صفویلر دورونده مکتبلر

عسگر احمد[1]

آکادئمیک تاریخ و دوشونجه درگیسی



خلاصه:

مقاله صفویلر دؤورونده ابتدایی تحصیل وئر‌ن مکتبلرله باغلی مسئله‌لرین آراشدیریلماسینا حصر ائدیلمیشدیر. تاریخی منبع‌لر صفویلر دؤورونده شهرلرده و کندلرده مکتبلرین گئنیش شبکه‌سینین اولدوغو حاقیندا معلومات وئریر. صفویلرین زامانیندا مکتبلرین ان گئنیش یاییلمیش فورماسی محله مکتبلری‌ایدی. بو مکتبلر اساساً محله‌ده یئرله‌شن مسجیدلرین نزدینده فعالیت گؤسته‌ریردی. کتابخانالار و کتاب دوکانلاری، عالیملرین ائولری، سارایلار (دیوان مکتبلری) و س. کیمی مکانلاردا دا تحصیل وئریلیردی. یئتیم اوشاقلارین تحصیلی اوچون آیریجا «بیت التعلیم» آدلانان مکتبلر واریدی. مکتبلرده شاگیردلره باشلیجا اولاراق قرآن و دینله باغلی بیلیکلر اؤیره‌دیلیردی. بو پروسئس باشا چاتدیقدان سونرا شاگیردلر اوخوما و یازما کیمی وردیشلره ده ییه‌له‌نه بیلیردیلر. تحصیل‌ده باشلیجا اصول ازبرچی‌لیک‌ایدی.

محله مکتبلرینده درس دئین معلملرین اکثریتی ده مدر‌سه تحصیلی گؤرموش و مسجیدلرده چالیشانلاردان (آخوند، مؤذن، موللا و س.) عبارت‌ایدی. صفویلر دؤنه‌مینده مکتبه اوشاقلار اساساً ۴-۱۰ یاشلاری آراسینا گئدیردیلر. لاکین بو ایسته‌یی ائرکن یاشلاریندا گئرچکلشدیره بیلمه‌ینلر، ایسته‌دیکلری یاشدا ابتدایی تحصیللرینی دوام ائتدیرمک اوچون مکتبلره مراجعت ائده بیلردیلر. مکتبلره شاگیردلرین قبولو ایل بویو داوام ائتدیریلیردی. مکتب تحصیلی پیلله‌سینده شاگیردلرین رغبتلندیریلمه‌سی و جزالاندیریلماسی کیمی حاللار دا گئنیش یاییلمیشدی.

آچار سؤزلر: صفویلر، مکتب، موللاخانا، شاگیرد، ازبرله‌مه، فلققه



گیریش

آذربایجان دؤولتچی‌لیک تاریخینده بیر چوخ جهتلرییله فرقله‌نن و اؤزونه‌مخصوص یئر توتان آذربایجان صفویلر دولتینده تحصیل و تعلیم حاکم طبقه‌نین دقت یئتیردیگی و اؤنم وئردیگی ساحه‌لردن بیری اولموشدور. بو بیرینجی نوبه‌ده صفویلرین حاکم ایدئولوگییاسینا چئوریلمیش، یئنی اون‌ایکی امام شیعه‌لیگینین اوتوروشماسی و یاییلماسینا کؤمک ائده بیله‌جک کادرلارین حاضرلانماسی ایله باغلی‌ایدی. دیگر طرفدن، شیعه‌لیک تعلیمینین ایدئیا اساسلارینین تکمیللشدیریلمه‌سی و یئنی مُدعالارلا زنگینلشدیریلمه‌سی، ائله‌جه ده سُنیلرله کسکین مباریزه شرایطی و دینی-ایدئولوژی چکیشمه‌لر ده ساوادلی آداملارین اولماسینی طلب ائدیردی. اونا گؤره ده صفوی حاکم ائلیته‌سی بو جور پروبلئملرین حلینه کؤمک ائده بیله‌جک، یئنی تحصیل مؤسسه‌لرینین آچیلماسیندا و ساوادلی کادرلارین یئتیشدیریلمه‌سینده ماراقلی‌ایدیلر. ایکینجیسی، اؤلکه‌نین اجتماعی-سیاسی و تصرفات-مد‌نی حیاتینین مختلیف ساحه‌لری ایله باغلی یئنی کادرلارین حاضرلانماسی دا صفویلرین گونده‌مینده اولان مسئله‌ایدی. چونکی گئتدیکجه مرکزی دولت آپاراتینین گوجلنمه‌سی، بؤلگه‌لرله بیرباشا علاقه‌لرین قورولماسی، اؤلکه‌نین بین‌الخالق علاقه‌لرینین انکیشاف ائتمه‌سی و بوتؤولوکده مأمور آپاراتینین بؤیومه‌سی یئنی ساوادلی کادرلار اوردوسونون اولماسینی طلب ائدیردی. خصوصیله ده، ۱جی شاه عباسین زامانیندا مرکزلشدیریلمیش دولتین گوجلندیریلمه‌سی‌ایله باغلی آپاریلان اصلاحاتلار، اؤلکه‌نین اقتصادی و مد‌نی جهت‌دن یوکسلیشینه کؤمک ائد‌ن قرارلارین قبول ائدیلمه‌سی، ائل‌جه ده بئین‌الخالق سیاسی و اقتصادی علاقه‌لرینین انکیشاف ائتمه‌سی داها چوخ عقللی و ساوادلی آداملارا احتیاج یاراتمیشدی. بعضاً بو احتیاجین آرادان قالدیریلماسی اوچون ساده خالقین ایچه‌ریسیندن چیخمیش، ائله‌جه ده اسیر گؤتورولموش، یاخود صفوی آسیلیلیغیندا اولان خیریستیان عائله‌لردن توپلانمیش استعدادلی اوشاقلاردان دا [تحصیل وئریله‌رک] استیفاده اولونوردو. اوچونجوسو، اورتاعصرلرده، او جمله‌دن صفویلرین حاکمیتی دورونده تحصیلی ایستیموللاشدیران(حرکته‌گتیرن) عامللردن بیری ده تحصیل گؤرموش اینسانلارین جمعیتین حیاتیندا مثبت ایمیجه و بؤیوک حؤرمته مالیک اولمالاری‌ایله باغلی‌ایدی. اونلار اوستون کئیفیتلرین داشیییجیلاری کیمی، جمعیتین اجتماعی-سیاسی حیاتیندا مهم رول اویناییردیلار.

دؤردونجوسو، تحصیل همچنین کاریئرا قورماغین، منصب صاحبی اولماغین مهم واسطه‌لرین‌دن بیری ایدی. دیگر اورتا عصرلر دولتلرین‌ده اولدوغو کیمی صفویلرده ده اؤز موقعلرینی قورویوب ساخلاماغا چالیشان [اؤز مُلکلری، نسل باغلاری، تیتوللاری و س. ایله] نفوذلو عائله‌لرله تحصیل‌لی اولدوقلارینا گؤره معین موقعیه یوکسلمیش مأمورلار آراسیندا منصب رقابتینین و آمان‌سیز مباریزه‌سینین شاهدی اولوروق. بئشینجیسی، صفویلر دؤورونده تحصیلین انکیشافینا تکان وئر‌ن عامللردن بیری ده بوتؤولوکده جمعیتین تحصیله مثبت مناسبتی‌ایله باغلی‌ایدی. بونو اؤلکه‌ده‌کی مکتب و مدر‌سه‌لرین مقیاسی و احاطه‌لیگی، اونلارا دستک وئر‌ن وقفلرین چوخلوغو، ائله‌جه ده مدرسه‌لرده درس وئر‌ن چوخ‌سایی عالیم و مُدرسلرین، بؤیوک و مشهور کتابخانالارین اولماسی دا ثبوت ائدیر. اؤلکه‌ده علم و صنعتکارلاری حمایه ائد‌ن، اونلارا یاردیم گؤسته‌رن، مدنیت و صنعتله باغلی فعالیتلری مدافیعه ائد‌ن یئنی ائلیت زومره‌نین فورمالاشماسی دا تحصیلین انکیشافینا مثبت تأثیر گؤستریردی.

۱-تحصیلین ایلکین سویّه‌سی کیمی محله مکتبلری

صفویلر دؤورونده اؤلکه اراضی‌سینده تحصیل ایکی‌پیلله‌لی کاراکتئر داشیییردی. بیرینجی مرحله ابتدایی تحصیل وئریردی. لیوان اصیللی آمئریکالی شرق‌شناس گئورگی ماکدیسی اؤزونون «اسلامین کلاسیک چاغیندا و خیریستیان باتیدا بشری بیلیملر» آدلی اثرینده بیلدیریردی کی، «... مکتب و یا کُتّاب، ساده‌جه، ایلک درجه تحصیل وئر‌ن مکان»لاریدی.۱[2]هله عباسیلر دؤورونده اسلام شرقینده کُتّاب آدی‌ایله یارانان ابتدایی تحصیل مؤسسه‌لری سلجوقلار، ائلخانیلر، قاراقویونل‌ولار، آغقویونلولار، صفویلر دؤورونده محله مکتبلری کیمی تانینیردی. بو جور مکتبلر «مکتبی ابتداییه» آدی‌ایله ده تانینیردی. بو مکتبلرده شاگیردلر اوخوما و یازما کیمی وردیشلرله ییه‌لنسه ده باشلیجا مقصد قرآنین اؤیره‌نیلمه‌سی و دینی بیلیکلرین الده ائدیلمه‌سینه خدمت ائدیردی. عربجه «که-ته-به» کؤکوندن یارانان مکتب سؤزو یازی یازما اؤیره‌نیلن یئر دئمکدیر.[3]۲ لاکین، مسلمانلار آراسیندا بیر اوشاق اوچون، هر شئی‌دن اوّل قرآن اؤیره‌نیلمه‌سی واجیب اولدوغوندان بو کلمه داها چوخ قرآن اؤیره‌نیلن یئر معناسیندا ایشله‌نیلمیشدیر.۳[4]تورکیه‌لی آراشدیریجی ی.گلیشلی حساب ائدیر کی، «والدئینلرین اوشاقلارینا عاید و حدیثلره اساسلانان دینی اینانج و شرطلری اؤیرتمه ایسته‌یی، صبیان (محله - ا.ا.) مکتبلرینین یایغینلاشماسینا تأثیر ائتمیش و هر محله‌ده آچیلماسی‌ایله باغلی اولاراق بونلارا محله مکتبی دئییلمیشدیر».۴[5] ۱۷-جی عصر آذربایجانین گؤرکملی تاریخچیسی، شاعری و خطاطی محمد یوسف قزوینی صفوی دؤورونده مکتبلرده درس دئین معلملرین دینی احکاملارین تدریسینده اوینادیقلاری اهمیتلی رولا توخوناراق یازیردی کی، اونلار «الله قانونلارینین محافظه‌چیلری و الله‌دان آگاه اولما مکتبینین معلملری»دیرلر.۵[6] گؤروندویو کیمی، قزوینی ده محله مکتبلرینی «الله‌دان آگاه اولما مکتبی» کیمی کاراکتئریزه ائدیر. محله مکتبلرینین دینی یؤنوملو اولدوغونو گؤسته‌رن مهم فاکتورلاردان بیری ده، بو مکتبلرین بیر قایدا اولاراق محله‌ده و یا کندلرده اولان مسجیدلرین نزدینده فعالیت گؤسترمه‌سی‌ایله باغلی‌ایدی. بو فاکتی ۱۶۳۷-۱۶۳۸جی ایللرده صفوی اؤلکه‌سینده سفرده اولموش آلمان بیلیم آدامی آدام اولئاری ده تصدیقله‌ییر. او یازیردی کی، اونلارین عبادت ائتدیگی مسجید و معبدلر، هم ده اونلارین مکتبلری وظیفه‌سینی یئرینه یئتیریردی. هر محله و کوچه‌ده مسجید، هر مسجیدده ایسه مکتب و یا مدر‌سه واریدی.۶[7] هر مسجید و جامع‌ده بیر مکتبین اولماسی اؤلکه‌ده محله مکتبلرینین چوخ یایغین اولدوغونو گؤستریر. بونو تاریخی منبع‌لرده تصدیقله‌ییر. اولییا چلبی‌نین وئردیگی معلوماتلارا اساساً سؤیله‌یه بیله‌ریک کی، ۱۷جی عصرین ۴۰جی ایللرینده شاماخی‌دا ۴۰ عدد محله مکتبی۷[8]، تبریز شهرین‌ده ایسه ۶۰۰-ا قدر بو جور مکتبلر وار ایدی.۸[9] اؤ. چلبی «سیاهتنامه»سین‌ده تبریز شهرین‌ده اولان شئیخ صفی مکتبی، هاشم میمندی مکتبی، تقی‌خان مکتبی، سلطان هاشم مکتبی و س. کیمی محله مکتبلرینین آدینی چکیر.[10]۹

۲-مکتبلرده تحصیلین مدتی

بیر چوخ مسلمان اؤلکه‌لرینده اولدوغو کیمی، محله مکتبلرینه اوشاقلار ائرکن یاشلاریندان، ۴-۵ یاشیندان باشلایاراق گئتمه‌یه باشلاییردیلار. مکتب تاریخینی آراشدیران تدقیقاتچیلار آراسیندا مکتبه هانسی یاشدان گئتمکله باغلی فرقلی فیکیرلر سؤیلنیلمکده‌دیر.

گ. ماکدیسی یاش حدینین ۷-۸ یاشی کئچمه‌دیگینی بیلدیریر.[11]۱۰ تورکیه‌لی آراشدیریجی م. هیزلی محله مکتبلرینده یاش حدینین ۵-۱۰ یاش آراسیندا اولدوغونو قئید ائدیر.۱۱[12] ۱۹جو سونلاری مشهد شهرینده مکتب و مدر‌سه‌لرله باغلی آراشدیرمالار آپاران رحیم خلیلوو ایسه بو یاش حدینین ۸-۹ یاش اولدوغونو سؤیله‌ییر.۱۲[13] یئتیمخانالاردا اوشاقلارین ۴ یاشیندان اعتباراً تحصیله باشلاماسی حاقیندا منبع‌لرده معلوماتلار واردیر. صفویلرین معاصری اولموش م. فضولی‌نین «لیلی و مجنون» اثریندن معلوم اولور کی، قئیس (مجنون) مکتبه ۱۰ یاشین‌دان مکتبه گئتمیشدیر.

چون سرعت ایله دؤنوب زمانه،

اون یاشینه یئتدی اول یگانه؛

آتاسینا مقتضای عادت

فرض اولدو کی، اونو ائده سنت

اتمامه یئتیب طریقِ سنت،

تعلیمِ علومه یئتدی نوبت.

اسباب اونا ائیله‌ییب مرتب،

وئردیلر اونونلا زیبِ مکتب.۱۳[14]

۱۷جی عصر صفویلرین تحصیل سیستمیندن بحث ائد‌ن فرانسیز سیّاحی و تاجیری شاردن ده اؤز «سفرنامه‌سینده» یازیردی کی، اوشاقلار ۱۰ یاشیندان درسه گئدیر و بوتون یئنی‌یئتمه ایللرینی اورادا کئچیریر.۱۴[15] گؤرونن اودور کی، صفویلر دؤنه‌مینده مکتبه اوشاقلار اساساً ۴-۱۰ یاشلاری آراسینا گئدیردیلر. لاکین بو دئمک دئییلدی کی، تحصیل آلماق ایسته‌ین، لاکین بو ایسته‌یی ائرکن یاشلاریندا گئرچکلشدیره بیلمه‌ینلر سونرادان ابتدایی تحصیل اوچون مکتبلره مراجعت ائده بیلمزدی. اونلار ایسته‌دیکلری یاشدا ابتدایی تحصیللرینی داوام ائتدیرمک اوچون مکتبلره مراجعت ائده بیلردیلر. مس. یاقوت الحموی کیمی تانینمیش بیر شخص بؤیوک یاشلاریندا مکتبه گئتمیشدی.۱۵[16] مکتبلرده تحصیل مدتی ماکسیمم ۱۰-۱۱ ایل تشکیل ائدیردی.۱۶[17] آنجاق شاگیردلرین بؤیوک اکثریتی تحصیلینی ۹-۱۰ ایل داوام ائتدیردیکدن سونرا مکتبدن آیریلیردیلار.[18]۱۷

مکتبلره شاگیردلرین قبولو ایل بویو داوام ائدیردی.

۳-مکتبلرده معلم پئرسونالی

محله مکتبلرینده درس دئین معلملرین اکثریتی مدر‌سه تحصیلی گؤرموش، جامع و مسجیدلرده چالیشانلاردان [آخوند، مؤذن، موللا و س.] عبارت‌ایدی. تصادفی دئییل کی، صفوی دؤورونده مکتب معلمینه وئریلن آدلاردان بیری ده موللا ایدی. آ. اولئاری یازیر: «... هر مکتبده بیر موللا و یا معلم، موللانین کؤمکچیسی و اونو عوض ائد‌ن بیر خلیفه اولوردو».۱۸[19]

معلمه موللا آدی داها چوخ اونا گؤره وئریردی کی، درس دئین معلم عادتاً محله، یاخود کند مسجیدینین موللاسی اولوردو. سونرالار بو جور مکتبلر موللاخانا آدلاندیریلماغا باشلادی.

صفویلرین زامانیندا مکتب و مدرسه‌لره معلملرین [مدرسلرین] تعیین ائدیلمه‌سی و اونا نظارت ایشی ده صدر (صدارتِ خاصه و امما) و شاه حسینین واختیندان اعتباراً تأسیس ائدیلمیش موللاباشی کیمی دینی وظیفه‌لیلرین صلاحیتلرینه داخیل‌ایدی. قئید ائدک کی، صدر و موللاباشی دینی مؤسسه‌لره رهبرلیک ائتمکله یاناشی، عینی زاماندا شیعه‌لیگین یاییلماسی و محکملندیرلمه‌سی اوچون مسئولیت داشیییردیلار.[20]۱۹ محمد رفع انصاری «دستور اولملوک» آدلی اثرینده صدرین صلاحیتلریندن بحث ائدرکن یازیردی کی، اونلارین باشلیجا وظیفه‌لری: «... بوتون وقفلرین اداره ائدیلمه‌سی‌ایله باغلی شریعت محکمه‌لرینین و وقف املاکی صدرلرینین تعیینی، بوتون سیدلرین، علمالارین، مدرسلرین، قاضی‌لرین، شیخ‌الاسلاملارین، صدرلرین خلیفه الخلفالارین، بعضی متولیلرین، وقفلرین نظارتچیلرینین، موناستیر خیدمتچیلرینین، خطیبلرین، مؤذنلرین، قرآن اوخویانلارین (قرّاء) و ضیالی آداملارین اوزه‌رینده قیّوملوق و بؤیوکلوک ائتمکله باغلی‌ایدی»[21]۲۰. او همچنین قئید ائدیردی کی، شاگیردلرین مجلیسلره گتیریلمه‌سی، اونلارین احتیاجلاری حاقیندا خبرلرین وئریلمه‌سی، موارک رمضان آییندا اونلاری یئدیرتمک ده (سارای) صدرینین وظیفه‌لری اوزه‌رینه دوشوردو.[22]۲۱

۴-درس موسمینین آچیلیشی

مکتبلره ایلک گئدن شاگیردلر اوچون عائله‌لرده و محله‌ده خصوصی مراسیملر دوزه‌نله‌نیردی. مکتبه گئدن اوشاق سلیقه‌لی گئییندیریله‌رک دعالارلا مکتبه یولا سالینیردی.

عمومیتله، درس ایلینین آچیلیسی طنطنه‌‌‌لی شکلده، بایرام هاواسیندا حیاتا کئچیریلیردی.

البته، بو جمعیت و حاکم ائلیته‌نین تحصیله خصوصی اؤنم وئرمه‌سیندن قایناقلانیردی. آچیلیش درسلری ساده‌جه مدرسلر اوچون دئییل، همین بؤلگه‌نین قاضیلری، قاضی‌القضاتلاری (باش قاضی، قاضیلار قاضیسی)، علم منسوبلاری و عالیملری اوچون ده اهمیت کسب ائدیردی. آچیلیش درسینده ایلک دفعه مدرس‌لییه باشلایان معلملر بؤیوک کوتله‌نین حضورون‌ا کورسویه چیخیر و ایلک درسینی کئچیردی. دئمک اولار کی، شهرین بوتون طبقه‌سیندن انسانلار اونون درسینه قولاق آسیب قیمت وئریردیلر.۲۲[23] آراشدیریجی ا. نجف آچیلیش مراسیملرینین بایرام هاواسیندا کئچیریلدیگینه اشاره ائد‌رک یازیر: «تحصیل ایلینین آچیلیشی طنطنه‌لی مراسیم حالیندا قئید ائدیلدیگیندن مدر‌سه، مسجید و جامعلرین هئیأتینده مختلیف نوع شیرنیاتلار بیشیریلیر و بونلار شهرین بوتون تحصیل مکانلارینا و خئیرییه اوجاقلارینا پایلانیردی. آچیلیش درسینده اشتیراک ائد‌نلرین سایی، عینی زاماندا، او مدرسه وئریلن عموم‌خالق قیمتینین اؤلچوسو ساییلیردی».۲۳[24]

۵-مکتبلرده تعلیم مئتودو

درسلر هفته‌نین بئش گونو کئچیریلیر و مسلمان عنعنه‌لرینه گؤره استراحت گونلری دؤردونجو و بئشینجی گونلر ساییلیردی. درسده اوشاقلار یئره سالینمیش حصیر، کؤهنه پالاز و یاخود کیلیم اوزه‌رینده دیزی اوستونده اوتوروردولار.۲۴[25] درس پروسه‌سی زامانی اونلار دایروی شکلده موللانین اطرافیندا اَیله‌شیرلر. ایلک دفعه درسه گئدن اوغلان اوشاقلاری بیرینجی درسدن اعتباراً موللانین نظارتینده قرآنین دؤردده بیرینی تشکیل ائد‌ن چََرکه (عرب الیفباسینین، قرآنین بعضی سوره‌لرینین و ان چوخ اوخونان دعالارین توپلاندیغی کیتابچا) اساسیندا عرب حرفلرینی ازبرله‌مه‌یه باشلاییر و فردی یاناشما اصولو ایله اوخومانین اساسلاری اوشاقلارا اؤیره‌دیلیردی.

ازبرچی‌لیک تدریسین اساس اصولو اولدوغوندان شاگیردلر درس کیتابلارینداکی عرب سؤزلرینی مئکانیکی و شعورسوز اولاراق آییرد ائده بیلیردیلر. چوخ قابلیتلی اولان شاگیردلر چرکه‌نین اوخونوشونو آلتی آی ایچینده ازبرله‌یه‌رک بیتیره بیلیردی. قرآنین تام ازبرله‌مه‌لری ایسه هاراداسا بیر ایله یئکونلاشیردی.۲۵[26] آ. اولئاری گؤسته‌ریر کی، تعلیم شاگیردلر الیفبانی اؤیرندیکدن سونرا قرآنین اوخوماسی‌ایله باشلاییردی. بونون اوچون اوّلجه قرآن‌دان بیر سیرا بؤلمه‌لر(سوره‌لر) اؤیره‌نیلیر، سونرا ایسه بوتؤولوکده قرآن تام شکلده اوخونوردو۲۶.[27] مکتبده اولدوغو بو مدت عرضینده شاگیرد یازی یازماغی اؤیره‌نه بیلمیردی و آنجاق قرآنی بیتیردیکدن سونرا موللا اونلارا بو گؤزل صنعتی اؤیرتمه‌یه باشلاییردی.۲۷[28] تعلیم پروسه‌سینده ازبرچی‌لییه بو قدر بؤیوک اؤنم وئریلمه‌سی و یازییا شبهه‌جیل یاناشیلمانی مسلمان تحصیل سیستمینین ایسپئسیفیک خصوصیتلرین‌ن بیری کیمی کاراکتئریزه ائتمک اولار. مسلمان جمعیتینده یازییا شوبهه ایله یاناشیلماسینا تعجب‌له‌نن م. چمبرلن (چامبئرلاین) یازیر: «کیتابا بو قدر دیر وئرن بیر مد‌نی قورولوش ایچینده یازیلی متنه شُبهه ایله یاناشیلماسی بؤیوک بیر پارادوکسدور».۲۸[29] قئید ائدک کی، قرآن آیه‌لرینین وحی شکلنده حضرت محمد پیغمبره گؤنده‌ریلمه‌سی و اونون پیغمبر طرفیندن ازبرله‌نه‌رک آردیجیللارینا چاتدیریلماسی، ائله‌جه ده اسلام جمعیتینده قرآن متنینین ازبردن سؤیلنمه‌سی عنعنه‌سینین یایغین اولماسی مسلمان دونیاسیندا یازییا نسبتاً ازبرچیلیگین داها گئنیش یاییلماسینا تأثیر ائد‌ن عامللردن اولموشدور. هریس بن هشام وحی‌لرین گلیشی‌ایله باغلی حضرت محمددن نقل ائتدیگی بیر روایتده رسول‌الله‌ین وحی‌لری آنلاماسی و ازبرله‌مه‌سی مسئله‌سینه توخونور: «بعضاً غیبدن قولاغیما زینقیروو سسی کیمی بیر سس گلیر، بو سس گلدیگی زمان من‌ده یورغونلوق و شدتلی بیر حال اورتایا چیخیر، سس کسیلدیگینده منه تبلیغ ائدیلمیش اولان حکم و آیه‌لری آنلامیش و ازبرله‌میش اولورام.

بعضاً ده وحیی تبلیغه مأمور اولان ملک، انسان صورتی و پالتاریندا منه گؤرونور، تبلیغینه مأمور اولدوغو الله سؤزلرینی منه تبلیغ ائتدیگینده بو سؤزلری آنلامیش و ازبرلمیش اولورام".۲۹[30] دیگر طرفدن قدیم دؤورلردن اعتباراً عرب جمعیتینده شیفاهی نطقین و بلاغتلی سؤز سؤیله‌مک عنعنه‌سینین یایغین اولماسی دا ازبرچیلیگین اسلام جمعیتینده، او جمله‌دن تحصیل پروسه‌سینده یایغین اولماسینا تأثیر گؤسترمیشدیر. اورتا عصرلرین بؤیوک متفکرلریندن بیری ابن خلدون اؤزونون «مقدمه» اثرینده بو مسئله‌یه توخوناراق یازیردی: «یازی و ریر ایسلامین ایلک چاغلارین‌دا (تحصیل ایله الده ائدیلن) بیر صنعت دئییلدی. چونکی عربلرین هر بیری، مقصدلرینی ان بلاغتلی عباره‌لرله ایضاح ائده بیلیر، او جمله‌دن خلیفه‌لرین اؤزلری ده مقصدلرینی ان بلاغتلی بیر شکلده ایفاده ائدیردیلر».۳۰[31] ازبر عینی زاماندا، قورانین اوخونماسیندا، فقهی حؤکملرین وئریلمه‌سینده، حدیثلرین نقلینده، پوئزییا ژانریندا و س. ده چوخ اؤن‌م‌لی یئره صاحب ایدی.۳۱[32] ابن هالدون پوئزییا یانیرین‌دا هیفزین (ازبرین) واجیبلیینه توخوناراق یازیردی: «... شئیرلر ازبرله‌مه‌ین کیمسه‌نین نظمی ده قصورلو و پیس‌دیر. شعره ازبرین چوخ اولماسیندان آرتیق ذوق وئرن بیر شئی یوخدور. ازبری آز اولانین و یا هئچ اولمویانین شعری ده اولماز. شعرلر ازبرله‌یه بیلمه‌ین کیمسه‌نین شعر سؤیله‌مکدن قاچینماسی گرکدیر».۳۲[33] قئید ائدک کی، اورتا عصرلرده اسلام بیلیم آداملاری آراسیندا تحصیلده ازبرچی‌لیک مئتودونون هم طرفدارلاری، هم ده علئهدارلاری اولموشدور. قاضی واقی (اؤل. ۹۱۸)، ابن الالعلاف (۹-۱۰جو عصرلر)، ابو حمید الغزالی (اؤل. ۱۱۱۱)، ضیادالدین ابن الاثیر (اؤل. ۱۲۳۳) و س. کیم بیر چوخ اورتا عصرلرین اسلام متفکرلری ازبرچیلیگین قطعی طرفدارلاری اولموشلار. غزالی عاید ائدیلن حیکایتده ازبرله‌مه‌نین اهمیتینه توخونولور: «دؤرد ایل ایرانین رئی شهرینده بؤیوک مدر‌سه‌ده تحصیل آلان غزالی (او زامان هله امام غزالی دئییلدی) فلسفه، مئتافیزیکا و بو مدرسه‌ده اؤیره‌دیلن بوتون درسلری ایزله‌میش و اؤیرنجه‌یی بیر شئی قالمادیغی قناعتینه گله‌رک، دوغولدوغو شهره دؤنمک اوچون یولا چیخیر. او زامانلار تکباشینا سیاحت ائتمک مجبوریتینده قالان غزالی ده هامی کیمی گئری قایدارکن بیر کاروانا قوشولموشدو. صحرادا قارشیلارینا چیخان بدوی‌لر کاروانی سویموش و غزالی‌نین ایچه‌ریسینده درسلرده آپاردیغی قئیدلری اولان هئیبه‌نی ده اؤزلری ایله گؤتورموشلر. بوندان سونرا غزالی بدویلرین باشچی‌سینا یالواراراق هئیبه‌نین ایچینده درس قئیدلریندن باشقا بیر شئی اولمادیغینی و بونلارین دا اوخوماسی یازماسی اولمایان کسلرین ایشینه یارامادیغینی بیلدیره‌رک هئیبه‌سینین گئری قایتاریلماسینی ایسته‌میشدی.

بونون دوغرو اولدوغونو اؤز گؤزلری ایله گؤردوکدن سونرا هئیبه‌نی غزالی‌نین آیاقلاری آلتینا آتان بدویلرین باشچیسی، "مدر‌سه‌یه کاغذلار دولو یازی یازماق اوچون یوخ، علم اؤیر‌نمک اوچون گئتدیگینی گومان ائدیردیم" - دئمیشدی. حکایه‌یه گؤره بو سؤزدن چوخ تأثیرله‌نن غزالی کارواندان آیریلاراق رئی‌یه قاییتمیش و بو دفعه هئچ بیر قئید آپارمادان دؤرد ایل داها اوخوموشدو.۳۳[34] آنجاق اورتاعصرلرین بیر چوخ متفکرلری تحصیلده ازبرچیلیگین منفی نتیجه‌لرینی گؤرور و جدی صورتده اونو تنقید ائدیردیلر. اورتا عصرلرین مسلمان تحصیل سیستمین اؤزللیکلرینه اؤز اثرلرینده گئنیش یئر آییران بئله مؤلفلردن بیری ده ابن خلدون ایدی. او، ازبرچی‌لیک مئتودو ایله یئتیشمیش اولان شاگیردین اوزون زامان خرجله‌مه‌سینه باخمایاراق، تحصیلده اوغورسوز اولاجاغینی سؤیله‌یه‌رک یازیر: «زامانه‌میزده دوغرو و فایدالی تدریس مئتودونو بیلمه‌ین چوخ سایدا معلمه شخصاً شاهد اولدوق. بونلار هله تحصیلین باشلانغیجیندا، او بیلیگین باشا دوشولمه‌سی چتین اولان مسئله‌لرینی ایضاح ائتمه‌یه چالیشیرلار. اونو، بو مسئله‌لری آنلاماغا و ازبرله‌مه‌یه مجبور ائدیرلر. معلملر بونو دوغرو بیر تحصیل مئتودو حساب ائتمکده‌دیرلر. حالبوکی شاگیردین ذهنی بونلاری آنلایاجاق درجه‌ده انکیشاف ائتمیش دئییل. اونسوز دا او بیله‌نی اؤیره‌نمک اونون اوچون چوخ چتیندیر. بونون بیر نتیجه‌سی اولاراق شاگیرد تنبلله‌شر، ذهینی بیه‌نی قبول ائتمز، اونون بو بیله‌نی اؤیرنمه‌مه‌سی داوام ائدر. بو ایسه تدریس اصولونون قصورلو اولماسینین بیر نتیجه‌سی‌دیر».۳۴[35]

۶-درس‌لیکلر و درس پروسه‌سی

صفوی دؤورو مکتبلرین‌ده ده تلیم پروسئ‌سین‌ده قورانین ازبر اؤیرنیلمه‌سی مجبوری اولوب بوتون شاگیردلر اوچون واجیب اولان بیر مرحله ایدی. مکتب‌لی بو مرحله‌نی باشا ووردوقدان سونرا عبید زاکانی‌نین «سیچان و پیشیک»، فریدددینتتارین«نصیحت‌نامه»، سعدی‌نین «گولستان» اثریندن، حافظ‌ین «دیوان»یندان پارچالار ازبرله‌یه‌رک اؤیره‌نیردیلر[36].۳۵،[37]۳۶ آدام اولئاری ده قئید ائدیر کی، قرآن کورسو بیتدیکدن سونرا مکتب‌لیلره اؤیر‌نمک اوچون شیخ سعدی‌نین «گولستان» و «بوستان» اثرلری وئریلیر، نهایت سوندا اونلار حافظ‌ین شعرلرینی اؤیره‌نیردیلر».[38]۳۷ صفویلر دؤورونده عرب دیلی‌ایله یاناشی، فارس دیلی و آذربایجانلیلارین یاییلدیغی آرئاللاردا آذربایجان دیلی ده تدریس دیلی‌ایدی. قرآن و یوخاریدا بحث ائتدیگیمیز مؤلفلرین اثرلرینین اوخونوشوندان سونرا، شاگیردلره شیعه دونیاگؤروشونه اویغون حاضیرلانمیش و دینین تمل قایدالارینی اؤزونده عکس ائتدیر‌ن کیتابلار اؤیره‌دیلیردی. عینی زاماندا موللا شاگیردلره اوروج، ناماز قیلینماسی، دستاماز آلینماسی، زکات، خُمس و بونا اوخشار دیگر بیر چوخ مسئله‌لر حاقیندا معلومات وئریردی.۳۸[39] مکتبلرده همچنین حساب درسلری ده تدریس ائدیلیردی. بو فاکتی آ. اولئاری ده تصدیقله‌ییر. او یازیر: «اونلارین عمومی مکتبلرینده حساب درسی شاگیردلر اوخوما و یازمانی اؤیرندیکدن درحال سونرا کئچیریلیردی».۳۹[40]

وئریلن تاپشیریقلارین حاضرلانماسی و درسلرین اؤیره‌نیلمه‌سی عادتاً مکتبلرده حیاتا کئچیریلیردی. اوشاقلار گونلرینین بؤیوک بیر حیصه‌سینی مکتبلرده کئچیریردیلر. اونلار ازبرله‌یه‌جکلری متنی خورلا اوجادان و دفعه‌لرله تکرار ائده‌‌رک اوخویوردولار. بو باره‌ده آ. اولئاری یازیر: «اونلارین هامیسی عینی واختدا و عینی متنی خیلی درجه‌ده اوجادان اوخویاراق کولیگین تأثیری ایله ترپه‌نن قامیش کیمی، او طرف بو طرفه یئلله‌نیردیلر. بو جور یئللنمه‌نی بیز اردبیلده شئیخ صفی مقبره‌سینده اولارکن ده گؤردوک».۴۰[41] اورتا عصرلرین مسلمان شرقینین مکتبلرینده داها یوخاری پیلله‌یه آدلاما صنفی کئچمکله دئییل، معین ائدیلمیش کیتابین اؤیره‌نیلیب بیتیریلمه‌سی اساسیندا آپاریلیردی. بورادا شاگیردلرین دوشونجه‌لرینین انکیشافینا، یاش و قابلیتلرینه یوخ، موضوعنو بیتیرمه‌سینه اهمیت وئریلیردی. مکتبلرین پروقراملاری اولموردو. تدریس پروسه‌سی داها چوخ معلمین بیلیک و پئشه‌کار وردیشلریندن آسیلی‌ایدی.

مکتب حیاتیندا اؤنملی مسئله‌لردن بیری ده شاگیردلرین یازی یازماغی اؤیر‌نمه‌لری‌ایله باغلی‌ایدی. یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز کیمی شاگیردلره یازی یازماغین اؤیره‌دیلمه‌سی اونلار طرفیندن قرآنین تام ازبرلنمه‌سیندن سونرا حیاتا کئچیریلیردی. شاگیرد یازماغی آیری-آیری حرفلری و اونلارین قاریشیق بیرلشمه‌لرینی دئییل، کلمه‌لر و جمله‌لردن باشلایاراق اؤیره‌نیردیلر. اونا گؤره ده اونلار موللانین یازدیقلارینی شعورسوز شکلده کؤچوروردولر. نتیجه‌ده مکتب‌لیلر هله اوزون ایللر مستقل و یا دیکته‌ایله یازی یازماغی باجارمیردیلار.۴۱[42] موللانین گؤزل خطله یازی یازماسی چوخ اؤنملی‌ایدی. چونکی شاگیردلر اؤز خطلرینی اونا اویغونلاشدیریردیلار.

مکتبده یاخشی یازان معلمین اولماسی همین مکتبین نفوذونو آرتیریردی و والدینلر ده اوشاقلارینی بو جور مکتبلره وئریلمه‌سینه اوستونلوک وئریردیلر. یازماغی اؤیره‌نن مکتبلی بو موناسیبتله اؤز معلمینه هدیه گتیریردی. شاگیردلر یازی یازماغی اؤیرنرکن کاغذ، مرکب و قلم کیمی یازی لوازیماتلاریندان استیفاده ائدیردیلر. آ. اولئاری صفویلر زامانیندا ایشله‌نن یازی لوازیماتلاری حاقیندا اطرافلی معلومات وئریر. او یازیر: «ایرانلیلار مکتبلرده و هارالاردا اولورسا اولسون، بؤیوک و کیچیک اولسون یازی یازارکن کاغیذی دیزلرینین اوستونه قویاراق یازیرلار. کاغیذ بیزده‌کینه اوخشار بیر کتان پارچادان حاضیرلاندیغی کیمی، اونلاردا دا پامبیق پارچادان دوزلدیلیردی. بعضاً داها نازیک و یاخشی ائلمک اوچون ایپک پارچادان دا استیفاده ائدیرلر. اونلار پارچانین اوزه‌رینده‌کی توک و قیریش یوخ اولانا قدر اونو هامار داشلا او قدر اوتولویوردولر کی، سوندا او پارلاق لوحه‌یه بنزییردی. اونلار مرکبی نار قابیغیندان، همچنین مرکب قوزوندان و کوپوروسدان حاضیرلاییرلار. مرکبین کئیفیتلی، یعنی قاتی اولماسی اوچون اونا دویو، آرپا قیزاردیلیب، یاخود یاندیریب ازدیکدن سونرا قاتیشدیریر و اوندان قاتی کوتله دوزلدیرلر. بو جور حاضیرلانمیش کئیفیتلی مرکبلر برک پارچالار حالین‌دا هندوستان‌دان دا گتیریلیر. مرکب لازیم اولدوقدا اونلار برک مرکب پارچاسینی مایع حالیندا اولان آغاج یاپیشقان‌ایله تمیزله‌ییب ایپک لیفی ایله قاریشدیریب اوندان مرکب الده ائدیردیلر. قلمی بیزده‌کی کیمی قاز له‌له‌یگیندن دئییل، قامیشدان حاضیرلاییرلار».۴۲[43]

۷-شاگیردلرین رغبتلندیریلمه‌سی و جزالاندیریلماسی

مکتب تحصیلی پیلله‌سین‌ده مهم مسئله‌لردن بیری ده شاگیردلرین رغبتلندیریلمه‌سی و جزالاندیریلماسی‌ایله باغلی‌ایدی. قرآنین معین حیصه‌سینی اؤیرندیکدن سونرا ترتیل (بیر گونلوک) وئریلمه‌سی، تعریفله‌مک، تبسمله قارشیلاماق، معلمین عوضینه قرآن اوخونماسینا اجازه وئرمک، معلمین کؤمکچیسی تعیین اولونماق بئله رغبتلندیرمه مئتودلاریندان‌ایدی.۴۳[44] مکتب و مدر‌سه‌لرده شاگیردلرین جزالاندیریلماسی سیستکی ده اورتا عصرلرین مسلمان مکتبلرینده گئنیش یاییلمیش بیر حال‌ایدی. خصوصیله ده جسمانی جزالار تطبیقی گئنیش یاییلمیش و فالاققا (جزا واسطه‌سی اولوب، اوزون بیر آغاجدان عبارتدیر کی، هر ایکی اوجونا کندیر ساریلیر، پروبلئملی مکتبلینین آیاقلاری، یاخود اللری بونا باغلانیر و دینکله آیاقلارین آلتینا (اوووجون ایچینه) وورولور) آدلانان اصول ایله جزالاند‌یرما هر بیر مکتبده تطبیق ائدیلیردی. والدینلرین ده بیر چوخو بو جور جزا تدبیرلرینی قبول ائدیر و اوشاقلارینی مکتبه وئررکن «اتی سنین سومویو منیم» پرینسیپیندن چیخیش ائدیردیلر. لاکین مکتبلرده بعضاً بو جزالار، خصوصیله ده جسمانی جزالار افراط کاراکتئر داشیییر و ضررلی نتیجه‌لره گتیریب چیخاریردی. ابن خلدون مکتبلرده جسمانی جزا سیستمینین ضررلی نتیجه‌لرینه توخوناراق یازیردی: «تحصیل و تدریس ایشلرینده طلبه‌لره، خصوصاً کیچیک یاشداکی اوشاقلارا سرت داورانماق ضررلی‌دیر. چونکی بو سرت داورانیشلار طلبه‌لرده پیس بیر وردیش یارادیر».۴۴[45] او بیلدیریردی کی، مکتب‌لیلره قارشی داواملی جزا اوچ منفی نتیجه‌یه گتیریب چیخاردیر. بونلاردان بیرینجیسی، شاگیردین نشئه‌سینی، ایش و چالیشما ایسته‌یینی یوخ ائدیر، اونو تنبل‌لییه سوروکلییر. ایکینجی‌سی، شاگیردی یالانچیلیغا و ساختاکارلیغا سوق ائدیر. اونلار قلبلرینده ساخلادیقلارینین و دوشوندوکلرینین عکسینی سؤیله‌مه‌یه چالیشیر. اوچونجوسو، اونا حیله ائتمه‌یی، مکر یولونو توتماغی و معلمینی آلداتماغی اؤیره‌دیر.۴۵[46] ابن خلدون داوام ائده‌‌رک یازیردی: «گئتدیکجه بو حاللار اونلار اوچون عادته و اونلارین کاراکتئرینه چئوریلیر. سوسیال حیاتلا و مدنیلشمکله الده ائدیله‌جک اوستونلوکلری، اؤزونو و عائله‌سینی (و جمعیتی) قوروماغا عادت ائتمکدن عبارت اولان انسانلیق معناسینی ایتیریر. بو کیمی مقاملاردا باشقالارینین چولوم-چوجوغو درجه‌سینه ائنه‌رک اؤزونو و عائله‌سینی قوروماق اوچون باشقالارینا محتاج اولور. بونون نتیجه‌سی اولاراق فضیلتلر و گؤزل کاراکتئرلر کسب‌ائتمکدن چکینیر، تنبلله‌شیرلر، نفسلری بو کیمی فضیلتلر و اینسانلیق اوچون لازیم اولان اوستونلوکلری الده ائتمه‌یی ایسته‌میر. انسانلیغین ان آشاغی درجه‌سینه ائنیرلر و دوشکونله‌شیرلر. باشقالارین پیسلیگی و اسارتی آلتینا دوشن خالقلارین حالی دا بئله‌دیر».۴۶[47] صفویلر دؤورونده ده مکتب و مدر‌سه‌لرده مسلمان دونیاسیندا یایغین اولان جزا سیستمی اؤز آکتوال‌لیغینی قورویوب ساخلامیشدی. هولیشته‌یینلی سفیر آ. اولئاری صفوی اؤلکه‌سینده اولارکن مکتبلرده مشاهده ائتدیگی جزا سیستمیندن اؤز سیاحتنامه‌سینده گئنیش بحث ائتمیشدیر. او یازیر: «نیه گؤره‌سه ده گناهلاندیریلان اوشاقلاری، اورادا بیزده‌کی کیمی آرخاسینی چوبوقلا قیرمانجلاماییرلار، لاکین دَیَنَکله دؤیورلر. من بیر دفعه گؤردوم کی، ایکی اوغلان اوشاغی گناهلاندیریلان اوشاغین آیاقلارینی بیر شوول آغاج پارچاسینا باغلایاراق توتموشدولار، موللا ایسه اونون چیلپاق آیاقلارینین آلتینا دینکله کیفایت قدر گوجلو ضربه‌لر ائندیریردی. بو جور اصوللا بعضاً گناهکار اوشاغین اللری ده باغلانیر و اوووجلارینین ایچینه دیرناقلاریندان قان گلنه قدر دینکله وورولوردو. اگر اوشاغین اخلاقی تمامیله کورلانمیش، اونون گناهی چوخ بؤیوک و اونو اصلاح ائتمک چتین‌ایدی‌سه، اوندا آیاقلارینین آلتینداکی درینی کسیر و کسیک یئرلرینه دوز سپیردیلر».[48]۴۷ سفیرین ده تصویریندن گؤروندویو کیمی صفوی دؤورونده ده مکتبلرده اوشاقلارا چوخ سرت جزالار وئریلیردی. آ. اولئاری ایرانلیلار آراسیندا اولان اوشاقلارین جزالاندیریلماسی ایله باغلی غریبه بیر اینانجدان دا بحث ائدیر. «دوغوم عرفه‌سینده اولان قادینین قوهوملاری، دوستلاری، حتی قونشولاری مکتبه قاچاراق موللایا، یاخود معلمه هدیه‌لر وئریردیلر کی، گناهی اولان و جزالاندیریلماسینی گؤزله‌ین اوشاقلارا رحم ائتسین و اونلاری باغیشلایاراق ائولرینه بوراخسینلار. ایرانلیلار بونونلا حامیله قادینین دوغوشونون اوغورلا یئکونلاشاجاغینا اینانیردیلار».۴۸[49]

۸-یئتیم اوشاقلارین تحصیلی

اورتاعصرلرده آذربایجان اراضی‌سینده موجود اولان مکتب فورمالاریندان بیری ده یئتیم اوشاقلارین تحصیلی‌اوچون اولان «بیت التعلیم» آدلانان مکتبلریدی. بو تیپ مکتبلرده هر ۱۰ اوشاغا بیر تربیه‌چی – آتابی تحکیم اولونوردو. اونلار یئتیملرین یاشاییشینا، یئمیینه، گئییمینه، تربیه‌سینه و س. جوابده‌ایدیلر. آتابیلر اوشاقلاری معلملرین یانینا آپاریر، درسدن سونرا اؤز یئرلرینه گتیریر و بورادا اونلارین تربیه‌سی و درسلری‌ایله مشغول اولوردولار.۴۹[50] بو مکتبلر هم ده یئتیمخانا، یئتیم ائوی رولونو اویناییردی. هله واختیله ائلخانی حکمداری قازان خان (۱۲۹۴-۱۳۰۴) تبریز شهرینده شنب‌قازان و ربع‌رشیدی‌ده بو جور یئتیمخانا مکتبلر تأسیس ائتدیرمیشدی.۵۰[51] منبع‌لر صفویلر دؤورونده ده بو جور مکتبلرین اولماسیندان خبر وئریر. مثلاً شاه تهماسیبین زامانیندا اونون امرینه اساساً تبریزده یئتیم اوشاقلار اوچون آیریجا مکتب آچیلمیش و مکتب معلملرله تأمین ائدیلمیشدی. بو تیپ مکتبلرین ساخلانما خرجلری بیر قایدا اولاراق خزینه‌نین و وقفلرین حسابینا حیاتا کئچیریلیردی.۵۱[52] یئتیم مکتبلرین‌ده تحصیل آلان شاگیردلره تقاعد ده وئریلیردی.

۹-ائوده تحصیل

صفویلرین دؤورونده گئنیش یاییلمیش تحصیل نوعلریندن بیری ده ائوده [سر‌خانه] تحصیل‌ایدی.۵۲[53] بو تحصیل نوعوندن داها چوخ وارلیلارین اوشاقلاری یارارلانیردیلار. تحصیل فردی کاراکتئر داشیییردی. تعلیم یا اوستاد معلمین ائوینده، یاخود دا تحصیل وئریله‌جک اوشاغین والیدینینه مخصوص ائوده کئرچکلشدیریلیردی. معلملر زحمتلرینین مقابلینده والدینلردن پول آلیردیلار. حاکم طبقه اؤز اوشاقلارینین تحصیلی اوچون وسایط خرجله‌مکدن چکینمیردیلر و اونلارین داها یاخشی تحصیل آلماسی اوچون ان یاخشی اوستاد معلملرین جلب اولونماسینا چالیشیردیلار.

حتی بونون اوچون اونلار بعضاً، اؤز اوشاقلارینی تحصیل ایله باغلی اؤلکه‌ده اولان خیریستیان میسیونرلرین خیدمتلریندن استیفاده ائتمکدن بئله چکینمیردیلر. ۱۷جی عصرین اورتالاریندا [۳۰-۶۰-جی ایللر] بیر نئچه دفعه صفوی اؤلکه‌سینده اولان فرانسالی تاجر تاورنیه J.B.Tavarnye شاها یاخینلیغی‌ایله تانینان تبریز خانی میرزه ایبراهیمین تبریزده مسکونلاشان کاپوسئن اوردئنینین نماینده‌لرینه ایستی مناسبتیندن بحث ائدیر و بو مناسبتی اونون ۲ اوغلونون کاپوسئنلرین یانیندا تحصیل آلماسی‌ایله باغلاییر. بونونلا باغلی او یازیر: «نه وار کی، میرزه ابراهیمین کاپوسئنلره یاخشیلیق ائتمه‌سینه یول آچان اساس سبب، تحصیل آلمالارینی ایسته‌دیگی ایکی اوغلونون آتا قابریئل‌دن درس آلمالاری‌دیر. میرزه ابراهیم اونلارا ائو تیکمه‌لری اوچون یئر آلمیش و خرجلرینین بیر حیصه‌سینی ده سخاوتله اؤز اوزه‌رینه گؤتورموشدور».۵۳[54]

۱۰-سارای مکتبلری

صفوی سارایینین نزدینده ده خصوصی‌سی مکتبلر فعالیت گؤسته‌ریردی. سارای مکتبلری عثمانلی سارایی نزدینده اولان دیوان و اندرون آدلانان مکتبلره بنزه‌ییردی. بورادا بیر سیرا علملرله یاناشی حرب صنعتینین اؤیره‌دیلمه‌سینه خصوصی اؤنم وئریلیردی. آراشدیریجی خ. قاسم‌اوو اؤزونون «اورتاعصر آذربایجان مدنیتی» آدلی اثرینده صفوی سارایینین نزدینده فعالیت گؤسته‌رن بو تیپلی مکتبلردن بحث ائد‌رک یازیر: «صفویلرین دولت سارایینین نزدینده حاکم دایره‌لره مخصوص اولان اوشاقلارین و گنجلرین تعلیم-تربیه‌سی اوچون خصوصی تحصیل سیستمی فعالیت گؤسته‌ریردی. سارای نزدینده فعالیت گؤسته‌ر‌ن تحصیل مؤسسه‌لرینده عرب دیلینین اینجه‌لیکلری، قرآن، بیر سیرا دونیوی علملر، پوئتیکانین سرّلری و معین صنعت ساحه‌لری اؤیره‌دیلیردی. صفوی هؤکمدارلارینین اکثریتینین دؤورون بیر چوخ بیلیکلرین‌ده و اینجسنت ساحه‌لرین‌ده آریف اولماسی، اونلارین ختتات‌لیقلا، شئیرلر یازماقلا مشغول اولماسی محض بو تحصیل سیستمینین نتیجه‌سی‌ایدی. سارایدا حرب صنعتینین سرّلرینه ییه‌لنمه‌یه خصوصی فیکیر وئریلیردی».۵۴[55] بیرینجی تهماسیبین زامانیندان اعتباراً سارای نزدینده فعالیت گؤسته‌ر‌ن مکتبلرده اسیر گؤتورولن (اساساً گورجو و چرکز منشأ‌لی) اوشاقلارین تحصیلی ده اؤنملی یئره صاحب اولماغا باشلادی. م. هودگونسون بونونلا باغلی یازیردی: «گنچ اسیرلرین ان یاخشیلارینا، ان یاخشی اسلاملاشمیش مدنیتی آشیلاماق اوچون هم ایران شعرینی، هم ده اوخچولوغو مکمل اؤیره‌دن بیر تحصیل وئریلیردی. ... اونلار ذوقلرینی انکیشاف ائتدیرمک اوچون رسم تحصیلی بئله آلیردیلار».[56]۵۵ سارایین نزدینده‌کی حرمخانادا قیزلارا دا آیریجا تحصیل وئریلیردی. بورادا حرم قادینلارینا معلملر پراکتیک و نظری درسلر کئچیریردیلر. رسم چکمک، ماهنی اوخوماق، مختلیف موسیقی آلتلرینده چالماق و رقص ائتمک کیمی تعلیملرله یاناشی، اونلارا اووچولوق، آتا مینه بیلمک، اوخ آتماق و توفنگ‌دن استیفاده ائده بیلمک کیمی باجاریقلار دا اؤیره‌دیلیردی.۵[57]۶ شاه سلیمانین حرمخاناسی حاقیندا معلومات وئر‌ن ا. کمپفر E.Kempfer حر‌م قادینلارینین قابلیتلریندن بحث ائده‌‌رک یازیردی: «بو قادینلارین بیر چوخو مختلیف هنرلره مالیکدیرلر و گونلرینی اؤز هنرلرینی اجرا ائتمکله کئچیرردیلر. بعضیلری یاخشی هؤرگو هؤرور، بعضیلری رسم چکردی. بیر قروپ درزی‌لیکده مهارتلی اولورکن، دیگر بیر قروپ ماهنی اوخوماق، ساز چالماق و رقص ائتمکده مهارتلی ایدیلر. بو طرز مهارتلری اولمایانلار ایسه شاهین و آناسینین رغبتینی قازانماق اوچون بونلاردان بیرینی اؤیر‌نمه‌یه سعی گؤسته‌ریردیلر. حتی دئییلدیگینه گؤره بو قادینلاردان بعضیلری داها چوخ ریاضیات اولماق اوزه‌ره مختلیف علم ساحه‌لرینده متخصص‌دیرلر. بعضیلری نشان آلماقدا و اوخ آتماقدا چوخ یاخشی‌دی. بونا گؤره ده شاه اونلاری اووا گئدرکن اؤز یانیندا آپاریردی. بو هنرلردن هئچ بیرینه صاحب اولمایانلار ایسه جاذبه‌لریندن استیفاده ائد‌رک شاهین ماراغینی اؤزلرینه چکمک ایسته‌ییرلر».۵۷[58] صفویلرین حاکمیتینین اوّللرینده حرم قادینلارینین تحصیل و تربیه‌سی اوغلان اوشاقلارینکینا چوخ بنزه‌ییردی. حاکم صفوی سولاله‌سینین قیزلارینین تحصیللری "دایه" و "له‌له" آدلی شخصلره حواله ائدیلیردی.۵۸[59] دایه‌لر دوغومدان درحال سونرا تعیین ائدیلیر، له‌له‌لر ایسه یئتکین قیزلارین تحصیلی‌ایله مشغول اولاردیلار. صفوی حکمدارلارینین قیز اولادلارینا تعیین ائدیلمیش له‌له‌لر حاقیندا تاریخی منبع‌لرده کیفایت قدر معلوماتلارا راست گلمک مومکوندور. قیز اولادلارینا تعیین ائدیلن له‌له‌لر ده حؤرمتلی قیزیلباش امیرلری ایچه‌رسیندن سئچیلیب تعیین ائدیلیردی. مثلاً شاه تهماسیبین ایکینجی قیز اولادی پریخان خانیمین دایه‌سی افشار طایفاسینین ساییلان امیرلریندن بیری فتح بی، له‌له‌سی ایسه یئنه همین طایفادان اولان خلیل خان اولموشدو. اسکندر بی مُنشی شاه تهماسیبین دؤردونجو قیزی زینب بییم حاقیندا دانیشارکن اونون له‌له‌سیندن ده بحث ائدیر: «زینب بییم‌دیر کی، قورچیه-شمشیر شاخه‌لی بی شاملی اونون له‌له‌سی‌ایدی. حوریخان خانیم (یعنی زینب بیگیم – ترجمه‌چینین قئیدی) گورجستانین عظمتلی قادینلاردان‌ایدی. اسماعیل میرزه اونو هرات حاکیملیگینه یوللادیغی دورموش خان شاملی‌نین نوه‌سی علی‌قولی خانا نشانلانمیشدی‌سا دا، اما هله اره گئتمه‌میشدی. اولدوقجا عقل‌لی و دونیاداکی رحملی آداملارین بیری‌دیر. اعلاحضرت ظل‌الله شاهین واختیندا عالی حرمخانانین بانوسو ایدی و حضرتین یانیندا بؤیوک حؤرمتی واردی».۵۹[60] قئید ائده کی، شاه عباسین دؤوروندن اعتباراً له‌له‌لرین وظیفه‌لرینی حرم خواجه‌لری اجرا ائتمه‌یه باشلادیلار.

۱۱-له‌له‌لیک اینستیتوتو

صفویلر دؤورونده شاهزاده‌لرین ائرکن یاشلاریندان تعلیم و تربیه‌سینده و معین حربی و اداره‌ائتمه وردیشلره ییه‌لنمه‌سینده، خصوصیله ده ولیعهدلرین حاکمیته حاضرلانماسیندا له‌له‌لیک اینستیتوتو چوخ مهم رولا مالیک‌ایدی. له‌له‌لیک اینستیتوتو سجوقلار دوروندن موجود اولموش آتابی‌لیک اینستیتوتونون داوامی اولاراق فعالیت گؤسته‌ریردی. اورتاعصرلرده یاخین و اورتا شرقده موجود اولان تورک سولاله دولتلرینده آتابی‌لیک آدلانان [باشقا آدلارلا دا] قیّوملوق، حمایه‌چیلیک اینستیتوتو چوخ پوپولیار اولموشدو.

بیر قایدا اولاراق شاهزاده‌لرین له‌له‌لری شاه فرمانی‌ایله وظیفه‌یه تعیین ائدیلیردی. صفوی شاهلاری اونلاری عادتاً، شاها صادق و چوخ نفوذلو قیزیلباش امیرلری آراسیندان سئچیردی. اونلارین اساس وظیفه‌سی حمایه‌سیند‌ه اولان شاهزاده‌نین دورون رئال قایدا قانونلارینا، عادت-عنعنه‌لرینه اویغون شکلده یئتیشدیرمک‌ایدی.۶۰[61] صفویلرین زامانیندا موجود اولان عنعنه‌لره اساساً حکمدار اوشاق، یاخود گنج یاشلاریندان اؤلکه‌نین ولایتلرینه حاکم تعیین اولونور و شاهزادنین له‌له‌سینی ده اونونلا بیرلیکده اورایا گؤنده‌ریردیلر. کیچیک‌یاشلی شاهزاده‌لر کمالا چاتانا قدر حمایه‌لرینده اولان ولایتلری له‌له‌لر اداره ائدیردی. همین له‌له‌لر شاهزاده حد-بولوغا چاتاندان سونرادا اونلارلا بیرلیکده قالیردیلار. بونونلا باغلی اسگندر بی منشی‌نین «تاریخ عالم‌آرای عباسی» اثریندن بیر نئچه نمونه گتیرک: هراتین حاکمی تعیین «شاه هرات دارالسلطنه‌سینین حاکیملیگینی کاملی شاهزاده سام میرزه‌یه وئردی، آغزی‌وار خان شاملینی اونون له‌له‌سی، آتالیغی و خوراسان امیر‌الاومراسی وظیفه‌سینه قویوب، یوروش جیلووونو ایراق ایتیقامتینه دؤندردی و تئز-تله‌سیک یولا روان اولدو».[62]۶۱؛ «او حضرتین (شاه تهماسیبین-ا.ا.) یئددینجی فرزندی معتبر گورجولردن زال بی گورجونون باجی‌سیندان دوغولان امام‌قولو میرزه‌دیر. او، بؤیوک آتاسینین وفاتی زامانی اون دؤرد یاشیندایدی. جنت‌مکان حضرت شاه اونو بیپیش گیلانی‌نین دارالمُلکو اولان لاهیجانا والی تعیین ائتمیشدی و میرزه اورادا یاشاییردی. پیره محمدخان اوستاجلی اونون له‌له‌سی‌ایدی».[63]۶۲ بعضی حاللاردا له‌له‌لر، عینی زاماندا چوخ مهم دولت وظیفه‌لری ده داشیییردیلار. مثلاً یعقوب میرزه‌نین له‌له‌سی سلیمان بی بیجان عینی زاماندا امیر الامرا وظیفه‌سینی اجرا ائدیردی.۶۳[64] ائله حاللار دا اولوردو کی، له‌له‌نین خانیمی کیچیک یاشلی شاهزاده‌یه دایه‌لیک ائدیردی. مثلاً شاه تهماسیب کیچیک یاشلاریندا اولان‌ا اونون له‌له‌سینین [امیر سلطان موصول‌لو] آروادی اونا دایه‌لیک ائتمیشدی.۶۴[65] عباس میرزه کیچیک یاشلاریندا اولاندا اونون له‌له‌سی علیقولو خان شاملی‌نین زوجه‌سی جان آغا خانیم اونا دایه‌لیک ائتمیش، حتی اونون اؤلومدن خلاص ائدیلمه‌سین‌ده بؤیوک رولو اولموشدو. اونا گؤره ده سونرالار شاهلیق تختینه کئچن ۱جی شاه عباس دایه‌سینه بؤیوک حؤرمت بسله‌میش و اونو اوجا توتموشدور. اسکندر بی منشی بو حاقدا یازیر: «مراد بی بایاندور تورکمانین قیزی و دورموش خانین نوه‌سی مرحوم علیقولو خان شاملی‌نین زوجه‌سی اولان جان آغا خانیم کؤرپه‌لیک چاغلاریندان یعنی اعلاحضرتین هرات دارالسلطنه‌سینده له‌له‌سی و آتالیغی اولماقلا شرف‌له‌نن علیقولو خانین فعالیتی دوروندن باشلایاراق بو گونلره‌دک سلطنت بوستانینین چیچه‌یی کیمی شاهین قایغی‌سی آلیندا اولموشدور. او، عزت حرمخاناسینین سایر قادینلاریندان فرق‌له‌نه‌رک، اونلارین هامیسیندان داها چوخ خدمت گؤسترمیش، اوجا ننه‌لیک (ننگی)، یعنی آنالیق (مادری) رُتبه‌سی ایله سرفراز اولموشدور، محتر‌م حرمخانانین بؤیوک خانیمی (کدبانو) کیمی خصوصی اعتبارا لاییق گؤرولموشدور. جان آغا خانیم بو ایل مازاداران قیشلاغیندان چیخان زامان فنا دایاناجاغیندا دایاناراق آخیرت سفرینه یوللاندی. مرحومون اوزون مدت خدمتینی نظره آلان اعلاحضرت اونون نشینی یوکسک (موللا) کربلایا گؤندردی و جان آغاخانیم او مقدس تورپاقدا دفن اولوندو».[66]۶۵

۱۲-صوفیلرده تعلیم پروسه‌سی

صفویلر دوروند‌ه صوفی طریقتلرینین ده اؤزونه‌مخصوص تعلیم و تحصیل مئتودلاری واایدی. تعلیم و تربیه پروسه‌سی طریقت شیخینین اقامتگاهی ساییلان خانقاه، زاویه، تکه و س. آدلاری ایله تانینان مکانلاردا آپاریلیردی. صوفی طریقتلرینده مرکزی یئرلردن بیرینی مرشید مرید مناسبتلری توتوردو. صوفی طریقتلرینده مریدین توتال اولاراق مرشیدین، طریقت شیخینین اراده‌سینه تابع اولماسی واجب شرطلردن‌ایدی. مریدین شیخ‌لیک مقامینا یوکسلمه‌سی آنجاق سئیر و سلوکون [طریقته قبول ائدیلن کیشینین، مریدین تا اوّلدن سونا - ووسالات مقامینا یئتیشمه‌سینه آپاران معنوی یولچولوق] طریقت شیخیندن اؤیر‌نمکله و اذیتلرله دولو مریدلیک، ولی‌لی‌لیک مرحله‌سینی کئچمه‌سی‌ایله مومکون‌ایدی.[67]۶۶ مرشید ایسه اؤز نوبه‌سینده مریدین تربیه‌سینه جوابده، اونون طریقت یولچولوغوندا دوزگون حرکت ائتمه‌سینه کؤمک‌لیک گؤسترمه‌لی‌ایدی. طریقت رهبری مرشیدِ کامل بیر یول گؤسته‌ریجی، هر جور پروبلئملرین حلی اوچون مراجعت ائدیله بیله‌جک بیر انسان اولوب و تربیه‌ائدیجی فونکسییایا مالیک معنوی بیر شخص‌ایدی.۶۷[68]

صفویلر دؤورونده ده صوفیلر آراسیندا اؤز پوپولیارلیغینی ایتیرمه‌میش اؤ. سهروردی‌نین قلمه آلدیغی "اوارف المعارف" ("بیلیک خزینه‌سینین تحفه‌لری") اثرده بو باره‌ده دئییلیردی: «مرشید مریدی معنوی پیس‌لیک (و چیرکاب‌دان) تزکیه (تمیزلیک) یولونا سوق ائد‌ه‌رک تربیه ائدر. نفس، پیس صفت و خاصیتلردن تمیزله‌نن‌ده قلب گوزگوسو پارلاییر، ایچینده الهی عظمت نورو ایشیق ساچیر و توحیدین (الله‌ین بیر اولماسینین) گؤزللیگی اورتایا چیخیر. بصیرت گؤزو جلال نورونو گؤزله‌مه‌یه و از‌لی کمالی سئیر ائتمه‌یه جذب ائدیلیر، اونا جان آتیلیر. بو دورومدا قول ربّینی سئویر. بو نفسی تزکیه و تربیه‌نین بیر نتیجه‌سی‌دی».۶۸[69]

نتیجه

سونوج اولاراق اونو قئید ائدک کی، اورتا عصرلر مسلمان تحصیل سیستمینین ترکیب حیصه‌سی و بیر چوخ طرفلری ایله عینیت تشکیل ائد‌ن صفوی تحصیل سیستمی زمانیندا بؤلگه‌نین تحصیل حیاتینا بیر جانلانما و دینامیزم گتیرمیشدی. بونو حاکم ائلیته‌نین، خصوصیله ده شاه اسماعیل، شاه تهماسیب و شاه عباسین تحصیله مثبت مناسبتی، تحصیلین چوخ‌شاخه‌لی‌لیگی، ائله‌جه ده مکتبلرین سایینین و احاطه‌لیگینین آرتماسی و بورادا تحصیل آلانلارین چوخلوغو دا تصدیقله‌ییر.

آنجاق بوتون بو اوغورلارا باخمایاراق صفوی تحصیل سیستمی، او جمله‌دن مکتبلر بیر سیرا پروبلئملردن ده خالی دئییلدی. خصوصیله ده ۱جی شاه عباس‌ین حاکمیتیندن سونرا صفوی حاکمیتینین چؤکوشونه سبب اولان بیر سیرا عامللر، بوتؤولوکده صفوی دورو تحصیل سیستمینین انکشافینا دا جدی صورتده منفی تأثیر گؤستردی. قئید ائدک کی، صفوی دورو تحصیل سیستمینین بیر سیرا پروبلئملری، عینی زاماندا عموم‌اسلام تحصیل سیستمینده‌کی قصورلاردان و باش وئر‌ن عمومی تنزلدن ده قایناقلانیردی.



ایستیفاده ائدیلمیش ادبیات

Azərbaycan tarixi,Uzaq keçmişdən 1870-ci illərə qədər, (Prof. S.S.Əliyarlının redaktəsi ilə), Çıraq, Bakı 2009.

Azərbaycan tarixi,Yeddi cilddə, C. III (XIII-XVIII əsrlər), Elm, Bakı 2007.

BERNAL, J.D.,“Modern Çağ Öncesi Fizik”, (Çev.Deniz Yurtören), TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, Ankara 1995.

BÜNYADOVA, Ş.T., Münasibətlər müstəvisi, Mütərcim, Bakı 2018.

ÇELEBİ, E., Gunumuz turkcesiyle Evliya Celebi seyahatnamesi: Bursa-Bolu-Trabzon- Erzurum-Azerbaycan-Kafkasya-Krım-Girit (2. C., 1. Kitap), (haz.: Y. Dağlı - S. A. Kahraman), YKY, İstanbul 2005.

ÇELEBİ, E., Gunumuz turkcesiyle Evliya Celebi seyahatnamesi: Bursa-Bolu-Trabzon-Erzurum-Azerbaycan-Kafkasya-Krım-Girit (2. C., 2. Kitap), (haz.: Y. Dağlı - S. A. Kahraman), YKY, İstanbul 2005.

CHAMBERLAİN, M., Ortaçağ’da Bilgi ve Sosyal Pratik, Şam, 1190-1350, (Çev. Büşra Kaya), Klasik Yayınları, İstanbul 2014.

DOGAN, R., “Osmanlı Eğitim Kurumları ve Eğitimde İlk Yenileşme Hareketlerinin Batılılaşma Açısından Tahlili”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, C. XXXVII, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1998, s. 407-442.

ERALP, E., Safevi Devleti’nde Harem, Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl. 2, S. 1, Bahar 2017, s. 25-47.

ƏHMƏD, Ə., “XII-XV əsrlərdə Аzərbaycanın mənəvi mədəniyyəti”, Elm nəşriyyatı, Bakı, 2012.

ƏNSARİ, M.R., Dəstur ül-müluk, Mütərcim, Bakı 2015.

FÜZULİ, M., Leyli və Məcnun, Əsərləri, Altı cilddə, C.II, Şərq-Qərb, Bakı 2005.

GELIŞLİ, Y., “Osmanlı İlköğretim Kurumlarından Sıbyan Mektepleri (Kuruluşu, Gelişimi ve Dönüşümü)”, Türkler, XV, 2002, s. 35-43.

HODGSON, M. G. S., İslâm’ın Serüveni: Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih, (Çev. Komisyon), C. III, İz Yayınları, İstanbul 1993.

HIZLI, M., Osmanlı Sıbyan Mektepleri”, Osmanlı, V, Edt. Güler Eren, Yeni Türkiye

Yay., Ankara 1999, s. 207-217.

Academic Journal of History and Idea Vol.9 / Issue 3 Əhməd / pp 688-710 September 2022 ,709

HALDUN, İ., Mukaddime I, (Çev. Zakir Kadiri Ugan), Millî Eğitim Basimevi, Istanbul 1997.

HALDUN, İ., Mukaddime III, (Çev.Zakir Kadiri Ugan), Millî Eğitim Basimevi, Istanbul 1996.

KHALILOV, R., Mekteby i medrese gor. Meshgeda. Sbornik materialov dlya opisaniya mestnostey i plemen Kavkaza (SMOMPK), Vypusk dvadtsat sedmoy, Otdel I. Tiflis: Izdaniye Upravleniya Kavkazskogo Uchebnogo Okruga 1900, s. 102-119.

MÜNŞİ, İ., Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi (Tarixe-aləmaraye-Abbasi), Fars dilindən (Çev. Şahin Fərzəliyev), Şərq-Qərb Nəşriyyat evi, Bakı 2010.

MÜNŞİ, İ., Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi (Tarixe-aləmaraye-Abbasi), II kitab (İkinci cildin ikinci yarısı), Fars dilindən (Çev. Ş. Fərzəliyev), Şərq-Qərb Nəşriyyat evi, Bakı 2014.

ISMAILOV, E., Ocherki po istorii Azerbaydjana, Flinta, Moskva 2010.

KEMPFER, E., Sefername-i Kempfer, Tr. Keykavus Cihandari, Tahran 1363.

QASIMOV, X.S., Orta əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyəti, Aspoliqraf, Bakı 2008.

MAKDİSİ, G., İslam`ın Klasik Çağında ve Hıristiyan Batı`da Beşeri Bilimler, (Çev. Hasan Tuncay Başoğlu), Klasik Yayınları, İstanbul 2007.

MƏMMƏDOV, S., Azərbaycan XV-XVIII əsrin I yarısında, V.İ. Lenin adına APİ-nin nəşri, Bakı 1981.

MƏMMƏDOVA, Ş.K.,“Xülasət ət təvarix” Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi, Elm, Bakı 1991.

NƏCƏF, Ə., Orta əsrlər Azərbaycanında təhsil anlayışı, strukturu, metodologiyası və tədris vasitələri (X-XVI əsrlər), Azərbaycan məktəbi, № 2 [683], 2018. s.107-123.

OLEARIY, A., Podrobnoye opisaniye puteshestviya Golshtinskogo posolstva v Moskoviyu i Persiyu v 1633, 1636 i 1639 godakh. Per. s nemets, Moskva Universitetskaya tipografiya, P.Barsova, 1870.

ONULLAHİ S.M., XVI –XVII əsrlərdə Təbrizdə maarif sisteminin bəzi məsələlərinə dair, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının xəbərləri, TFH seriyası, 1974, №4. s. 22-28.

PARMAKSIZLOĞLU, İ., Türkiye'de Din Eğitimi, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1966.

PİRİYEV, V., Azərbaycan XIII-XIV əsrlərdə, Nurlan, Bakı 2003.

RÜSTƏMOV, F., Şərqdə pedaqogika tarixi (qədim və orta əsrlər) Nasir, Bakı 2002.

Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi Cilt:9 / Sayı:3 Əhməd / ss 688-710 Eylül 2022

SANSON, Sefername-i Sanson, tr. Taki Tefzali, Tahran 1346.

ŞARDEN, J., Səyahətname-ye Şarden Tərcome-ye Məhəmməd Abbasi, C. II Ente-şarate Əmir Kəbir, Tehran, h. 1335.

SÜHREVERDİ, Ş., Avarifül- Mearif (Gerçek tasavvüf). Umran Yayımları, İstambul 1995.

TAVERNİER, J., Tavernıer Seyahatnamesi. (Çev.Teoman Tunçdogan), Kitap Yayın Evi, İstanbul 2006.



[1] T.ü.f.d., dosent, Bakı Slavyan Universiteti, “Diplomatiya və xarici siyasət” kafedrası, Bakı - Azərbaycan,

Asker57@gmail.com

Bu makaleyi şu şekilde kaynak gösterebilirsiniz:

ƏHMƏD, Ə., “Səfəvilər Dövründə Məktəblər”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, C. 9, S. 3, 2022, s.688-

710.

[2] G.Makdisi, İslam`ın Klasik Çağında ve Hıristiyan Batı`da Beşeri Bilimler, Tercümə Hasan Tuncay Başoğlu,

Klasik Yayınları, İstanbul 2007. s.58.

[3] İ.Parmaksızloğlu, Türkiye'de Din Eğitimi, Milli Eğitim Basımevi, Ankara, 1966, s.5

[4] R.Dogan, “Osmanlı Eğitim Kurumları ve Eğitimde İlk Yenileşme Hareketlerinin Batılılaşma Açısından

Tahlili”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, C. XXXVII, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara

1998, s.413.

[5] Y. Gelişli, “Osmanlı İlköğretim Kurumlarından Sıbyan Mektepleri (Kuruluşu, Gelişimi ve Dönüşümü)”,

Türkler, XV, 2002. s.35-43.

[6] S.M.Onullahi, XVI –XVII əsrlərdə Təbrizdə maarif sisteminin bəzi məsələlərinə dair, Azərbaycan SSR Elmlər

Akademiyasının xəbərləri, TFH seriyası, 1974, №4. s.23.

[7] A.Oleariy, Podrobnoye opisaniye puteshestviya Golshtinskogo posolstva v Moskoviyu i Persiyu v 1633, 1636 i

1639 godakh, (Per. s nemets. P.Barsova), Universitetskaya tipografiya, Moskva 1870, s.809.

[8] 7E. Çelebi, Gunumuz Turkcesiyle Evliya Celebi Seyahatnamesi: Bursa-Bolu-Trabzon-Erzurum-Azerbaycan-

Kafkasya-Krım-Girit , 2. C., 2. Kitap, (haz.: Y. Dağlı - S. A. Kahraman), YKY İstanbul 2005, s.341.

[9] E. Çelebi, a.g.e., s.286.

[10] Evliya Çelebi, a.g.e., s.286

[11] G.Makdisi, a.g.e.,s.59.

[12] M.Hızlı, Osmanlı Sıbyan Mektepleri, Osmanlı, V, Edt. Güler Eren, Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999, s.212.

[13] R.Khalilov, Mekteby i medrese gor. Meshgeda. Sbornik materialov dlya opisaniya mestnostey i plemen

Kavkaza (SMOMPK), Vypusk dvadtsat sedmoy, Otdel I. Tiflis": Izdaniye Upravleniya Kavkazskogo Uchebnogo

Okruga, 1900, c. 104.

[14] M.Füzuli, Leyli və Məcnun, Əsərləri, Altı cilddə, II cild, Şərq-Qərb, Bakı 2005, s.48.

[15] J.Şarden, Səyahətname-ye Şarden. Tərcome-ye Məhəmməd Abbasi, C. II Ente-şarate Əmir Kəbir, Tehran h.

1335, s.287.

[16] Ə.Nəcəf, Orta əsrlər Azərbaycanında təhsil anlayışı, strukturu, metodologiyası və tədris vasitələri (X-XVI

əsrlər), Azərbaycan məktəbi, № 2 [683], 2018. s.110

[17] Ə.Nəcəf, a.g.e., s.111.

[18] R.Xəlilov, a.g.e.,s.107

[19] A.Oleariy, a.g.e.,s.809.

[20] S. Məmmədov, Azərbaycan XV-XVIII əsrin I yarısında, Bakı, V.İ. Lenin adına APİ-nin nəşri, 1981, s.50.

[21] M.R.Ənsari, Dəstur ül-müluk, Mütərcim, Bakı 2015, s.26.

[22] M.R.Ənsari, a.g.e.,s.27.

[23] Ə.Nəcəf, a.g.e.,s.112.

[24] Ə.Nəcəf, a.g.e.,s. 112.

[25] R.Xəlilov, a.g.e., s.104.

[26] R.Xəlilov, a.g.e.,s.105.

[27] A.Oleari, a.g.e., s.809.

[28] R.Xəlilov, a.g.e., s.105.

[29] Michael Chamberlain, Ortaçağ’da Bilgi ve Sosyal Pratik, Şam, 1190-1350, (Çev. Büşra Kaya), Klasik

Yayınları, İstanbul 2014, s.177.

[30] İ.Haldun, Mukaddime I, (Çev. Zakir Kadiri Ugan), Millî Eğitim Basimevi, Istanbul 1997, s. 239-240.

[31] İ.Haldun, a.g.e., s.602.

[32] Ə.Nəcəf, a.g.e., s.115.

[33] İ.Haldun, a.g.e.,s.237.

[34] J.D.Bernal, “Modern Çağ Öncesi Fizik”, (Çev. Deniz Yurtören), TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, Ankara

1995, s. 118.

[35] İbni Haldun,Mukaddime III, (Çev. Zakir Kadiri Ugan), Millî Eğitim Basimevi, Istanbul 1996, s. 145-146.

[36] Azərbaycan tarixi (Uzaq keçmişdən 1870-ci illərə qədər), Prof. S.S.Əliyarlının redaktəsi ilə, Çıraq, Bakı 2009,

s. 435-436.

[37] Azərbaycan tarixi, Yeddi cilddə, C. III (XIII-XVIII əsrlər), Elm, Bakı 2007, s. 274.

[38] A.Oleariy, a.g.e., s.809.

[39] R.Xəlilov, a.g.e., s.106.

[40] A.Oleariy, a.g.e., s.814.

[41] A.Oleariy, a.g.e., s.809.

[42] R.Xəlilov, a.g.e., s.105.

[43] A.Oleariy, a.g.e., s. 809-810.

[44] F.Rüstəmov, Şərqdə pedaqogika tarixi (qədim və orta əsrlər, Nasir, Bakı 2002, s. 106.

[45] İ.Haldun, a.g.e.,1996, s. 160.

[46] İ.Haldun, a.g.e.,1996, s. 160.

[47] İ.Haldun, a.g.e.,1996, s. 160.

[48] A.Oleariy, a.g.e., s.810.

[49] A.Oleariy, a.g.e., s.803-804.

[50] V.Piriyev, Azərbaycan XIII-XIV əsrlərdə, Nurlan, Bakı 2003, s.278.

[51] Ə.Nəcəf, a.g.e., s.116-117.

[52] Azərbaycan tarixi (Uzaq keçmişdən 1870-ci illərə qədər),a.g.e., s. 435.

[53] E.Ismailov, Ocherki po istorii Azerbaiyana, Flinta, Moskva 2010, s.131.

[54] Jean-Baptiste Tavernier, Tavernıer Seyahatnamesi, (Çev. Teoman Tunçdogan), KitapYayln Evi, İstanbul

2006, s.93.

[55] X.S.Qasımov, Orta əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyəti, Aspoliqraf, Bakı 2008, s.193

[56] Marshall G. S. Hodgson, İslâmın Serüveni: Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih,(Çev. Komisyon), C.III,

İz Yayınları, İstanbul 1993, s.34.

[57] Sanson, Sefername-i Sanson, Tr. Taki Tefzali, Tahran 1346, s.119.

[58] E.Kempfer, Sefername-i Kempfer, Tr. Keykavus Cihandari, Tahran 1363, s.226.

[59] E.Eralp, Safevi Devleti’nde Harem, Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl. 2, S. 1, Bahar 2017, s.35.

[60] İsgəndər bəy Münşi Türkman, Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi (Tarixe-aləmaraye-Abbasi), Fars dilindən (Ç.

Şahin Fərzəliyev), Şərq-Qərb Nəşriyyat evi, Bakı 2010, s.261.

[61] Ş.T.Bünyadova, Münasibətlər müstəvisi, Mütərcim, Bakı 2018, s.67-68.

[62] İsgəndər bəy Münşi Türkman, a.g.e., s.123.

[63] İsgəndər bəy Münşi Türkman, a.g.e.,s.259.

[64] Ş.K.Məmmədova, “Xülasət ət təvarix” Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi, Elm, Bakı 1991, s.47.

[65] Ş.K.Məmmədova, a.g.e., s. 47.

[66] İsgəndər bəy Münşi Türkman, Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi (Tarixe-aləmaraye-Abbasi), II kitab (İkinci

cildin ikinci yarısı), Fars dilindən (Çev. Ş. Fərzəliyev), Şərq-Qərb Nəşriyyat evi, Bakı, 2014, s.1790-1791.

[67] Ə.Əhməd, XII-XV əsrlərdə Аzərbaycanın mənəvi mədəniyyəti. Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 2012, s. 94.

[68] Ə.Əhməd, a.g.e., s.94.

[69] Ş.Sühreverdi, Avarifül- Mearif (Gerçek tasavvüf), Umran Yayımları, İstanbul 1995, s.103.