نه ائتمه‌لی؟
یئنی ایل بایرامینی تام قوروپداشلارا تبریک دئییرم و هامینیزا یئنی ایلده ساغلیق و شنلیک دیله ییرم. آرزی ائدیرم یئنی ایل خالقیمیزا برکتلی بیر ایل اولسون؛ آزادلیق و خوش گونلر قارشینیزدا اولسون!
بوگونلر تکجه آذربایجان یوخ، بلکه بؤلگه‌میزده و هنده‌وریمیزده دَییشیک اولایلار کئچمکده‌دیر؛ اؤزللیکله فروردین آیی‌نین ایکیسینده اورمودا ملتیمیزین ملی روحلو حرکتی هله چوخلارینی شوکدا ساخلاییب. اورمو حرکتی بیزیم ملی حرکتیمیزده بیر دؤنوش نقطه‌سی اولابیلر. آنجاق روحلانان بو ملی هاوانی قوروماق و داها روحلاندیرماق گره‌یینی دوشونورم. بونو دقتله آراشدیریب و گله‌جک اوچون یئنی حرکتلری حاضیرلاماق لازیمدیر.
ایراندا و دونیادا، اؤزللیکله قونشو اؤلکه‌لرینده و دونیانین اوغورلو اؤلکه‌لرینده اون‌ایللیکلرین سیاسی فعالیت تجروبه‌سی، او جمله‌دن سووئت تیپ‌لی سوسیالیزمین ثمره‌سیزلیگی، ایمپئریا سیستمینین آجی تجروبه‌لری بیزی درین و گئنیش آراشدیرمایا، بحث‌لره و فیکیر موبادیله‌سی آپارماغا سؤوق ائدیر.
گله‌جک‌ده اؤلکه‌نی ایداره ائتمه‌یین موختلیف یوللاری وار: عینی حالدا، منجه «آزادلیق، عدالت، میللی حکومت» شوعاری دا‌ئمی بیر شوعار کیمی آذربایجانیمیزا گرکلی‌دیر و طبیعی کی، موذاکیره اوچون ده چوخ یئری وار. ایراندا و اؤزللیکله آذربایجاندا تورک ملتیمیز – ملت دئدیکده اونون ایچینده چوخلو طبقه لر و دوشونجه صاحیبلری نین یئری واردیر؛ ملت دئدیکده – اونون ایچینده دیندار، دینسیز، سولچو، ساغچی، بئساواد، عالیم، فیلسوف و لومپن ده اولابیلر و واردیر ده. آنجاق ملی فعاللار و ضیالیلاریمیز آراسیندا – اساس تبریز و تهرانی توتارساق، بوگون نئو لیبراللار، سوسیال دموکراتلار، سولچولار، اسلامچیلار موجوددور و هئچ بیرینی ده داهاماق اولان بیر ایش دئییلدیر. او بیری طرفدن گله‌جه‌ییمیز اوچون استقلالچی و فدرالچی گوجلر ده موجوددور. آما بوگون بونلارین هئچ بیری باشقاسینی حذف ائتمه اذنی اولابیلمز. بونونلا بئله بونلاری دوزگون تانییب و آراشدیرما دا بوینوموزدا اولان تکلیفلردن دیر. شوبهه یوخدور خارجده یاشایان و یا داها دوزگون دئسم ملی گؤروشلری اوچون وطندن باشقا اؤلکه‌لره سورگون اولان یولداشلار دا اؤز تشکیلاتی ایشلریله بیزیم منتدارلیغیمیزا لایقدیرلر. آنجاق آذربایجاندا اولان فیکیرلر مختلفدیر: بو گون نئولیبئراللار اقتصادیاتدا و جمعیتده حکومتین بؤیوک رولونون اولماماسینی ایسته‌ییرلر. او بیری یاندان سوسیال دئموکراتلار دا حکومتی آنجاق پارلامئنت واسطه‌سیله الده ائده‌‌جکلرینی هایقیریرلار. آنجاق مارکسیست اینقیلابچیلار یالنیز اینقیلاب حاقیندا دوشونور و هر هانسی اصلاحات احتیمالینی اینکار ائدیرلر.
اما وطنداش جمعیتی(جامعه‌ی مدنی) بونا اینانیر کی: حتی توتالیتر دؤولت داخیلینده وطنداشلیق سورن جریانلار دا مؤوجود اولا بیلر، و بوگون ده موجوددورلار؛ مثلاً، بوگون اؤلکه‌میزده یوزلرله انجمن، NGO، موسیقی، رقص، رسام‌لیق و دیگر اینجه‌صنت نؤعلرینه باغلی مکتبلری واردیر. بو وطنداش نهادلاری‌ایله امکداش‌لیق، سیاسی نهادلارین آیریلماز حیصه‌سی اولمالی‌دیر و شوبهه‌سیز کی، هئچ بیر سیاسی نهاد، وطنداش نهادلاریندان (اِن جی او لاردان) ایستیفاده ائتمه‌دن گوج قازانا بیلمز.
بورادا بیر مثال گتیریرم: آذربایجانین زنگان ایالتینده رسمی آمار گؤسته ریر ۷۵۰ اِن جی او واردیر. بو تکجه استانداری طرفیندن صادر اولان تشکیلاتلاردیر. و هر تشکیلاتی دا یوزلر عضوو واردیر. ایندی ارشاد ایداره‌سی و باشقا ایداره‌لرین ده صادر اولونان مجوزلرینی سایدیقدا بؤیوک بیر تشکیلات پتانسیل‌لریله اوز-اوزه گلیریک. هله تراکتور تیمی هر هفته ۱۰۰ مین آذربایجانلینی سسه گتیریر و ملی ایستک‌لری هایقیریر. بو امکانلاردان سیاسی فعاللار یارارلانمالیدیر. خارجده یاشایانلاردان انتظارلار داها چوخدور. بیر-بیرینیزله ساواشماق یئرینه یوزلرجه دوگونلریمیزی آچین. سیزین امکانلارینیز داها آرتیقدیر. البته بورادا علیرضا اردبیلی جنابلاری و دوستلاریندان تشکور ائدیرم. ولی باشقالاری دا امکان یاراتمالیدیرلار. باخین اوجالان تورکیه ده - زنداندا اولاراق ۳۰ مین صفحه‌دن آرتیق کتاب یازمیش و تورکیه‌ده نشر اولموش. سیزلردن ده یول گؤسترمک، دوگونلریمیزی آچماق گؤزله‌ییریک. آنجاق چالیشمالارینیزدان تشکور ائده رک – سیزلردن بوندان آرتیق گؤزله ییریک. ایکی دانا دوگونوموز آچیلیرسا ذهنیمیز دورولار. ایکی دانا گؤزل شعار اورتایا قویا بیلسه‌نیز داها اوغورلو اولار. سیزدن گؤزله‌دیکلریمیز بونلاردیر.
آذربایجاندا سیاسی فیکیرلرین تحلیلی زامانی موختلیف یوللاری گؤسترمک لازیمدیر. آذربایجان، تاریخ بویو اینقیلابین بئشیگی اولوب و مشروطه اینقیلابیندان ۱۳۵۷-جی ایل اینقیلابینا قدر ایران تاریخینین هر مرحله‌سینده مهم رول اویناییب. بو اینکیشاف ائد‌ن موحیط‌ده، موختلیف ایدئیالار اینکیشاف ائتمک امکانینا مالیک‌دیر. مارکسسیزم‌دن توتموش لیبئرال سوسیالیزمه، نئوکلاس‌سیزم‌دن مشروطه‌چیلی‌یه و رئفورمیزمه قدر اونلارین هر بیرینین معین چکیسی وار کی، ایلک باخیشدان اونو نظردن قاچیرماق اولماز.
شوبهه یوخدور کی، اسلام جمهوروسی سقوط ائتمه‌میشدن اوّل، رئژیمین سقوطونون ائرته‌سی گونو سسلرین توققوشماسینا دقت یئتیریلسه، آرزو اولونان دموکراسی و عدالت حاققیندا تصمیملری قازانماق اولماز. قروپلار آراسیندا سیاسی رقابت رئژیمین سقوطون‌دان اوّل دایاندیریلمامالی‌دیر؛ یوخسا - عکس حالدا، بو حادثه‌نین ائرته‌سی گونو بیز ۱۳۵۷-جی ایل اینقیلابیندان سونراکی اجتماعی پارچالانما و چاشقین‌لیغی تکرارلایاجاغیق.
بورادان گؤره بیلریک کی، سوسیال دئموکراتلار آغیرلیق قالدیرما و یاریشما ایله، فیکیر اوتاقلاریندا، پارلامئنت‌ده مشغول اولماغی خوشلاییر و بو موباریزه‌نی آچیق شکیلده گله‌جه‌یه بوراخیرلار. ایندی اصلاحاتلی دییشیکلیکلر یاراتماغی اینانیرلار. (سوسیال دموکراسی در ایران، ص ۲۴). اونلارین بو موقعی ایرانین قلوبال و داخیلی وضعیتی ایله باغلی آپاردیقلاری سیاسی تحلیللردن الده ائتدیکلری شوبهه‌سیزدیر. آما باخیشلاری دار بیر چرچیوه‌دن باخماق، اونلاری بو سونوجا گتیریب چاتدیرمیشدیر. عینی زاماندا اونلار دئموکراتییانین یالنیز بیر نوعونو قبول ائدیرلر و تولئرانت‌لیق(رواداری) بو دئموکراتییانین اساسینی تشکیل ائدیر. (ص ۵۲، کتاب سوسیالیسم غیردموکراتیک از ناصر کاخساز). سوسیال دئموکراتلار اینقیلاب نظریه‌سینی رد ائدیرلر. دئییرلر کی، سوسیال-دئموکراتییا اینقیلابی اولارسا، اؤز ایچینده قارشی‌دورمالارلا اوزله‌شه‌جک. اونا گؤره ده اونلار اؤز بورجلارینی جمعیتده لیبئرال موناسیبتلرین محکملنمه‌سینه صرف ائدیرلر. اونلار حساب ائدیرلر کی، ایسلام جمهوروسی فلاکتینین تأثیرلری - اینقیلابی دوشونجه و واسطه‌لرله دئییل، اجتماعی و اینسانی مناسیبتلرین لیبئراللاشدیریلماسی ایله آرادان قالدیریلا بیلر. بوگونکو اصلاح طلب دئدیگیمیز جریانلاری بو فیکره مالیکدیرلر.
نئولیبئراللار اصلاحاتلارلا معین قدر راضیدیرلار. اونلار آنجاق حکومتین اقتصادیاتدا و جمعیتده رولونو آزالتماقلا کیفایت‌لنیرلر. بعضی مسئله‌لرده ایسه سوسیال دئموکراتلارلا راضیلاشیرلار.
لاکین مارکسیستلر اینقیلابا آرخالانیر و او گونه حاضیرلاشیرلار. دئمک ایستردیم کی، بوتون بو دوشونجه طرزینین تبریز جمعیتینده و عمومی‌لیک‌ده آذربایجان جمعیتینده – اؤزللیکله تبریز و تهراندا اؤز طرفدارلاری واردیر.
آذربایجان تورک ملتی – البته ملت دئمکده اوتانیرام – چونکی بو پروسه نی باشلامامیشیق. کوردلر ملت‌لشمیشلر. باخین: نوروز بایرامینی ۴۰ ایل بوندان اؤنجه تانیمیردیلار؛ آنجاق بوگون ۵۰ مین، ۱۰۰ مین جمعیت توپلاییب هر شهرده – اورمودا، ماکی‌دا نوروز بایرامینا پئشوار گئدیرلر. بیز تورکلرده ان اسکی بیر گله نک اولاراق دالدا قالمیشیق. حتا سانال دونیاسیندا دا حضوروموز یوخدور. من هئچ کیمی تقصیرلندیرمه ییرم. آما آرامیزدا اولان فاصیله لر و بیر-بیریمیزدن اوزاق گزمه لریمیز بیزی دال قویموش. هئچ بیر تئوری، نظریه وئرن یوخدور. بیری ده بیر کلمه دانشاندا هامی اونو قاباقلاییر و اونا قارشی دایانیر. بو، بیزیم دوروموموزدور.
عزیزلریم بو اوتاقلار قورولور، فیکر موبادیله‌سی اوچون ان ساده و خرجسیز آراجدیر؛ یاخشیسی بودور کی فیکیرلریمیزی بیرلشدیرک و سؤزوموزو گوجلندیرک، آما نه گؤروروک؟ بیز چالیشیریق اؤز فیکریمیزی باشقالاریندان یوکسک بیله رک سؤزوموزو ایره لی آپاراق. اؤیرنمکدن چکینیریک. بئله اولورسا هئچ زامان ملتتشمه یه جه ییک. باخین بیر سیرا یولداشلار – ائله همین قوروپدا تنقید یئرینه تخریبات آپاریرلار. دئدیگیم کیمی، ملت دئدیکده – ملت ایچینده هر طبقه و هر دوشونجه نین یئری واردیر؛ اؤزللیکله ملی دوشونجه‌لی دوستلاری تخریب ائتمک داها آرتیق ضررلی دیر. گؤروروک بیر سیرا دوستلار اؤزوموزو تنقید آدینا تخریب ائدیرلر. نمونه اولاراق : بیلگولوش، رحیم آغ بایراق، ابراهیم ساوالان، ختی فریدون آغاسی اوغلونو تخریب ائتمه یه چالیشیرلار. بئله اولدوغو اوچون بو حرکتلر گؤسته‌ریر کی هله ملتلشمه‌میشیک. یوخسا ملی فعاللار هر بیری بیر یول ایله ملتیمیزه خدمت ائتمک فیکرینده دیر. آنجاق بیر سیرالار بئله دوشونورلر کی تکجه منیم یولوم دوزدور و باشقالاری خطا یول گئدیر(!؟). یو یانلیش فیکیر بیزه ضررلی‌دیر. من بیر تجروبه‌می سیزینله پایلاشیرام. ۱۳۸۰ دان ۱۳۸۴ ایلینه قدر سینان داش یا کوردوستان یونیوئرسیته‌سینده رسمی صورتده – قراداد ایله تورک دیلینی تدریس ائدیردیم. او زامانلار بیر کورد یازیچیسی فارسیجا بیر کتاب نشر ائتمیش و اوندا ادعا ائدیردی کی کورد دیلی دونیانین ان اسکی دیلی دیر و ۱۷۰۰۰ ایل بوندان اؤنجه کوردجه کتابلار یازیلیب. همین یازیچی اوستانی دا کورد دیلینده اولدوغونو ادعا ائدیردی. من یونیوئرسیته ده بیر کورد اوستادینان بو مسئله‌نی دانیشماق ایسته‌دیم و اندان ایسته‌دیم بئله کتابلاری تنقید ائدین و دوز یول گؤسته‌رین. باخین جوابی منه بو اولدو: اونون دا طرفدارلاری وار. اونون حاققی وار. من اونو تنقید ائدرسم کوردو ضعیفلتمیش اولورام. – بو قالسین قیراقدا – بیزیمکی نئجه فیکر ائدیر؟ باخین تورک دولت لری طرفیندن تورک بیرلیگی یارانیر: دولت آداملاری توپلانیب حرکتین ایره‌لیلشمه‌سی اوچون تدبیرلر ایره‌لی آپاردیر. تورک عالیملری ۳ ایل فیکیر موبادیله‌سیندن نتیجه له نن الیفبا بیرلیگیمی اورتایا قویور. آما بیزیم دوستوموز تنقید آدی ایله یازیر: اورتاق الیفبا یوخسا اورتاق دیل؟ - بو دوستوموز آیا دیلچی دیر؟ آیا اصلن دیلین یارانماسی، گلیشمه سی و دیللرین بیرلشمه سی حاققیندا آمطالعه سی اولموشدور کی تورک دونیاسی نین عالیملری نین چالیشمالارینی بیر نئچه دقیقه ده پوزماق ایسته ییر. باخین بئله آداملار ایچیمیزده وارسا – کی واردیر، بیزیم ملتلشمه یولوموزو باغلاییرلار. تنقید ایله تخریب فرقینه قالمیر.
آنجاق دوستلار؛ منجه سیاسی پارتییالاریمیز و سیاسی دوشونورلریمیز نظره آلمالیدیرلار کی، رئژیمی - اقتصادی، سیاسی و سوسیال آسپئکتلری(نظرگاهلاری) باخیمیندان تحلیلینی آپارمالیییق. بو تحلیل‌ده حتی قلوبال وضعیتین و رئگیونال اویغونلاشمالارین تحلیلی ده واجیب‌دیر. قئید ائدک کی، اقتصادی آرتیم اقتصادی تحلیل‌ده سیستئمین گوج‌لو اولماسی اوچون بهانه کیمی قبول ائدیلمه‌مه‌لی‌دیر. آنجاق بو صلاحیتلی و مختصصلر طرفیندن گئتمه لی دیر. هر بیر شخص بو باهانایلا کی من حزب صاحیبی یم تحلیل ائده بیلمز. بوگون هر بیر ایشین اؤز اوزمانی – متخصصی اولمالی دیر و حق اونا وئریلمه لی دیر. بورادا کتابلاردا چوخلو نظرلر واردیر. میداندا اولانلار اؤنملی دیر.
ایراندا بیز کاپیتالیزمین ان فلاکتلی فورماسی ایله اوز-اوزه‌ییک. بورادا (رانتچیلیق)کیرایه‌چی‌لیک و فساد فورماسی مختلف شکیللرده اؤزونو گؤسته ریر. بیر سورو: ان آز تحصیل ساوادی اولان ائوسیز هانسی پاسداری تانیییرسینیز؟ طبیعی کی، سپاهین یوکسک روتبه‌لرین صاحابلاری‌نین دا شیرکتلری، ویلالاری و فابریکلری و یا بؤیوک بیزینئسلری وار. بیزیم رئژیم عراق، سوریه، لبنان و یمن‌ین حسابلارینا خاریجه کلّی میقداردا پول خرجله‌ییر و هئچ واخت سرمایه‌نین قایتاریلماسینا نایل اولماییب. بو، صاف-صافینا دلی‌لیک دئمک‌دیر. بو باخیمدان ایسلام جمهوروسی حتی توتالیتر و محاربه قیزیشدیران رئژیملر سویه‌سینده ده حرکت ائتمیر. بو حاکم سیستم بیر چوخ جهتدن اونیکال(تایسیز)دیر و اونا سیاسی علملر ائنسیکلوپئدییاسیندا خصوصی فصیل آچیلمالی‌ییق. (هودشتیان، ص ۳۴، مدرنیته بدون غرب).
دئییریک: آزادلیق، عدالت، ملی حکومت! بو شعاری دریندن و نئچه-نئچه یؤندن آچیقلاماق گره کیر. بونسوز ایره لی گئتمک چتیندیر منجه. آزادلیق نه سایاقدا اولمالی دیر، عدالتی نئجه قورماق ایسته ییریک و ملی حکومت نه معنالار داشییر و نه یوللارلا الده ائتمه‌لییک.
بو گون ایسلام جمهوروسوند‌ا یوخسوللوق توغیان ائدیر و سوسیال عدالت هر زامانکیندان داها چوخ وورغولانمالی‌دیر. جاواب وئریلمه‌لی‌دیر کی، مجازی فعالیتلر، تشکیلاتلارین، پارتییالارین، جبهه‌لرین یئرینی توتا بیلرمی؟
منیم سؤزوم اوزاندی؛ آنجاق دردیمی هله آچیقلایامامیشام. آذربایجان ملتی پارتییالاریندان و ملی فعاللاردان و بئله قوروپلاردان انتظارلاری وار. گله جکده سؤزومه داوام ائده جه یم. سیزی چوخ یورمورام. گلن گونلرینیز خییرده قالسین. خوشجا قالین.
***
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی