اذربایجان دایانیش شعری - 10
حکیمه بلوری
چاغداش ادبیاتیمیزین شاعیرلری‌نین اؤنونده گئدن بؤیوک شاعیریمیز ایللر بویو یارادیجیلیغی ایله، دیلیمیزین اینجه‌لیک‌لرینی، دونیا میللتلری آراسیندا یاییب و ائلیمیزه حؤرمت قازانیبدیر. اونون اثرلری دونیا دیللرینه ترجومه اولاراق دونیانین مختلف اؤلکه‌لریندن بؤیوک اودوللار و نیشانلار قازانیبدیر.
حکیمه 1304 جی ایلده زنگان شهرینده آنادان اولوب و کیچیک یاشلاریندان شعره ماراق گؤسترمیشدیر. او تحصیلاتینی زنگاندا داوام ائدیرسه‌ده، آکادمیک تحصیلینی سونا چاتدیرمیش و آکادمیالاردا چیخیشلار ائتمیشدیر. نهایت 1381 جی ایلده دونیادان گؤزونو یومدو. آنجاق بیزه دگرلی اثرلر قویوب گئتدی. اونون اثرلریندن بونلاری سایماق اولار:
حیات یوللاریندا، اؤلمز قهرمان، منیم آرزوم، سندن اوزاقلاردا، شاعیرین یادگاری، آپار منی او یئرلره، چینار گؤزله‌ییر منی و ...
حکیمه، شهریارین فارسجا شعرلرینی ده آنا دیليمیزه چئویره‌رک «یالان دونیا» آدیلا نئچه یوز مین تیراژلاریندا یایمیشدیر.
آذربایجانیم
بیلیر دونیا بیلیر، گؤرور بو عالم،
سنه یابانجیدیر کده‌ر، غصّه، غم،
داها گؤرونمه‌ییر گؤزلرینده نم،
کوله‌لیک داشینی آتمیشدیر ائلیم،
حاققا، آزادلیغا چاتمیشدیر ائلیم.
سئوادالار یوردونون بیر اولدوزوسان،
گؤرور، دونیا گؤرور، بیلیر بیر جاهان.
سنده آغ گونلره چیخمیشدیر اینسان،
منیم دوغما یوردوم آذربایجانیم،
عشقیم، محبّتیم، شؤهرتیم، شأنیم.
دئمه کی نیظامیم، فضولوم هانی؟
یازیلیر بوگونون یئنی داستانی.
یاخشی تانیییرلار، آذربایجانی،
شعریمدن شیکایت کؤچموشدور آرتیق،
او آغیر زامانلار کئچمیشدیر آرتیق.
سینه‌م باشدان باشا بیر لاله‌زاردیر،
هر عؤمور ائله بیر تزه باهاردیر،
اؤتن هر بیر آنین معناسی واردیر،
زینتین، بزه‌یین، ثروتیم امه‌ک،
بوگونوم، صاباحیم، شؤهرتیم امه‌ک.
سینه‌نده بوروقلار سیخ مئشه سالمیش،
سئوینجلر، فرحلر قلبینی آلمیش.
آخشاملار سولارین یوز رنگه چالمیش،
چالخانیر، بولانیر، دورولور خزر،
او قارا نفت ایله دونیانی بزه‌ر.
«سه‌گاه»ین، «شیکسته»ن، «شور»ون سسله‌نیر،
کؤکسونه آی انیر، اولدوزلار انیر.
هر کؤشن ائله بیر جنّته دؤنور،
گؤزه‌للر گؤزه‌لی وطنیم منیم،
سولوب سارالمایان چمنیم منیم.
قلبیمین باش تاجی، افتخاریسان،
بابامین، آتامین یادیگاریسان،
شرقده آزادلیغا اولدون پاسبان،
منیم دوغما یوردوم، آذربایجانیم،
او تاییم، بو تاییم، شؤهرتیم، شأنیم.
سنه باخان زامان باشیم اوجالیر،
فقط اوره‌گیمده نیسگیلیم قالیر.
آغ گونون او تایی یادیما سالیر،
بو بایرام نئجه‌ده یاراشیر سنه،
آرازیم نغمه‌لر قوشور شأنینه.
سینه‌مده دیل آچیر، دیل آچیر اوره‌ک،
ائل اوغلو، بایرامین اولسون مبارک.
سنی سالاملاییر بؤیوک گله‌جک،
منیم دوغما یوردوم، آذربایجانیم،
بو گونوم صاباحیم، شؤهرتیم، شأنیم.
تبریز
قوللاریم دولانار بوینونا بیر گون،
یئنه باش قویارام دیزینه، تبریز،
حسرتدن، هیجرتدن جانا! دویموشام،
دویونجا باخارام گؤزونه، تبریز.
بولانلیق سولارین آخسین، دورولسون،
تزه گونلریندن بساط قورولسون.
سهند جامالینا بیرده وورولسون،
بیر غبار قونماسین اوزونه تبریز.
حسرتین یاندیرار، پورشودور منی،
ظریف چیچک کیمی اوشودور منی،
سسله‌سم ساوالان ائشیدیر منی،
قیزیننام اودونا، کؤزونه، تبریز.
گولوستان باغیینین سئیرینه گلیم،
لاله یاماجیندا بیرده دینجلیم.
اؤتن گونلریمه یئتیشمز الیم،
دوشوم هئچ اولماسا ایزینه تبریز.
آنا تبسّمون آی ایشیغیدیر،
قولوم قامتی‌نین سارماشیغیدیر.
شعرین بو دونیانین یاراشیغیدیر،
اینجیسی توکنمز خزینه تبریز.
سن شاعیر عؤمرومه ووقار وئرمیسن،
سولوب ـ سارالمایان گولزار وئرمیسن.
اعتبار وئرمیسن، ایلقار وئرمیسن،
هر ایگید اوغلونا، قیزینا، تبریز.
ستارخان، باقرخان گؤیلره اوجالت،
قارا بولودلاری اود آغزینا آت.
شاعیر قیزی‌نین دا سؤزلرینی قات،
شیرین صحبتینه، سؤزونه، تبریز.
بیر شعر ایسته‌رم
بیر شعر ایسته‌رم اودو، آلووو،
گؤزلرده شیمشه‌یی، شیمشه‌یی چاخسین،
کؤنولدن ـ کؤنوله شلاله کیمی،
سئل کیمی گؤرلاییب، سئل کیمی آخسین.
ائله بیر شعر کی، قارتاللار کیمی،
اونون یولو اولسون ذیروه‌لر یولو،
یاشیل مئشه‌لر تک، اوجسوز، بوجاقسیز،
وطن داغلاری تک چشمه‌لر سولو.
ائله بیر شعر کی، اونون وسعتی،
یاماجلار، صحرالار، دوزه‌‌نلر اولسون،
غلبه مارشی تک، شفق سئلی تک،
اودلو نغمه‌لر تک اوره‌ڲه دولسون.
ائله بیر شعر کی، اودو، آلووو،
آلووو یاندېرار، اودو یاندیرار،
وطن گؤیلرینده قیغیلجیم کیمی،
طالع اولدوزومو ایشیقلاندیرار.
هله یول تاپمامیش قلبه، اوره‌گه،
سینه‌می یاندیرسین اودلو نفسی،
دؤنسون دوداقلاردا بیر گوموش نئیه،
شیمشکدن تؤکولسون هر بیر کلمه‌سی.
هله اکیلمه‌میش، چیچک آچمیش،
بیر شعر ایسته‌رم صنعت باغیندا،
قوی چیڲنینه قوس و قزحی،
گوللر داغلار کیمی عطیرلی شعریم.
گونش اویانمامیش هله یوخودان،
گؤز آچسین دونیایا دان اولدوز تک،
بیر شعر ایسته‌رم اودلو، آلوولو،
شعر پالتاریندا آلوولو شیشمک.
ائله بیر شعر کی، حیات نفسلی،
باهار یاغیشی تک کؤوره‌ک، مهربان،
بیر قارتال ادالی بیر لاچین سسلی،
یئنی‌دن دوغولوم دوغولماسیندان.
قلم
سنین قلمین الیمه دوشموش ای وطن!
سنین قلمین،
وطندن هدیه گتیرمیش،
بیر وطنداش،
کده‌ری اوره‌گینده آت، دئیه.
یاز ـ یارات، دئیه،
خیالا دالدیم،
الیمده سنین قلمین،
اؤتن گونلری یادا سالدیم،
قلبیمده دردین، ألمین.
باشیما دولاندی عالم،
سینه‌مده قوور ائتدی نئچه یارام،
خیالیم داغلار آشدی،
تبریز، زنجانین ـ
کوچه‌لرینی دولاشدی.
گیردیم اوشاقلیق ائویمه،
ـ آنا یوردوما ـ
باش ووردوم گنجلیک اوتاغینا،
آزادلیق نواسی گلدی قولاغینا،
گؤردوم یئنه قایناشیر شهر،
گؤردوم حاق ساواشیندا،
یئنه عصیانا قالخمیش اوبالار، ائللر.
گؤردوم یول اوسته چیخمیش باجیم،
انتظارلا باخیر یوللارا،
او عؤمور بزه‌گیم، او کؤنول تاجیم.
وطن، ای وطن!
سنین یولوندا،
نه‌لر چکمه‌میشم من!
سنین آزادلیغین ان بؤیوک آرزوم اولموش.
سنی گؤرمک اوچون،
آچاردیم قاناد.
سنه هر یئردن دیله‌یردیم نجات.
ای کاش، سنین آزادلیق، قوروتولوش نغمه‌نی،
یازایدیم،
بو قلمله...
هیجران، سورگون.
دوستلاریما وصال،
ای کاش،
سؤنگویه چئوریله‌یدی الیمده بو قلم،
قددار دوشمنه.
اونونلا مزار قازایدیم،
ای کاش،
ای کاش.
وطن حسرتی
دونیا بئله بیر خسته‌لیک‌ده وار،
«وطن حسرتی» دیر او دردین آدی.
ائلیندن، یوردوندان آیری اولانلار،
وطنین دردیندن آیری اولمادی.
وطندن اوزاقدا عؤمور ائده‌نلرین،
دردی بؤیوک اولار، ائل بیلر بونو.
وطن حسرتینی درک ائده‌نلرین،
گؤزو یولدا قالار عؤمور اوزونو.
ائله بیل گونشم، بیر اولدوزام من،
داغلارین دالیندا باتیب قالمیشام،
انتظار چکه‌رک گئجه صوبحه‌جن،
سحر اولدوزونو یولا سالمیشام.
وطنین حسرتی ایللردیر، ایللر،
قلبیمی چولغامیش بیر هاله کیمی،
گؤزلریم یول چکیر، هر آخشام، سحر،
دولاراق بوشالیر پیاله کیمی.
منیم خسته‌لیگیم، سؤیله، ای حکیم!
«وطن حسرتی» یندن اؤزگه نه اولار؟
بو دوزولمز دردی، نئجه من چکیم،
ریشه‌سیز، ان گوجلو آغاج دا سولار.
آراز
سن آخدیقجا آخیر یاشیم،
سؤدالارا دوشدو باشیم.
سن اولدون کؤنول سیرداشیم،
دنیله منی بیر آن، آراز!
انصاف ائله، دایان بیر آز!
سویون مین بیر رنگه چالدی،
ساحلینده گؤزوم قالدی،
سؤیله، آراز، بو نه حالدی:
سو یانیندا آمان، آراز،
یاندی قلبیم، دایان بیر آز!
کهنه دوستدا وفا اولار،
بیزیم ائلده بیر مثل وار:
یارچالار قلبی انتظار،
دوغما چاییم، دوغما آراز!
انصاف ائله، دایان بیر آز.
سلام آپار او ائللره،
وفا دولو کؤنوللره،
گل سالما منی دیللره،
دینله منی بیر آن، آراز!
انصاف ائله، دایان بیر آز!
گل کئچمیشی قویاق کنار،
یئتیشسین باغچامیزدا بار،
سارسیلماسین او تایدا یار،
دینله منی بیر آن، آراز!
انصاف ائله، دایان بیر آز!
کئچ بورادان اوزاقلارا،
سوسوز قالمیش اونلاقلارا،
چکمه کؤنوللری دارا،
دینله منی بیر آن، آراز!
انصاف ائله دایان بیر آز.
زامان کئچیر، ایللر آخیر،
سنین سویون یکسر آخیر.
ده‌گیش بیر سئیرینی آخر،
دینله منی بیر آن، آراز!
انصاف ائله، دایان بیر آز!
سنده واردیر بیر احتشام،
آیریلیقدان یورولموشام.
هر بیر سحر، هر بیر آخشام،
دینله منی بیر آن، آراز!
انصاف ائله، دایان بیر آز!
شیرین گۆنلر خاطره‌سی،
ایلک عشقیمین سون نغمه‌سی،
گنجلیگیمین ترانه‌سی،
دینله منی بیر آن، آراز!
انصاف ائله، دایان بیر آز!
آی ایشیقی، ساحل ساکت،
آل کؤنلومو، آسوده گئت،
بو حالیما بیر نظر ائت،
دینله منی بیر آن، آراز!
انصاف ائله، دایان بیر آز!
گله‌ر او گون، گؤزله دوستی،
گؤره‌رسن شن اوزله دوستی،
دوستا سؤیله، گؤزله دوستی!
بیتدی سؤزوم بو آن، آراز!
فقط دوروب دایان بیر آز!
یادیما دوشدو
یئنه ائللر حسرتی یاندیریب یاخیر منی،
بو آیریلیق، بو حسرت قوجالدار آخیر منی،
یئنه دوشدو یادیما اوشاقلیق یولداشلاریم،
منیم مکتب دوستلارېم، او ایلکین سیرداشلاریم.
یئنه دوشدو یادیما او ائللر، او اوبالار،
دوردو گؤزوم اؤنونده گؤز آچدیغیم او دیار.
یئنه دوشدو یادیما او اوشاقلیق مسکنیم،
یئنه دوشدو یادیما شهرلریم، باغلاریم،
یادا میدان اوخویان باشی قارلی داغلاریم.
یئنه دوشدو یادیما باخ، او آیلی گئجه‌لر،
ایلک عشقیم، ایلک سئوینجیم، دیل آچان دوشونجه‌لر.
یئنه دوشدو یادیما اینیلده‌ین او کمان،
وطن افقلرینده، سؤکولن او قیزیل دان.
یئنه دوشدو یادیما دوغما شهریم منیم،
امیدلرله آچیلان مین بیر سحریم منیم.
یئنه قارتاللار قوپان قایلار دوشور یادا،
خلقدن، وطندن عزیز وارمی بیر شئی دۆنیادا؟
یئنه‌ده پارچالادی قلبیمی آجی هیجران،
اوره‌ک شکایتله‌نیر، یئنه‌ده آیریلیقدان.
یئنه منیم یادیما گلیب دوشدو او تورپاق،
مبارزه گونلریم، الیمده کی او بایراق.
بو یولدا ایتیردیگیم ایگیدلر دوشدو یادا،
منیم خلقیم گؤر نه‌لر چکمه‌میشدیر دونیادا.
انسان عؤمرو یازیلمیش بیر کتابا بنزه‌ییر،
اونون صحیفه‌سینی ورقله‌دیکجه بیر ـ بیر.
هم شیرین، همده آجی کئچمیشلر دوشور یادا،
بعضاً بیر آرزو سنی باشادیر بو دونیادا.
سینه‌نی افتخارلا دولدورور دوننکی گون،
همده سنی صاباحا چاغیریر بعضاً بو گون.
یولونو ایشیقلادان او بیر مایاک اولور، باخ،
ییخیلدیغین آنلاری سنه خطرلاداراق،
بیرده دولاشماغا چاغیریر هر آن سنی،
گله‌جگه چاغیریر دوننکی زمان سنی.
1335
آنا
تبریز کده‌رلییدی، سن آغلاییردین،
گئجه‌یدی بیز سندن آیریلان زامان،
پریشان گؤرکمین، او سون سؤزلرین،
بیر آن خاطریمدن چیخمامیش اینان.
آدینی دیلیمه گتیرنده من،
سانکی، آلوو آلیر دوداقلاریمی،
یاخین گل، یاخین گل اؤپوم اوزوندن،
اؤپوم رنگی قاچمیش یاناقلارینی.
ائله ملول ـ ملول باخما اوزومه!
باخیشین قلبیمه اود ساچیر سنین،
سن یالقیز دگیلسن، سیخما قلبینی،
بؤیوک بیر خلقین وار، بؤیوک وطنین.
او خلقین، او ائلین قیزیسان سنده،
اونون قدرتی ده، شهرتی ده وار،
قهرمان اؤلکه‌میز سارسېلمامیشدیر،
سؤیوب تالادیسا اونو یاغیلار.
بیلیرم چوخ سیخیر سنی آیریلیق،
اسارت دونیاسی باشینا داردیر.
لاکن اونوتما کی، هر بیر گئجه‌نین،
مین بیر شعاع ساچان گوندوزو واردیر.
الیمدن نه گلیر؟ دئمه بیر داها،
دئمه کی، قوجایام، ساچلاریم دوم آغ.
وطن اؤز قهرمان اوغلو، قیزینی،
هر زمان، هر زمان گنج ساخلایاجاق.
آلنیینین خطلری، بیاض ساچلارین،
کئچمیش حیاتیندان بیر یادگاردیر.
حرمت او ساچلارا، نفرت کئچمیشه،
بو گونون اؤز آدی، معناسی واردیر.
قالخ آنا، قالخ آنا، سنی دؤڲۆشه،
چاغیران اؤز قیزین، اؤز وطنین‌دیر.
1331
شرق قادینی
من آز گؤرمه‌میشم آغلایاندا سن،
باشینا قارالار باغلایاندا سن.
آهینلا هر قلبی داغلایاندا سن،
آرتدی گوندن ـ گونه ذلتین سنین.
آلنیندا، اوزونده درین جیزگیلر،
همیشه پریشان، هر آن مکدّر.
من اؤز حیاتیمی وئره‌ردیم، اگر،
بیلسه‌یدیم قورتارار محنتین سنین.
بیر پارچا چؤره‌گه ساتدیلار سنی،
قول تک قاباقلارا قاتدیلار سنی،
آلیب زندانلارا آتدیلار سنی،
نه‌دن اوجوز اولدو قیمتین سنین؟
سن گونشدن اول قالخدین هر سحر،
دویولدون، سویولدون، سایسیز مکرر،
قوینوندا بوی آتدی نه‌رلر، ایگیدلر،
فقط اوجوز اولدو زحمتین سنین.
ساچینا دن دوشدو گنجلیک یاشیندا،
هر داغین دیبینده، بولاق باشیندا،
آنا طبیعتین هر بیر داشیندا،
یئر سالدی گؤز یاشین، حسرتین سنین.
سولدو گؤزلرینده گول اوزلو بهار،
یوردوندا آت چاپدی سویغونچو یادلار.
چاپیلدی، تالاندی هر نه‌یین کی وار،
داغیلدی اللرده ثروتین سنین.
زامان اود قالادې سینه‌نین اوسته،
اوره‌گین انتظار، قولاغین سسده،
دانیشدین آهسته، دیندین آهسته،
حیاتا اولمادی رغبتین سنین.
گؤز یاشین چایلارلا آخدی یاناشی،
کده‌ردن اود توتدو قلبین باشی،
هم‌دمین انتظار، بیرده گؤز یاشی،
نه قده‌ر آغیردی محنتین سنین.
سن ای وطن قیزی! چاتمیشدیر زمان،
سن ناکام آنادان بیر یادگارسان،
عصیان اسارته، قوللوغا عصیان!
دؤگوشده چاتمیشدیر نوبتین سنین.
1330
آزادلیق یولونون یولچوسویام من
آزادلیق یولونون یولچوسویام من،
سنینچین آغ گونلر گزیرم وطن.
دونیانی گزسه‌مده من قاریش ـ قاریش،
یئنه سنینله‌یم، سنینله بیلسن.
آیاغیم آلتیندا سنین تورپاغین،
باشیمین اوستونده سنین گؤیون وار.
کؤنلومده، روحومدا سنین نوراغین،
قلبیمی ترک ائتمز تانیش آرزولا.
هر گونده سینه‌نه بیر یارا دگیر،
سیخیر اورهگیمی غم دالغالاری،
قلبیمی قورد کیمی خیاللاریییر،
گزیرم سنین اوچون گؤزه‌ل بهاری.
من طوفان، فیرتینا آختاریرام، باخ!
اوره‌گیم نه وقتدیر انتظاردادیر...
چاغیریر هر زامان منی او تورپاق،
قلبیمین گؤزلری او دیاردادیر.
دئییرلر آغ گونلر چکیر انسانی،
انسان سعادتین سوراغیندادیر.
هانی او تورپاقدا آغ گونلر هانی؟
اسارت وطنین تورپاغیندادیر.
گئجه‌ده، گوندوزده گؤزله‌ییر اوره‌ک،
یورموش اورهگیمی تنهالیق آرتیق،
من طوفان گزیرم، او طوفان کی تک؟
وئرسین اوره‌گیمه منیم راحتلیک.
من ائله بیر طوفان گزیرم اوندان،
بیر آندا، چاخناشسین سمانین اوزو،
ائله بیر طوفان کی، قورتارماسیندان،
بولاق تک دورولسون قلبیمین گؤزو،
ای عزیز ....؟، ای گؤزه‌ل وطن،
آزادلیق دونیاسین قوراجاغام من،
سنین تورپاغیندا اؤز اللریمله!
سنه حیات وئره‌ن عمللریمله.
1336
سنین خاطره‌نه حصر ائتدیم اونو
کئچدیگیم یوللارا باخدیقجا بعضاً،
گلیر خاطریمه او آیلی گئجه.
باغلادی قلبیمی سنین قلبینه،
گیزلی بیر باخیشلا، لال بیر دوشونجه.
سوسوب دانیشمادیق بیر نئچه مدت...
خیالا دالمیشدیق هر ایکیمیزده،
اولدوزلار گؤز ووروب گؤزدن ایتیردی،
قالیر او خاطره اوره‌گیمیزده.
دئدین:«ـ گل یاراراق بو لوحه‌نی بیز،
بو عزیز خاطرات ائتمه‌سین دییه،
بو سسیز آخشامین گؤزه‌للیگینی،
تابلو تک دوستلارا ائده‌ک هدیّه.»
«راضییام سئوگیلیم»، دئدیم «اوره‌کدن،
سن بیر تابلو یارات، منسه بیر شعر.»
بو گئجه‌دن دوغان او ایکی اثر،
قوی ایتسین بو آزدا گونلری تصویر.
بو صحبت بیتمه‌میش هله او آخشام،
پوزدو اؤز عهدینی قودوران یاغی.
بنه آل قانلارا بویاندی هیهات،
آزاد نفس آلان وطن تورپاغی.
تاریخلر شاهدی قوجامان تبریز،
اؤلن ایگیدلره ماتم ساخلادی.
الوان اؤرپه‌گینی آتیب باشیندان،
یئنی‌دن قارا شال آلیب باغلادی.
آتاراق فیرچانی آلدین سلاحی،
وطنی یادلاردان قورویوم دئیه،
سن یوخوسوز آچدین هر بیر صاباحی!
گئتدین اؤن جرگه‌ده قانلی جبهه‌یه!
آرتیق اۏ گئجه‌دن گؤرمه‌دیم سنی...
لاکن دوشونورم هر زامان بونی.
دوستومون تابلوسو حاضرمی گؤره‌ن؟
سئیر ائده‌جگم می من او تابلونی؟
ایندی من بیلمیرم سن هارداسان،
بیلمیرم عملین، صنعتین نه‌دیر.
فقط او خاطرات، او حس، او زمان،
بیلمیرم، فکرینی یئنه جلب ائدیر.
بعضاًده دوشوندوم، بیر رسام کیمی،
سنین ده تابلونو من یارادایدیم.
اۏندا اؤز فیکریمی، اؤز دوشونجه‌می؟
سنین الهامیندا من آرایایدیم.
بعضاً دوشوندوم، بیر دویغو کیمی،
سنین اوره‌گینه گیرئیدیم بیر آن،
گؤره‌یدیم او آخشام خاطرینده‌می؟
قلبینده قالمیش‌می او گوندن نشان؟
بعضاً دوشوندوم بیر قوش کیمی من،
گلیب پنجره‌نه قونایدیم بیر گون.
گؤره‌یدیم اضطراب ورامی اوزونده؟
یئنه‌می قاشلارین باغلامیش دوگون؟
باخایدیم او زامان سن حس ائتمه‌دن،
گؤزلرین نملی‌می، گولورسنمی سن؟
قارشېندا آچایدیم سنه قلبیمی،
دئیه‌یدیم اؤز دوستوم، اؤز سئوگیلیمن.
بو اؤلمز آرزویلا یاشاییرام من،
اونو پوزا بیلمز اصلا طبیعت،
سنین یاراتدیغین او تابلونو من،
گره‌ک سئیر ائله‌یم بیر گون، نهایت.
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی