاپیر. هر نه اولورسا دا، بوگون یئنه ایکی معنا ایله بابکه توخونورلار، همان نسب اساسیندا: بیری خرمدینی و اسلاما قارشی اولاراق عیاشلیغا ماراق گؤسته ­رن و ایکینجیسی خرملی دئدیکده بیر بؤلگه­ یه و یوردونا عایید اولدوغونو مقصد دوتور. بوگونوموزون شعوبیه­ چی­لری و تاریخ بویو شعوبیه هوادارلاری "بابک خرمدین" دئیه­ رک بو قهرماندان آد چکمیشلر. آما آذربایجان ملتی بابکی بیر قهرمان بیله­ رک خالق سئوه-ن و ملی قهرمان کیمی باغرینا باسیر و هر ایل اونون دوغوم گونونده بابک قالاسینا توپلانیر و جشن دوتور، شهادت گونونده ده ساوان داغیندا اونو عزیزله ­ییر و زامانیمیزین بابکی­نین ظهورونو گؤزله­ ییر.

بورادا شعوبیه حرکتینه دقت ائتمه ­لی­ییک. شعوبیه اسلامین بیرینجی یوزایلیندن عربلره قارشی اولاراق یاراندی. آنجاق اونلار تاریخده اوچ مرحله­ده یوکسه­لیب، گوجله ­نیب و نهایت تورکلرین الیله ده یئنیلیبلر. اونلار ایلک باشدان دوزگون بیر دوشونجه­ یله میدانا گلسه ­لر ده، سونرا اونلارین دوشونجه­ سینده راسیسم، آرخانیزم – باستانگرایی، و اوستونلوک ایسته ­یی چوخ زورلودور. البته بونو دا آرتیرماق گره­ کیر: هر بیر ایرانچی شعوبیه­ چی دئییلدیر. چونکی اونلارین چوخو دا بو دوشونجه ­یه مخالف اولاراق انسانیته و انسانلارا بیر گؤزله باخیرلار. شعوبیه بیرینجی مرحله ­ده اسلامین بیرینجی یوزایلینده میدانا گلیرلر. اونلار تورکلرین گوجلنمه ­سیله میداندان چیخیرلار. ایکینجی مرحله­ ده صفویه – قیزیلباشلار زامانیندا – اؤزللیکله شاه عباس زامانی گوجله­ نیب، اونلار دا نادرشاهین ایش اوسته گلمه­ یی ایله آرادان گئدیرلر. آما اوچونجو مرحله قاجار دؤرونده یاشامالاری­دیر. بو دؤنه استعمار و امپریالیسمین گوجو و توطئه­ سیله، اونون ترور سیستمی ایله، مالی یاردیمیله و ساختا نظریه­ لریله میدانا گلیب و هله بوگون ده استعمارا باغلی اولاراق یاشامادادیر. بو دؤنه یئنه بیز تورکلرین دوشونجه ­سی و همتیله آرادان گئتمه ­لی­دیر. بوگون اونلار آذربایجان و تورک کولتورونون قارشیندا دایانیب و بیزلری آلچاقلاتماقلا اؤزلرینی یوخاری چکیرلر. بابک حاققیندا دا شعوبیه ­چی­لر اؤزل نظریه ­لر اورتایا آتیرلار.

اسکی شعوبیه­ چی­لر اولان مقدسی بئله یازیر: "خرمی­لر چالیشیردیلار مولکو عجم الینه قایتارسینلار". چوخلو شعوبیه­ چی­لر بئله نظرلری گوجلندیریب و عمومیت باغیشلاماغا چالیشمیشلار. آما بو آرادا ابن اثیر تاریخ ­الکامل کتابیندا خرمی­لر حاققیندا دَیرلی معلومات وئرَن تکجه تاریخچی­دیر. او، 108جی ایلده خُداش آدلی خرمی رهبریندن دانیشیر. سونرا 124جو ایلده ابومسلم قیزی طرفیندن حرکت گوجله ­نیر و 190جی ایلده آذربایجاندا ائله گوجله ­نیر کی هارون­الرشید بو حرکتی سیناغا اوغراتماق اوچون آذربایجانا قوشون گؤنده­ریر. بابک 200جی ایلده بو حرکتین باشیندا، 22 ایل تامام تجاوزکارلار قارشیندا دایانیر. عینی حالدا بابکین آتاسی همدانلی اولاراق کلیبره گلمیش، بورادا بیر قادینلا ائولنمیش و بابک خرم قصبه ­سینده دونیایا گلیر. یعنی بابک بیر آذربایجانلی عائیله ­ده دونیایا گلیب، بوی آتیب و یاشا دولموش، مبارزه­ سینی ده آذربایجاندا و اؤز آنایوردوندا ایره­لی آپارمیشدیر.

شهرستانی (5 و 6جی یوزایلده) دا اونلاردان خرمی آدییلا آد چکیر، سانکی بو حرکتدن دوزگون معلومات الده ائتمیش و باشقا تاریخچی­لر کیمی اونلاری مزدکیه ­یه باغلاییر. آنجاق کئچن یوزایلده پهلوی رژیمی طرفدارلاری طرفیندن بابکی خرمدینی و مزدکییه باغلی تانیتدیرماغا داها آرتیق ماراق بسله­نیر، حقیقتلر باشدیریلسا دا اونو ایرانلی – فارس کیمی تانیتدیریلیر. اونلارین الینده اولان اساس قایناق دا خواجه نظام­ الملک ­ون سیاست­نامه اثری­دیر. بو اثرده خرمی بیر دین اولاراق مزدکین خانیمیسی یاراتمیشدیر.

نظام الملک یازیر: "دین خرمی را زن مزدک تاسیس کرد و تاریخ تاسیس این دین به سالهای اول هجری و به هنگام شکست یزدگرد از اعراب بر می گردد". یئنه او آرتیریر: "زن مزدک بنت فاده بعد از مرگ مزدک، مردم را به مذهب شوهر می­خواند تا باز خلقی در مذهب او گرد آمدند و گبران و مردمان ایشان را خرم­دینان لقب نهادندی و لیکن پنهان داشتندی این مذهب را". (نظام الملک، 1344، 253).

بو سؤزلر تامام پهلوی سولاله­ سینه آرخا دوران یازیچیلار طرفیندن دؤنه­لرله تکرارلانیر. دکتر حسن ابراهیم حسن "تاریخ سیاسی" اثرینده یازیر: "از طیف خرمیانِ مزدکی، خرمیان بابکی پدید آمدند که بنیانگزار آن بابک بود که دعوی خدایی کرد و به دوران مامون زحمت بسیار برای دولت عباسیان فراهم کرد و فتنه ی وی تا به دوران معتصم دوام داشت. از عقاید خرمیان، خدا شمردن انسان است. و از جمله عقاید ایشان قضیه ی رجعت بود". (به نقل از جدال نور و ظلمت، 1354).

و یئنه یازیر: "شراب و نوشیدنی را متبرک دانند و مایه­ی دینشان نور و ظلمت است. بعضیشان زنان را بر همه مباح دانند و گویند هر چه جان از آن لذت برد و طبع بدان رغبت کند مباح است". (همان)

البته عرب قایناقلاریندا اونلارا مُحَمِره ده دئمیشلر (قیزیل پالتارلیلار) و بیر سیرا تاریخچی­لر او جومله ­دن یعقوبی، یاقوت حموی و باشقالاری اونلاری بو لقبله آد چکیرلر. البته دقت بویورون مَحَمره خرمشهرین آدی­دیر. بو ایکی آد تلفظ جهتیندن فرقلی­دیر.

من سیزدن ایستردیم اجازه وئره سینیز بیر معتبر قایناقدان بابکی تانیماغا گئده ک. بیلیرسینیز بوگون بابک حاققیندا فیکیرلر چوخ داغینیقلی اولاراق، هر کس اؤز باخیشییلا اونا باخیر. حتا بابکی امام رضا طرفداری بیلن­لر ده واردیر و قوم شهری­نین حوزه علمیه ­سینده بو نظریه­دن دفاع ائدَن طلبه ­لر واردیر و کتابلار دا یازمیشلار. معتبر قایناقلاردان آد چکنده بو اوچ کتابین آدی آرایا گلیر:

ابن واضح احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، (متوفی 284ق).

ابوحنیفه احمد بن داود دینوری، اخبار الطوال، (متوفی 290).

ابوجعفر محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری، (224 – 310 ق)

من بورادا اولان معلوماتی تاریخ طبری­دن گتیریرم. تاریخ طبری عربجه یازیلاراق معتبر بیر کتابدیر. اونون یازانی خلیفه­ یه باغلی اولان بیر شخص، عینی حالدا بؤیوک بیر عالیم­دیر، مفسر قرآن­دیر. اما هر حالدا خلیفه ­یه باغلی اولدوغوندا بیلیریک بابک­له دوشمن­دیر و اونا بیر دوشمان کیمی ده باخیر. بونونلا بئله بو کتابدا واز کئچمه ­لی اولمایان گؤزل معلوماتلار واردیر. بیر سیرا بابکین اخلاق، رفتاریندان و خالق ایچینده سئویلدیگیندن – محبوبیتیندن دن یازیر. طبری، یعقوبی و باشقا تاریخچی­لر بابکین دوغوم یئرینی قره­ داغ بؤلکه ­سی و خرم قصبه ­سی بیلمیشلر. من طبری تاریخینی بو باره ده اساس توتورام و بابکی بو کتاب اوزوندن سیزه تانیتدیرماق ایسته ­ییرم. کتابین مشخصاتی بودور:

"محمد جریر طبری، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، 16 جلدی، جلد 13، تهران، انتشارات اساطیر، چاپ سوم، 1368."

بو کتابدا ص 5799 الی 5859 مستقیم صورتده بابکین 22 ایللیک مبارزه ­سینه یئر وئرمیش، حرکتین باشلانماسیندان قورتولانینا کیمی اشاره­لری واردیر. بابک 201 ده مبارزه ­نی عمومی لشدیریب و 223 ایلینده افشین خیانتیله توتولور و خلیفه معتصم الیله شهادته چاتیر. بابک 22 ایل خلیفه­ لری جانا گتیرمیش، اونلارا باش اَگمه­ میش. البته طبری ده بابکه چوخلو تهمت­لر باغلاییر. بابکی تعریفله ­مه­ میش. او یازیر: خرمیان پیش روی بابک نبیذ می ­نوشیدند و در سرناها می­ دمیدند و طبل می­زدند. (ص 5832). بللی­دیر بو سؤزلرین یاریسی دوز اولورسا دا، یاریسی یانلیشدیر. آنجاق بونون ایچیندن حقیقت­لری تاپماق شرط­دیر.

تاریخ طبری یازیر: "بابک کاروانهای خلیفه را لخت می­کرد و به قلعه­ی بذ می­فرستاد". (طبری، صص 5819، 5827 و 5849).

بابک تورک قهرمانی­دیر. بو ادعانی اثبات ائتمک اوچون ایلک تؤنجه اونون آدی­دیر. آتی­نین آدی­دیر. اوغلونون و سردارلاری­نین آدی­دیر. بابکین آدی بای­بَی دئمکدیر. فارسیجادا اونا "پدر کوچک" (؟!) دئییلن بابک آدینی معنالاییرلار. دوغرودان گولونج بیر سؤز دئییلدیر؟! آتا کیچیک اولابیلر؟ بابای کوچک؟! آتی­نین آدی قاراقاشقادیر. قاراقاشقا، آلنیندا قارا بیر خط اولالن آغ بویالی آتا دئییلیر. ایندی بابکین سردارلاری­نین آدلارینا باخالیم. البته بو آدلارین هامیسینی طبری تاریخیندن گتیریرم. طبری تاریخی بابکین آلتی سرداریندان دانیشیر و هر بیری­نین اولایلاردا اشتراک ائتدیکلرینه ده اشاره ائدیر. طبری تاریخ بو سردارلاری بئله تانیتدیریر:

ترخان (ص 5823)،

آی تاخ(ص 5824)،

سول ار تکین (5824ص )،

ارشیق(ص 5807)،

آذین

عصمت.

بابک قارداشینین آدی عبدالله ­دیر، اوغلونون آدی: تمیر – همان دمیر – آهم معناسیندا، پولاد معناسیندا. پس آلتی سرداری، اؤز آدی، آتی­نین آدی و اوغلونون آدی نه­یی گؤسته ­ریر؟ بابک تورک دئییل، بس نه-دیر؟

پروفسور قیاس الدین غیبوللایئو بؤیوک بیر ائتیمولوگ اولاراق آذربایجاندا چوخلو توپونیملری – یئرآدلاری­نین منشاءینی آراشدیریب آچیقلاما یولوندا چالیشمیش و بو ساحه­ده درین و علمی بیر کتاب – "آذربایجان تورکلری نین تشککولو تاریخیندن" یازمیشدیر. او بو کتابدا یازیر: "من قطعی ایناندیریرام کی، آذربایجانین جنوب حصه‌سی‌نین اراضی‌سینده و اونا بیتیشیک بؤلگه‌لرده تورک منشأ‌لی ائتنوسلار ائرامیزدن اَوّل III جو مین­ایل‌لیکدن، شمالدا ائرامیزدن اوّل I جی مین­ایللیکدن آرتیق آپاریجی رولا مالک اولموشلار. تقدیم ائتدیگیم کتابین قارشی‌سینا قویولموش اساس مقصد ده بو مفهومون ثبوت ائدیلمه‌سیندن عبارتدیر. لاکین همین ائتنوسلارین هئچ بیری تورک آدلانمامیشدیر." بو عالیم، بابک حاققیندا درین ائتیمولوژیک ایشلر ایره­لی آپارمیش او جومله ­دن نئچه توپونیملری آچیقلاییر. او جومله­دن : بابک، بذ قالاسی، ترخان، ارشق، سول تکین، و ... بابک حاققیندا یازیر:

بابک. آذربایجان خالقی‌نین مردلیک سیموولو اولان بابکین آدی ایندیه دک آیدینلاشدیریلمامیشدیر. ایران عالیم‌لری‌نین بو آدی فارس­منشالی پاپاک – گؤزتچی، قورویوجو (ساسانی‌لر سولاله‌سیندن اردشیر پاپاکانین آدی بو سؤزدندیر) سؤزو ایله باغلی سایما‌لاری سهو‌دیر. بابک صرف تورک منشأ‌لی آددیر و ائتنیک منسوبیتجه بابک فارس دئییلدیر. XVIII جی عصره عایید منبع‌ده باشقیردلاردا بابک شخص آدی چکیلیر؛ اونون تورکجه بابا – آتا، آتانین آتاسی سؤزوندن اولماسی یازیلیر. باشقا تورک خالقلاریندا بابا سؤزونون نوازیشلی باباک و باباکای فورما‌لاری دا واردیر ( سئوورتیان، 1982، II، 12).

"تورک منشألی اها‌لی اوچون اؤزونو آذربایجانلی آدلاندیرما محض تورک دیلی آنلامیندا آذربایجان دیلی ایفاده‌سی هله X جو عصر مؤلف‌لری: ابوریحان بیرونی و خطیب تبریزی طرفیندن ایشلنمیشدیر، بابک عصیانی ایله علاقه‌دار معلوماتلاردا XI جی عصرین گؤرکملی آذربایجان فیلسوفو ابولحسن بهمنیارین بابکی - آذربایجانلی، عربجه - آذربایجانی آدلاندیرماسی معلومدور." (غیبوللایئو، 1994، 19).

طبری­نین ده سؤزلرینه اینانیرساق، بابک بیر تورک قهرمانی­دیر. طبری بو 6 سردار حاققیندا دا معلومات وئریر. بو سردارلار آذربایجانین یئرلی آداملاری­دیر. اورتا-آسیادان گلن دئییلدیرلر. مثلا طرخان بابکین ان اعتمادلی سرداری، آدیندان بللی­دیر کی حکومتده عنوان صاحبی­دیر. بو باره ­ده برهان قاطع، آنندراج لغت کتابلارینا باخابیلرسینیز. عینی حالدا بیر چوخ کتابلاردا او جومله­دن تاریخ بلعمی، حدودالعالم، نزهه القلوب و باشقالاریندا طرخان لقبی حاققیندا معلومات وئریب و بونلار طرخان لقبینی خزرلره باغلی بؤیوک حاکیم­لر و امیرلری بیلمیشلر. حدودالعالم یازیر: "طرخان لقب پادشاه خزران بوده." عرب سرداری جرّاحی اؤلدوردوکده طرخانلاردان دا آد گلیر. بو باره­دن طبری تاریخیندن علاوه، تاریخ بلعمی، نزهه القلوب و حدودالعالم اثرینده باخین. اونلار، خزرلری تورک حکومتی بیله­ رک خاقانلاری­نین آدلارینی دا گؤسته­ ریر و طرخان لقبیله تانیتدیریرلار..



طبری تاریخینده بو آلتی سرداردان باشقا، آیری بیر کسین آدی گلمه ­ییر. عئینی حالدا هر سرداری یاشاییش، مبارزه­ و ساواشینی دا اوستده گؤستردیگیمیز صفحه ­لرده آچیقلاییر. طرخان، بابکین بؤیوک سرداری اولاراق مراغالی­دیر. اونون عائیله ­سی ده مراغادا یاشاییر. آنجاق مبارزه سون گونلرینه یاخینلاشدیقدا، طرخان بابکدن ایذن آلیر عائیله ­سینه باش وورماق اوچون اؤز شهرینه گئتسین، سونرا راحت بیر خیال ایله بو ساواشلاردا اشتراک ائتسین. بو زامان، افشین، بابک قالاسینی محاصره­یه آلمیش و طرخانین گئتمه خبرینی جاسوسلاری طریقیله اؤیره ­نیر. مراغادا اولان نماینده­ سینه خبر وئریب امر ائدیر باجاریرسا طرخانی دیری توتسون. طبری تاریخی افشین­ین مراغاداکی نماینده­سی­نین ده تورک اولدوغونو یازیر. باشقا سؤزله مراغانین اهالیسی تماما تورکدورلر. نهایت طرخان­لا اوز اوزه گلیر، طرخان یالقیز اولورسا دا قهرمانلیقلار گؤسته ­ریر؛ دیری توتولان بیر قهرمان دئییلدیر؛ وار گوجویله ساواشیر، نهایتده مراغادا شهادته چاتیر. (طبری، ص 5823). طبری تاریخی­نین 5824 صفحه ­سینده مستقل عنوان آلتیندا طرخانین مبارزه­سیندن دانیشیر. طبری بئله یازیر:

"افشین به تُرکِ وابسته، "اسحاق ابن ابراهیم" که در مراغه بود نوشت و دستورش داد که شبانه سوی آن دهکده – که خانواده­ ی طرخان در آن ساکن بود برود و وصف آن را بگفت و طرخان را اسیر بگیرد و بفرستد یا بکشد." (طبری، 5824).

غیبوللایئو ده ائتیمولوگی علمی­ باخیمی­ایله یازیر:

تارخان. بابکین سرکرده‌لریندن بیری‌نین آدی. تورک منشألی آد اولدوغونو ثبوت ائتمه‌یه احتیاج یوخدور. (غیبوللایئو، 2023، 321).

ترخان آزاد معناسیندا اولاراق تورکجه­ میزده ان اسکی سؤزجوکلردن­دیر. بو سؤزجوک اورخون، کول تکین و بیلگه خاقان طرفیندن یازیلان تونیوکوک داش­یازیلاریندا دا یازیلمیشدیر. تونیوکوک یازیسیندا ترقان فورماسیندا ثبت اولموشدور. تامام قاینالار بو آدین تورکجه اولدوغونو یازمیشلار؛ او جومله­دن علی­اکبر دهخدا بو سؤزجویون طرخون، طرخان، کیمی یازیلماسیندان دانیشیر و آرتیریر: "در گویش خراسانی به رئیس و شریف ترخان می‌گویند و طرخان معرب است". (دهخدا، لغت نامه، ۵۶۳ ) فرهنگ رشیدی­ده طُرخان، تورخان، طلخند، طلخان، طلخون و دَرخان فورماسیندا ثبت اولموشدور.

تاریخی قایناقلاردا تورک خزرلرین حاکیملری طرخان آدلانیردی. (یعقوبی، البلدان ص ۲۸۷ ابن خرداذبه ص ۴۰–۴۱، ۱۶۳ تاریخ طبری ج ۶ ص ۴۰۳–۴۰۴، ۴۰۶، ۴۶۲–۴۶۳، ۴۷۳ / مقدسی، ص ۳۶۲ / حدودالعالم ص ۱۹۳ / بلعمی ج ۲، ص ۹۳۷ / ابن اثیر، ج ۴ ص ۵۰۶، ۵۰۹–۵۱۰، ۵۱۲، ۵۴۳، ۵۵۳–۵۵۴، / ج ۵، ص ۳۵۶، ج ۶، ص ۴۵۹). بونونلا بئله، فارس ادیبلری گؤی له یئری بیر-بیرینه توخویوب بیر فارس منشاءلی اولدوغونو اثبات ائتمه ­دن ادعا ائتمیشلر. ابن بطوطه ­نین ده یازدیغینا گؤره بو سؤزجوک آلتون اوردونون مالیاتدان معاف اولان تورک سردارلاری­نین لقبی­ایدی. (ابن بطوطه، ۱۳۹۵، ۳۷۹). تاسوف یئری بورادادیر کی گاهدان بیزیم اؤز مانقوردلاریمیز تورکجه کلمه ­لری فارس دیلینه یاپیشدیرمادا نه شانس­لاری­نین وارلیغینا اینانمادان چالیشیبلار!؟ بیری یازیر: "در دورۀ ساسانیان، یعنی پیش از نفوذ ترکان به منطقه ­ی سمرقند (ح ۲۲۶ـ ح ۶۵۲ میلادی) به امیران بخشی از آسیای میانه و نیز شاهان محلی سمرقند ترخان می‌گفتند." (عزیز دولت‌آبادی، «ترخان»، 1375، ۳۹ ). واز کئچیرسک داها یاخشی­دیر.

بابکین باشقا سرداری­ نین آدی "آی تارخ"دیر. آی: ماه و تاخ: طاق معناسیندا یعنی گؤیده اولان آی. آی تاخ دا قورخماز سرداردیر. خالق یولوندا، خالقی­نین آزادلیق مبارزه سی اوغروندا ساواشاراق بابکه قاتیلمیش و یوردونا اولان تجاوزلر قارشیندا دایانیر و نهایتده شهید اولور. (طبری، 5824).

باشقا سردار "سول ار تکین­"دیر. باشقا قایناقلاردا بو آدی "سالار" کیمی ده یازمیشلار. تکین لقبی اونون شاهزاده اولدوغونو و حاکیم طبقه ­سیندن اولدوغونو بللندیریر. طبری­نین یازدیغینا گؤره سول ارتکین 200 ایگیدلریله برابر مرند شهرینده بابکه قاتیلمیش و بابک مبارزه­سینده چالیشاراق جانینی وئرمیشدیر. (طبری، 5824).

"ارشیق" ده بابک اوردوسوندا جاندان کئچمیش بیر قهرمان و قوشون سرداری­دیر. بوگون اردبیل چئوره­سینده ارشق آدلی کند ده واردیر. (طبری، 5805)

بابکین بیر سرداری­نین آدی دا "آزی"دیر: آز قبیله­سیندن. تاریخدن آلدیغیمیز معلوماتا گؤره آزلار آذربایجانین ان بؤیوک قبیله­لریندن اولاراق اوغوزلار و قیپچاقلارلا برابر بؤیوک دوروملاردا اولموشلار. طبری تاریخی (5842)جی صفحه ­سینده آزی­نین قهرمانلیقلارینا اشاره ائدیر. بونو دا آرتیرمالی­یام: آز کلمه­ سیندن آذربایجاندا چوخلو یئر آدلاری موجوددور او جومله ­دن: آراز، آستارا، آسیا، آذربایجان و . . . البته آزی آدینی آذین کیمی یازمیشلار بلکه اونون آدینی ایتیرسینلر! طبری 5842 و 5843 صفحه ­لرینده آزی ایگیدین افشین ایله اوز-اوزه گلدیگی و ساواشینی تصویره آلاراق افشین طرفیندن اونون ایگیدلری­نین دره­یه تؤکولدویونو یازیر. عئینی حالدا اونونلا افشین آراسیندا آپاریلان دانیشیقلار دا 5843جو صفحه ده یازیلمیشدیر. بابک اونا امان­نامه وئرمکله آلداتماق ایسته ­ییر، آما آزی بابکه دال چئویرمه­یی و شهادتی ذلتله یاشاماغا ترجیح ائدیر.

پروفسور غیبوللایئو بو سردارین آدینی ائله همان آزین بیله رک یازیر: آزین (آدین). بابکین اوردوسوندا قوشون باشچیلاریندان‌ بیری‌نین آدی. تورکجه اسن، ازن – ساغلام، گومراه سؤزوندندیر XII جی عصرده خاچین کنیازی اسن جالالین آدی ایله عینی‌دیر." (غیبوللایئو، 320).

بو سردارلار آراسیندا "عصمت" آدلی بیر سردار دا واردیر. طبری تاریخی­نین یازدیغینا گؤره بو سردار کورد اولموش، افشین الیله اسیر اولاراق بابک­دن بیلدیگی معلوماتی افشینه چاتدیریر، باشقا سؤزله اؤزونو ساتیر. افشین عصمتی معتصم یانینا گؤنده ­ریر. بابک قالاسیندان معلوماتی معتصمه ده یئتیریر. آنجاق معتصم اونا اعتماد ائتمه ­ییب دوستاقدا ساخلاییر. سونرا واثق تخته اوتوران کیمی عصمتی اؤلدوتدورور. بونا اینانیر کی بابکه خیانت ائدن منه ده خیانت ائده بیلر، اونا اعتماد اولاماز (5805). طبری تاریخینده بو خیانت تمامیله یازیلمیشدیر و گؤسته­ریر کی عصمت، بئله خیانتلریله بیر سیرا یولداشلارینی اؤلومه وئرمیشدیر.

بابکین تورک اولدوغو کئچن اون ایللرده عالیم­لرین دقتینی اؤزونه چکمیش و مختلف یؤنلردن بو قونو آراشدیریلمیشدیر. او جومله ­دن توپونیم – یئرآدلاری دا آراشدیرمالار قونوسو اولموشدور. پروفسور قیاس الدین غیبوللایئو بو ساحه­ده درین مطالعه ­لر اساسیندا نئچه توپونیمی اینجه ­له ­ییر او جومله­دن یازیر: "آذربایجان توپراقلاریندا بوگون استفاده اولونان توپونیملر آتروپاتئن دؤوروندن قالمادیر". او "بذ قالاسی" حاققیندا یازیر: "بابکین قالاسی‌نین آدی عرب منبع‌لرینده "بزز" (بذ) آدلاندیریلیر. شوبهه‌سیز کی، آدین سونونداکی ز سسی‌نین قوشالاشدیریلماسی عرب دیلینده باش وئرمیشدیر. دیل منسوبیتینه گؤره بو آد تورک منشألی‌دیر و بیزجه مونقولجا بایس، بوریاتجا بایتس، تورکجه بایز – سیلدیریم قایا، دیک قایا. تیینده دار دره‌ده چای آخان داغ[1] ( میرزایئو، 1985، 65). عرب جوغرافیاچی‌سی یاقوت حموی‌نین یازدیغینا گؤره -(بززین یاخینلیغیندان کالانرود چایی آخیردی)- سؤزلری‌نین بیریندن عبارتدیر. تورکجه بایز” سؤزو شمالی آذربایجاندا جانباز (چانق – تپه، زیروه)[2] (میرزایئو، 1985، 607) و احتمال کی، تحریف فورماسیندا "پز - بز” کیمی کپز اورونیم‌لرینده عکسینی تاپمیشدیر. بو تئرمین هابئله ناخچیواندا، حقیقتده ده ایکی دره آراسینداکی تاپدا یئرله ­شن تئیواز (تورکجه تئی تپ - میرزایئو، 1985، 548) و کئچن عصرده زنگه ­زور ماحالی‌نین لئه ­واز کندلری‌نین آدلاریندا دا واردیر. آذربایجان دیالئکت‌لرینده (مثلا، عثمان بازیدداغ، دوستوبازی تپه‌سی آدلاریندا) “تپه” معناسیندا “بازی” سؤزو واردیر. IX جی عصر عرب تاریخچی‌سی طبری‌نین داغ دؤشونده یئرله­ شن بزز ایفاده‌سی (باخ: بنیادوو، 1976، 195) بزز توپونیمی حقینده ائتیمولوگیامیزین دوزگونلوگونو تصدیق ائدیر".

ماراقلی توپونیم‌لردن بیری ده بابک عصیانی ایله علاقه‌دار حادثه‌لرده عرب منبع‌لرینده داو ار – رود، رود ار –رود و دود ار – رود فورما‌لاریندا چکیلن آددیر. دوزگونو دادروددور. داد ار –رود بزز قالاسی‌نین 6 فرسنگ لیگینده بیر داغین آدی­ایدی. بو توپونیمین ماراقلی تاریخی وار. ائر.او. 744-جو ایله عایید آسور منبعینده میدیادا تادیرروتا آدلی داغین آدی چکیلیر. فکریمیزجه داو -ار- رود محض قدیم تادیرروتا توپونیمی ایله عینی‌دیر، لاکین عربجه یازیلیشدا سهو اولا‌راق “د” (دال) حرفی (واو) کیمی اوخونموش و نتیجه‌ده تاد - ار – رود اوزونه داو - ار –رود آلینمیشدیر. شوبهه‌سیز کی، بو، سونرا‌لار عرب جوغرافیاچی‌سی‌نین اثری‌نین اوزونو کؤچورموش کاتیب‌لرین تاد سؤزونون داو (تاو) کیمی یازما‌لاری نتیجه‌سینده باش وئرمیشدیر. بلکه ده عکسینه، داغین آدی اصلینده تاویرروتا-ایمیش، آسورجا یازیلیشدا کاتیب سهو بوراخمیشدیر. تدقیقاتچی‌لار داو - ار –رود توپونیمینده فارسجا رود – چای سؤزونون اولدوغونو یازیرلار. لاکین بو، دوغرو دئییل. اولا ائر. او.VIII جی عصرده میدیادا فارسلار یاشامیردی. ایکینجی‌سی، توپونیمیکادا داغین اورا‌دان آخان چایین آدی ایله آدلانماسی قایداسی یوخدور. احتمال کی، تاد، تای سؤزو تورکجه تئی – تپ، داغ سیلسیله­ سی، ایر – داغین گون­دوشن طرفی و تو – داغ سؤزلریندن عبارت اولماقلا تخمینن گونئی ­تپه داغی معناسینی وئریر. یئر جزءی شمالی آذربایجاندا قارایرداغ (قاسیم ایسماییلوو رایونو) و کوخویرداغ (قوبا رایونو)، جنوبی آذربایجاندا باقروو (باق – ایر -اوو) و زاقروو (زاک –یر- اوو) اورونیم‌لرینده، جنوبی آذربایجانین قاراداغ ماحلیندا دایر – بازی، یاخود داروازتپه داغی‌نین آدیندا قالمیشدیر. مقایسه اوچون دئیک کی، جنوبدا سهند داغی‌نین بیر قولو اولان قافلانتو داغی‌نین آدی دا قاپلان (پلنگ) و تو – داغ سؤزلریندن عبارتدیر. قورولوشجا ناخچیوان و شکی بؤلگه‌لرینده سالوارتی (سالوارتو) داغ آدلاری ایله عینی‌دیر." (غیبوللایئو، همان، 285).

"بابک عصیانی ایله علاقه‌دار عرب منبع‌لرینده هشتادسر داغی‌نین آدی چکیلیر. ز. م. بونیادوو پ. شوارسین بئله بیر فکرینی قید ائدیر کی، گویا بو آد فارسجا سکسن زیرو دئمکدیر ( بنیادوو، 1965، 293). بو، یانلیش فکردیر. اصلینده اورونیم دانیشیقدا اولینه “ه” سسی علاوه اولونماقلا “آس”، “تاد” (داو - ار – رود اورونیمینده اولدوغو کیمی) تپ و ایزئر – اشیریم، داغ کئچیدی، داغ چؤکه­یی، (باخ: ایزیرتو توپونیمینه) سؤزلریندن عبارتدیر. باشقا سؤزله، آشیریملی داغ سیلسیله ­سی معناسینی وئرن آشتادیزر آدی دانیشیقدا آشتادزار، آشتادسار و هشتادسر فورما‌لارینا دوشموشدور." (همان)

بابک عصیانی‌نین احاطه ائتدیگی اراضیده عرب منبع‌لرینده دارواز داغی‌نین آدی چکیلیر. حاضردا زنگه­زوردا بازارچایین سول ساحلینده داروازتپه داغی واردیر. شکی قالاسی دا بو داغدا یئرله­شیردی. بو توپونیمین فارسجا داروازا – کئچید، قاپی کیمی ایضاحی سهو‌دیر. گومان کی، تورکجه تؤر، تر – داغ وادیسی‌نین ان اوجا حسّی، یوکسک داغ اؤروشو، یایلا و بزز توپونیمینده اولدوغو کیمی، باز – تپ سؤزلریندن عبارت اولان آد دانیشیقدا تحریفه اوغرایا‌راق دارواز فورماسینا دوشموشدور.

عرب جوغرافیاچی‌سی ابن­فقیه جنوبی آذربایجاندا سفیدرود چایی‌نین ساحلینده تاریم آدلی محل قید ائدیر .بو توپونیم قدیم تورکجه تاریم – چای ساحیلی، چایین قول‌لارا آیریلان یئری سؤزوندن عبارتدیر. اورتا آسیادا تاریم – دریا، تکلا- مکاندا تاریم، تیان – شاندا تاریم (145، 544) تورک توپونیم‌لری ایله مقایسه اولونور. شاه اسماعیل خطایی ایله باغلی حادثه‌لرده XV جی عصرین آخیریندا قیزیل اوزن چایی‌نین ساحلینده تاروم کیمی چکیلیر.

یاقوت حموی جنوبی موغاندا بزز قالاسی‌نین یاخینلیغیندا آبراشتاویم آدلی داغین آدینی چکیر (32، 7). بو توپونیم ابراشتاریم کیمی اوخونما‌لی‌دیر: کاتیب‌لرین سهوی اوزوندن عرب الفباسی‌نین “ر” حرفی “واو” حرفی کیمی یازیلمیش و دئمه‌لی، “تاریم” جزءی “تاویم” کیمی گئتمیشدیر. توپونیم فارسجا آب – سو، چای، ارس (آراز) و تورکجه تاریم – چای ساحیلی، چایین قول‌لاری آیریلان یئری سؤزلریندن عبارتدیر.

شوبهه‌سیز، بو توپونیم‌لر اوّلکی عصرلرده یارانمیش آدلاردیر.



توپ. عرب اوردوسو ایله آخیرینجی دؤیوش‌دن سونرا بابکین گیزلندیگی مئشه‌نین آدی. تورکجه توپ سیخ مئشه، جنگللیک سؤزوندن. (همان، 334).



قوران. بابک عصیانی ایله علاقه‌دار چکیلن توپونیم‌دیر. (یاقوت حموی‌نین اثرینده کورران کیمی‌دیر). تورکجه قوریان، قوران – دوشرگه (160، II، 2، 1455 ( سؤزوندندیر.

بورادا بو قدر ایضاحا کیفایتله نیریک. اولسون کی اوخوجولار باشقا توپونیملری ده آد چکه بیلسینلر. هرحالدا بونلار هامیسی، بو بؤلگه ­نین خالقی تورک اولدوغونا هئچ شوبهه یوخ، آنجاق باشقا دیللی اولدوغو اینانیلماز سویه ­سینده ­دیر.

بوندان کئچه ­رک بابکین یادلاردا قالان خاطیره­لری، 22 ایل مبارزه­سی­نین سون گونلرینده باش وئریر. بابک سون ساعاتلارینا قدر ایگیدلیکلر گؤسته­ ریر. اونون بوتون یاشاییشی سوره ­سینده گؤزل سؤزلری، دوزگون داورانیشی، حتا دوشمنلرینی ده حیرتده قویور. اونون بئله سؤزلری چوخدور. او جومله­ دن طبری تاریخینده بابکین اؤز اوغلونا دئدیگی سؤزو اوخویوروق. طبری بو سؤزو بئله یازیر: "یک روز که زنده باشی و سالار باشی از آن بهتر که 40 سال زنده باشی و بنده ­ای باشی زبون". (ص 5846).

بابکین اؤلومو یاشاییشیندان داها محتشم­دیر. بابک ائرمنی حاکیمی (طبری دیلیله) طرفیندن سهل ابن سنباط طرفیندن حیله ایله توتولور. داها دوغروسو، بابک اونا قوناق اولدوغو افشینه خبر وئریلیر. افشین ده او اطرافی محاصره ­یه آلیر و بابکی توتور. آما بابک بو خیانتی بیله­رک اونا اوز چئویریب دئییر: "مرا به چیزی اندک به یهودان فروختی، اگر مال خواسته بودی و طلب کرده بودی ترا بیشتر از آن داده بودم که اینانت می­دهند". (ص 5852).

طبری تاریخیندن بابکین وطن ­سئورلیک و خالق سئورلیک روحیه­ سینی گؤروروک. افشین بابکدن سوروشور: "من می­خواهم ترا به سفر ببرم. بنگر از ولایت آذربیجان به چه چیز مایلی؟

گفت: میل دارم شهرم را ببینم.

پس افشین در یک شب مهتابی کسانی را همراه بابک سوی بذ فرستاد که در آن بگشت و تا به وقت صبح کشتگان و خانه­ها را نگریست و آنگاه وی را به نزد افشین باز بردند." (ص 5853).

بو حکایت بابکین وطن­ سئورلیگیندن، خالقینا باغلی اولدوغوندان باشقا بیر معناسی وار؟

افشین بابکی بیر فیل اوستونده اوتوردور، اؤزو آت اوسته اوتورور. بابکین قارداشی عبدالله دا بابک­له برابر آت اوسته یولدادیرلار. عبدالله بابکه یاخینلاشیر و دئییر: قارداش، بو احتشام و بو احترام قورخولو بیر اؤلومدن نشانه دئییلدیرمی؟ بابک بئله جوابلاییر: "اؤلومدن باشقا قارشیمیزدا بیر یول یوخدور. آنجاق اؤلومومله خلیفه اوره ­یینه ائله قورخو سالاجاغام کی منیم یاشامیمدا بئله قورخونو حیس ائتمه ­میشدیر!" (ص 5855).

بابکی سامرایا آپاریرلار. فیل اوسته اوتورتدوغوندان هامی اونون کیم اولدوغونو بیلیر. آما یاریم مایل یولدا خالق صف دایانیب بابکین ایگید هئیکلینه باخیر و آغلاییر. طبری تاریخی بئله یازیر:

"بابک را به سامره می­بردند سوار فیل کرده بودند تا انگشت­ نمای مردم باشد. در طول راه مردم در دو صف ایستاده و به قد و بالای بابک می­ نگریستند. ولی اکثرا گریه می­ کردند. میان وی و بابک نیم میل فاصله بود. زنان و کودکان که در جایگاه بودند او را بدیدند، به چهره ­های خویش زدند و بانگ برآوردند و گریستند چندان که صداهایشان بلند شد.

افشین که گریه­ی مردم را می­دید فریاد می­کشید: شما دیروز می­ گفتید: اسیرمان کردند. اما امروز بر او می­ گریید. لعنت خدای بر شما باد.

گفتند: با ما نیکی می ­کرد". (ص 5853).

بابکین اؤلومو ده بیر افسانه­دیر، بیر اوسطوره ­دیر. قهرمانلیق - ایگیدلیگین سون نمونه ­سی­دیر. بابکی معتصم سارایینا آپاریرلار. سارایا گیرنده اعتناسیز داورانماسی خلیفه­ نین غضبینه سبب اولور. خلیفه سوروشور: هانسی الینله مسلمانلاری اؤلدورموشسن؟

بابک: ساغ الیمله چوخلو تجاوزکارلاری اؤلدورموشم.

خلیفه امر ائدیر بابکین ساغ الینی قیلینجلا وورورلار. بابک آرتیریر:

سول الیمله ده چوخلو تجاوزکارلاری جهنمه گؤندرمیشم.

خلیفه اونون سول الی­نین کسیلمه ­سی امرینی ده وئریر. بابکین سول الی کسیلدیکده الی­نین قانینی اوزونه سورتور. خلیفه سورور:

ای کافیر، بو نه ایشدیر؟

بابک دئییر: منیم جانیمدان قان گئده­رک اوزوم سارلار. آنجاق ایسته­مم دئسینلر بابکین اوزو دوشمن قارشیندا سارالدی. قوی قیپ-قیرمیزی سنین قارشیندا دایانیم!

خلیفه بونو ائشیتدیکده ال قیلینجا آپاریب بابکین قارینا سوخور و غضبله فیرلادیر. (نظام الملک، 1344، 256).

آنجاق بوگون ده بیز آذربایجانلی لار اینانماییریق بابک اؤلموشدور. او هله ده دیری­دیر.

خلیفه ساراییندا بیر شاعیر واردیر "ابوتمّام حبیب ابن طائی" (188 – 231ق) آدیندا. ابن طائی عرب ادبیاتی­نین آدلیم و اونلو شاعیری­دیر. بابک اؤلومونه شاهید اولاراق بابک آدینا بیر منظومه یازمیش. طبری بو منظومه ­دن نئچه سطیر ده گتیریر. (ص 5859). البته باشقا عرب شاعیرلری ده همین زاماندا بابکه منظومه ­لر یازمیشلار او جومله­ دن "حزام" آدلی شاعیرین شعرینه اشاره ائده بیله ­ریک. آما ابن طائی بو منظومه ­سینده یازیر: بابکی آذربایجاندان گتیرنده اونون آتی قاراقاشقا دا، کاروانلا برابر – بابکدن آیری – سامرایا گلیر. بابکین شهادت گئجه­ سی قاراقاشقانین شیهه­ سیندن سامرادا هئچ کیم یاتا بیلمه­ ییر. آنجاق سحر اولدوقدا قاراقاشقا آذربایجانا طرف یولا دوشور. ساوالانا گئدیر و اونون زیروه­سینده – بوگون آت گؤلو آدلانیر – گؤلون اطرافیندا شیهه چکیر. سانکی بابکین اؤلومونو خبر وئریر. بابک اونا سس وئرمه ­دن گؤله آتیلیر و یوخ اولور.

بونلار طائی­ نین منظومه ­سینده واردیر. (طبری، 585). آنجاق آذربایجان خالقی بونا اینانیر کی قاراقاشقا هر ایل بابکین شهادت گونو گؤلدن چیخیر بابکی سسله­ ییر. زامانین بابکین ایسته­ییر، اونا سس وئریلمه ­ییر، آت یئنه گؤله گیریر و غیب اولور.

آذربایجان داستانلاریندا کوراوغلونون دا آتلاری – قیرآت و دورآت - دریا مادیانیندان تؤرَنمیش آتلاردیر. بابکین آتی ایله ایلگیلی دئییلدیرمی؟ بابک هله ده دیری­دیرمی، زامانین بابکی گؤزله ­نیلیرمی؟!

***



سونوچ:

تاریخی دوزگون واراقلادیقدا بابکین حقیقی سیماسی تانینیر. او، باشینا توپلادیغی قهرمانلارلا برابر اؤز آنایوردوندان و ائلیندن مودافیعه ائتمک اوچون ساواش میدانینا گیریب و جاندان مایا قویموشلار. بابک بو میداندا اون ایللر بویو ساواشیب، ائلی اوچون عدالت آختاریب و اونلارا وطن معناسینی آچیقلامیشدیر. بابکی اصیل قایناقلاردان آراییب تاپدیقدا، اونون تورک­دیللی و آذربایجانلی اولدوغو داها آیدین شکیلده بیلینیر. بابک چئوره ­سینده اولان یوردلار بوتوولوکله تورک آدلاری اولموش و تورکجه سسله ­نیرلر. قهرمانلارین آدی، توپونیملر یا یئر آدلاری هامیسی، بابکین یاشادیغی و ساواشدیغی تامام وارلیغی­نین تورک اولدوغو بلله ­نیر. آذربایجان آتروپاتئنا زامانیندان، آریایی­لارین بورایا گلمه سیندن مین ایللر اؤنجه ­دن تورک دیلی­نین کؤکلری بورادا کؤک سالمیش و بابک ده بئله بیر تورک محیطینده یاشامیش و بیر تورک میللتی­نین آزادلیغی و آذربایجانین نجات تاپماسی اوغروندا جاندان کئچمیشدیر.



قایناقلار:

ابن بطوطه، تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار، تحقیق علی منتصر کتانی، بیروت، ۱۳۹5، ج ۱.

پروفسور دؤکتور فریدون آغاسی اوغلو، آذر تاریخی، باکی، 2014.

پطروشفسکی، اسلام در ایران، ترجمه: کریم کشاورز، تهران، 1350.

خواجه نظام الملک، سیاست نامه، تصحیح: محمد قزوینی، تهران، انتشارات زوار، 1344.

عزیز دولت‌آبادی، «ترخان»، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز سال ۳۹ ش ۱–۲ (بهار و تابستان ۱۳۷۵).

علی اصغر خبره­زاده، نور و ظلمت در ادبیات ایران، تهران، 1354.

قیاس الدین غیبوللایئو، آذربایجان تورکلری نین تشککولو تاریخیندن، کؤچورن: م. کریمی، ونکوور، 2023.

محمد ابن جریر طبری، تاریخ طبری، توجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران، چاپ پنجم، انتشارات اساطیر، 1372.

مصطفی رحیمی، بابک، اسطوره ای در تاریخ، مجموعه: "نور و ظلمت در ایران"، تهران، 1354.

م. کریمی، بابک حماسه ای در تاریخ، زیر چاپ.

م. کریمی، آت گؤلو، مجله اینجی دنیزیم، شماره 12، 1393.



Буниятов 3. М. Государство Атабеков Азербайджана. Баку, 1976.

Буниятов 3. М. Азербайджан в VII—IX вв. Баку, 1965.

Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982.

Firidun Ağasıoğlu, Azər Tarıxı, Bakı, 2014.

Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. М., 1985.

Qeybullayev, Qiyassəddin, Azərbaycan Türklərinin Təşəkkülü Tarıxındən, Azərbaycan Dölət Nəşriyyatı, Bakı, 1994.









[1] Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. М., 1985.

[2] همان، ص 607.