دونیا تورک ادبیاتی - 19
«يوگسلاويا- كوزووا- تورك ادبياتي»
كوزووا 20 اينجي يوز ايلده يوگوسلاوي جمهورولاري آراسيندا تانينير. آنجاق عثمانلي امپراطورو، اوروپاني اؤز سيطره سي آلتيندا گتيرديگي زاماندا، توركلر اوروپانين شرق و شمال بؤلگه لرينه داغيليب، ساييلاري گونو- گوندن آرتيردي. توركلر چوخالديقجا اؤز ديللريني ده يايیلیرديلار. 18و19 جو يوز ايللردن، عثمانلي امپرواتورو پوزولماغا باشلاكن، تورك ديللي خلق ده دال اوتوروردو. آنجاق ادبيات ساحه سينده، ترسينه اولاراق ديرچه ليردي. يوگوسلاوي جمهورولاري – 6 جمهورودان عبارت- ايكينجي دونيا ساواشيندان سونرا يارانميشدي . آنجاق بورادا ، كوزووا جمهوروسوندا توركلر چوخلوق قازاناراق تورك ادبياتيني دا يايميشلاردي .
كووزووا تورك ادبياتي نين چاغداش بؤلومو ، تورك ادبياتي نين دهيرلي بير قوللاريندان ساييلاراق 20 جي يوز ايلده اؤنملي بير موقع قازانير . بونو دا آرتيرماق لازيمديركي يوگوسلاويا چارچوبوندا ياشايان توركلرين ادبياتي بير – بيرينه باغلي اولموش و زمان گئتديكجه ، هر بيري مستقل بير ادبيات صاحبي اولا بيليرلر . آنجاق يوگوسلاويا دان ، كوزووو ادبياتي ايله مقدونيه ادبياتي – ايكيسي بيرگه گليشيب ، حتا ادبياتلاري و شاعيرلري ده بير اولموشدور . باشقا سؤزله ، كوزوودا يارانان شعرلر مقدونيه ده ده اوخونوردو ، و مقدونيه شعري ده كوزوو ادبياتي ساييليردي.
كوزوونون تورك چاغداش ادبياتي نين اصل قوروجولاريندان «ثريا يوسف»دان واز كئچمك اولماز . ثريا بوتون ساحه لرده چاليشيب و كوزوونون تورك ادبياتيني جانلانديرميشدير . اونونلا برابر ، مقدونيه شاعيرلري اولان نجاتي زكريا و نصرت ديشو اولكودان ده آد آپارماق گره كير. بونلار تكجه مقدونيه يوخ ، بلكه كوزوو ادبياتي نين بؤيوك شاعير و يازارلاري ساييليرلار .
1950 جي ايللردن كوزووونون چاغداش ادبياتي گوجلهنير و مختلف شعر، رومان و ديوان كتابلاري ميدانا گلير و غزئته لر، درگيلر يايیلير . بو زمانين گؤركملي يازار و شاعيرلریندن آشاغيداكي آدلاري چكمك اولار:
بايرام ابراهيم روقووالي ، رزاق اوكالو ، مرتضي بوشرا ، شجاع الدين كوكا ، اسكندر مزك ، فخريه برچا ، فيكري شيشكو، آلتاي سوروي رجب اوغلو ، سميه ياغيجي ، زينال بگساج ، باحثه پوتوك ، عارف بوزاجي و ....
بو شاعير و يازارلارين اوزه رينده ثريا يوسفون اؤزهل بير ائتكي سي اولموشدور .
1970 جي ايلده ، يازارلار و شاعيرلر «دان» غزئته سينين اطرافيندا توپلانيب و ادبي گليشمه ني ايرهلي سورورلر. بويازار و شاعيرلري ده بو زاماندا آد آپارماق اولار: آغيم رفعت ياشاران، عصمت جبله، صادق دان يول، حسين كزاز، شوكري مرزق، سميهه شان، ملاحت قاچاماق، اؤزبيگين آق سوي، فخري مرمر.
بو زامان آشاغيدا آدلاري چكيلن درگي و غزئته لر كوزوودا ياييليردي: چورهن، دوغرو يول، توپلوم، صنعت وبيليم و ...
1980 جي ايللر، ميللي روح داها ديرچه لير و گؤركملي شاعيرلر ميدانا گليرلر. اوجمله دن: رشيدخاندان، وائف قرقول، نوحي مرزق، اتهم بايماق، عزيز سربست، اوزجان ميجالار، علاءالدين اسماعيل، برهان سعيد و ....
كوزووو ادبياتيندا، اصل ادبي ژانر، شعر اولمودور و باشقا ژانرلار هله گوجلنمه ميش، او جمله دن كؤزوونون ايلك گؤزهگلن روماني 1970 ده اسكند مزبگ يازان «يامان سئوگيلر» اولموشدور.ايكنيجي ده يرلي رومان دا همين ايلده حسن مرجانين يازديغي «ناموس كؤژروسو» اولموشدور. اونون آرديجا رشيد خاندان «سئل» رومانيني چيخارميشدير.
حيكايه آلانيندا، ثريا اؤنجو اولاراق، حسن مرجان، انور باقي، شجاعالدين كوكا، آغيم رفعت ياشاراني داليجا چكميشدير. ادبي آراشديرما و اينجه لمهده 1980 جي ايللرده ميدانا گلميش و بو ساحه ده پروفسور نعمتاله حافظ، عرفان مورينا، اتهم بارماق، تاجيده حافظ كيمي يازارلار اورتايا گلميشلر[1].
يئنه اونوتماياق كي بوردا، مقدونيه ده ياييلان درگيلر و غزئته لر اوجملهدن: سئوینچ و تومورجوق ائتكي سيز اولماميشلار.
حاجي عمر لطفي
كوزوو شاعيرلري نين اؤنونده گئدهنلردن بيري حاجي عمر لطفي ديركي 1870 ايلينده پريرزن ده آنادان اولدو. حاجي عمر مختلف اؤلكه لري گزيب و مختلف ديللري اؤيره نيرو عالي تحصيلات قازانير. او قاهره ده الازهر بيليم يوروندا دا درس آلير، آنجاق 1902 جي اؤلكه سينده «اتحاد و ترقي» جمعيتي ايله علاقهني ساخلايير. يمن ده عرب آياقلانما سي[2]ايله باغلي ليق گؤسته رير و عثمان وزير اعظمي اولان طلعت پاشا طرفيندن يمنه گؤندهريلير.
اونون ياشاييشيني آراشديرانلار، بيرينجي دونيا ساواشيندا كوزوودا سوسياليست ايشچي حركت لرينه قاتيلماسيني دا ادعا ائدهنلر واردير. حاجي عمرلطفونون 60 اثري بوگون الدهدير. او، چوخ عمر سورمهدي و نهایت 1928 جي ايلدن دونيادان كؤچدو، او توركيه ده، اوسكوپدا و اوروپادا چيخان درگيلر و غزئته لرده شعر و باشقا مطلب لري چاپ ائتديرمهگه چاليشيردي . اونون اثرلري بو درگي و غزئته لرده بوراخيليردي:
فن و ادب،ترجمان حقيقت، حق، مجادلة ميلیه، سوسياليست فجري و ...
اونون نئچه چاپ اولان اثرلري بونلاردير.
حج و كعبه- 1976
حاج عمر لطفي – اثرلريندن سئچمه لر – 1992
ايندی شعرلريندن نمونه لر:
ائتدكده تجلّي كؤنولده صفوت عشقين،
محو ائتدي فنا دويغولاري هيبت عشقين.
موتي ايلينه اوچدو او دم روح روانيم،
سونموشدو فنا آردي بقا قدرت عشقين.
درس من عارف دن اوخودوم مكتب دلده
قيلميشدي مني عارف حق مكتب عشقين.
ماني ليگين اوراقيني عشق ياخدي كول ائتدي،
لوح دليمي ائيله دي پاك صفوت عشقين.
يارب نه بؤيوك نعمت ايميش نعمت عشقين.
پر ذوق وصفا اتئدي مني جنب عشقين.
گؤردوم كي سنين نعمتيني نامتناهي،
ان دادلي فقط گلدي منه لذت عشقين.
كسي دئييل او مرتبة عشق الهي،
بير لطفي خدا فتحيه بو دولت عشقين.
***
عشقه دو جهان واريني سات اي دل شيدا،
بير كهنه حصير اوستونه يات اي دل شيدا!
اولدو نسا اگر عشق ايله سن طالب ديدار،
اغياره اولان ميليني آت اي دل شيدا!
الهه توكل ائله عشاق الهي،
ائيلر او بلايه يا ثبات اي دل شيدا!
درد اهلي بولور دردو بلايادا ترقي،
بودردينه مين درديني قات اي دل شيدا!
گيرسين الينه گوهر احسان خدانين
درياي فيوضاتينا بات اي دل شيدا!
دونيادا سنه محشر كبرادا نجاتدير،
حق عشقي ائله الده راحات اي دل شيدا!
اولمازسا بودونيادا اثر عشق خدادان،
يوخدورسنه عقبادا نجات اي دل شيدا!
بيل عشقي كه سن كعبة آمال بشردير،
عشق ايله قبول اولدو صلات، اي دل شيدا!
هپ عشق ايله ديركيم كي اولور مقبول الهي،
صوم ايله داخي حج وزكات اي دل شيدا!
عرفاني قازان حق ايله بول ذوق معبّد،
كمال اولدو سنه عيني ممات، اي دل شيدا!
لطفي عملده عشق ايله قيل قلبيني زنده،
عشق اولدو آب حيات اي دل شيدا!
ثريا يوسف
ثريا يوسفدن بورادا اليميزده شعر يوخدور، آنجاق اونون ائتكي سي كوزوو- تورك ادبياتيندا او قدهر چوخ و بؤيوكدوركي بورادا اوندان يازماماق دوز دئييلدير. ثريا يوسف چاغداش كوزوو ادبياتي نين باني سي دير.
ثريا يوسف 1923 ده كؤپرولوده آنادان اولدو. 1939 دا اسكويا (يوگوسلاويا كومونيست گنجليك بيرليگي) نه قاتيلدي.
ايكينجي دونيا ساواشيندا بلگرادا گئتدي. يوكسك اؤيره تيم كئچيري. 1951 ده فلسفه فاكولته سيني بيتيردي. اؤيره تمن اولاراق راديودا توركجه اوشاق وئرليشلري يايماغا چاليشدي. تورك ديلي و ادبيات درسيني تدريس ائتدي. بير عؤمر يورولمادان چاليشدي و مختلف ساحه لره، اونلارجا يازارلاري و شاعيرلري ميدانا چكدي، يازي اثرلريندن بير نئچه سي بونلاردير:
ديلیميز و بيز – 1972
ديل چاليشمالاري، 1984 (ديلچي ليك).
پريرزن تورك آغزي نين (لهجه سي نين) اؤزه لليك لري (ديلچي ليك).
علي آقا- 1974(حيكايه لر مجموعه سي).
اؤيكولر (حيكايه لر)، 1982.
عؤمرونون رؤياسي (اويون)، 1974
دوش و گرچك (اويون)، 1974
يوگوسلاويا تورك شعري آنتالوژي سي، 1976،
توپراغين يوزو، 1979، بلگراد
او، مختلف درگيلرله علاقه بسله ييب، گؤزهل ترجومه لر- توركجه دن باشقا ديللره و باشقا ديللردن آناديلينه چئويرميشدير.
نعمتاله حافظ
20 جي يوز ایلده كوزوو ادبيات نين گؤركملي سيمالاريندان اولان نعمتاله حافظ 1939 دا پريرزن ده آنادان اولدو. درسيني بيتير ديكدن سونرا معلم اولدو وتورك درسلريني وئردي. تحصيله داوام ائدهرك شرقيات (شرقشناسي) بؤلومدن مأذون اولدو ودوكتورا درجه سينه چاتدي. حافظ، ثريا يوسفون اؤلوموندن سونرا، نئچه غزئته ودرگي نين باش مديرليگيني قبول ائتدي: او جمله دن چئورهن، توپلوم، بيليم، يازي و صنعت درگي لرين يايملادي.
حافظ ايلك شعر كتابيني 1964 ده "گون آيدين" آديندا اوشاقلار شعريله ادبيات ساحه سينه داخل اولدو. سونراكي شعر كتابي اولان «آناقوجاغي» 1983 ده ياييلدي. آنجاق ده يرلي كتابلارلا دونيادا شهرت قازاندي. اونون اؤنملي كتابلاريندان:
كوزووا تورك خلق ادبياتي متن لري، 1985،
يوگوسلاويادا چاغداش تورك ادبياتي آنتالوژيسي، 3 جيلد، 1989.
مقدونيه تورك خلق ادبياتي متن لري، 1989
آشيق فرقي، حياتي و اثرلري، 1986.
و....
ايندی شعرلريندن نمونه لر:
ساواشين اورهگي اولسايدي
دنيزين قولاغي اولسايدي،
پارچالارميايدي دالغالاريني گمي لرده؟
ايچرمي دي چيلغيلاري سو يئرينه؟-
دنيزين قولاغي اولسايدي؟
توپراغي نین اوستو اولسايدي،
داشيرمي ايدي اوزهرينده قوراقليغي؟،
گؤره رمي ايدي ايچينده آيدینليغي؟،
توپراغين اوستو اولسايدي؟
ساواشين اورهگي اولسايدي،
یيخار مي ايدي گؤكچو للوو، ياشيلليغي؟،
اؤلدورورمو ايدي كيشيلري؟،
ساواشين اورهگي اولسايدي؟
***
باساماق
بير باساماغيم وار،
آنامدان باشلار.
من اؤزهرينه چيخميشام
تيترهمكده آياقلاريم بوگون.
بونا چيخماق نه گوج بيلسهنيز
ائنمه سي كيم بيلير ناسيل اولاجاق؟
گرچه بوندان ائتمك ايسته موروم، آمما،
توپراق چيكیور توپراق.
***
اؤزگؤرلوك اوچون
بوتون ياز چاليشير قاريشقا
- بير بوغداي دانهسي اوچون...
اووجو چئورهلر قيرلانقيچ
- بير قورو بؤجك اوچون....
داغلي اوجدان اوجا ده لر كيشي
- بير پارچا اكمك اوچون...
هاميی بونلارا جان وئرير
- تك بير اؤزگورلوك اوچون.
***
آتامين هر شئيي باهار
آنامي نه قدهر سئوريم
بيلسه نيز.
باهارا قوخار آنام، آناني باهار.
اوستوندهكي گؤي سيلر باهار
آغزيندان چیخار سؤزلر باهار
ساچلار باهار
بيلسه نيز نه قدهرسئوهريم
بيلسه نيز آنامي
او، بير باهار
باهارلارين اوستونده.
***
گؤزهل دونيا
گؤزهل دئييل مي بودونيا؟
بو باشدان باشا ياشارميش توپراق
بو آخشام اوستو، بو دنيز، بو هاوا
او گلن بير- بيريندن گؤزهل گونلر؟
گؤزهل دئييل مي بو دونيا؟
بو اوجدان اوجا باهارا دورموش دوغا
بو صاباح، بو قوش سسي، بو چيچك
بو گئتديكجه رنگ له نن ياشاماميز.
***
من موراديما ارديم
گئجه نين ايلك ياريسي كئچدي ناسيل؟
ياري اومودلاريمي توپلاديم
بيرينه باغيشلاديم.
گئجه نين ايكينجي ياريسي هاردا اولسا كئچه جك
اومودلاريمين او بيري ياريسيني
باشقا بيرينه باغيشلاياجاغام.
***
بلگراد
بلگراد دا
بير «چار کؤپروسو» قهوهسي
ايچينه ساواش قوخوسو سيغديريلميش
چار دويرلريندن قالما.
اورتا سيندا بير سوبا (ميز)،
سوبا يانيندا اسكي بير صانديق
ايچينده كئچميشلرين كوللري،
تاريخدن قالما.
دووار لاريندا بير سيرا رسيم
رسيم لرده بير كؤپرو، بير گمي،
ايچلرينده اشيالار ديزيلميش،
يولجولارين ياشاملاريندان قالما.
كنارلاريندا بير كاچ ماسا (صندلي)
چئوره لرينده ياشلي لار قورولموش
اللرينده چاتلاق، لكه – لكه قوچ لر
كدرلريندن قالما.
بلگراد دا
بير «چار كؤپروسو»
قهوهسي ايچينده بير ده من وارام
آتالاريمدان قالما.
***
شجاعالدين كوكا
شجاعالدين كوكا1945 ايلينده دونيايا گلدي. عالی تحصيلاتيني بيتيرديكدن سونرا «بيرليك» غزئته سينده ادبي فعاليته باشلادي (1967 ده). سونرا 1969 دا «دان» غزئته سينده چاليشدي.
اونون شعرلري و حيكايه لري كوزوودا و مقدونيه ده يايیلدي و مختلف درگي لر و غزئته لر اونون اثرلريله بزهندي. اونون اؤنملي اثرلري بونلاردير:
قارادنيز، 1978، (اوزون حيكايه).
سيرادان آداملار، 1983
شعر لريندن اؤرنك:
سن ننه، من دده
یئنه كاناپه ده ييز پارك دا
نه ياپاليم ايمدي بوياشدا
سن ننه، من دده.
هاني، چارپان او اورهك لر هاردا؟
یئنه كاناپه ده بيز پاركدا...
ناسيل آخدي زامان بو چرخ ده
سن ننه، من دده.
دگيرماندا اويوق آغاج هاردا؟
يئنه كاناپه ده ييز پاركدا،
سنهن يئوگيم يئنه بو قلبده
سن ننه، من دده.
سنينكي حالا مي باخ يئرينده؟
یئنه كاناپه ده ييز پاركدا..
پايلاشمادان ناسيل قالديق حياتدا،
سن ننه، من دده.
خرجله ديك زاماني سن سيزده، من سيزده....
آلتاي سوروي رجب اوغلو
آلتاي رجب اوغلو 1949 جو ايلده آنادان اولوب، عالي تحصيليني حقوق فاكولته سينده بيتيرديكدن سونرا ادبيات دونياسينا گيردي و درگيلرده اؤز شعرلر و حيكايه لريني چاپ ائتديردي. ايلك شعر كتابي «يايا 73» 1974 ده ياييلدي. ايكينجي اثري اوشاقلار شعري توپلومو اولاراق «كؤپرو» آديندا 1984 ده يایيلدي و اوچونجو شعر اثري «دوندن يارينا» (دونن دن صاباحا) آديندا 1989ایلینده چاپ اولدو.
رجب اوغلو آراشديريجي وتنقيد يازاري دا واردير، آنجاق بورادا ايكي شعريني اؤرنك اولاراق گتيريريك:
سني كيم گتيردي
قاريشميش ساچلاريندا
غيب اولموش اولدوزلار
سني كيم گتيردي بورايا؟
سن بولانيق نهر
ايفلين اوچ يوز مترسينده برابريز
ساچلارين يئنه سامور
برليندن گلميشيز بولودلاردان بيلمه ديم. –
پاريس آنلاتدي يئني دن اؤيكونو
من يئنه اومودلارا ساريلديم
ياشاماق گزمك و سئومك دئميشديم
چوخ تحفه چيت دئمه دن
لوگزامبورگ اوزوادو، بروكسل درد دوشدو
سن آمسترداما دا لندن رايادا يوللاندين
لوزان دا لاله لرين نشئه سي قاچدي
وئدك ده قاسيرقالار قوپدو
داش اولسايدي چاتلاردي
سني كيم گتيردي؟
ايچيمه ناسيل گيردين؟
چيخ باري ....
***
تك قانادلي قوش
گؤي لرين دگيلسين آرتيق
يئر يوزونو سئومهين قوش.
دون قانارين اوچوردون قورشون
بوگون جان وئره بيليرسن
سولار آغولو
هاوا كيرلي
هرگون بير پارچا
چوخاليور قانميزدا آغو
آساق قوپويور
بؤبرهك قوپويور
هرگون بير آن آرتيق
چوخاليور سيراسيز اؤلوملر
نه اولور
تك قانادلا اولسا بئله اوچ، اوچ!
تا گؤيلرين درينينه قوش!!!!
***
توركستان
دان آغارتيسي
باخينديغيندان مي
بولانیق آخارسان سيري دريا
يا سن زرافشان
نه زاماندان كوكسون سن؟
يوخسا حصار داغلاري مي يول وئرميور؟
آخارسان ايلان كاوي پامير اتك لريندن
تانري داغلاري سرينليگيله.
آمو دريا سئحيرلي دير
اوغولتوسودور سانلي آخيشي نين
او آپاریر مني سمرقنده
بيليم كي نييه بو نهرلر
بو سولار اؤيله اؤزلم لي
دريا اوچ اولموش
زرافشان پايلاشميش داغلارلا
آرال گؤلو گؤگ اولمو
بالخاش گؤلو قاش
و گؤگ داشا اوتورموش
تاچ گئين لر گؤگ لري ا ئنديرمك ايستر ميشلر
قيزيل قوم، قارا قوم،
چؤللوك لرينه
قيزقيز بوزقيرلارينا
آغيم رفعت ياشاران
آغيم رفعت ياشاران چاغداش كوزوو شاعير و يازاري 1951 ايلينده آنادان اولدو. او حقوق فاكولته سيني بيترهرك ايلك اؤنجه بير فابريكادا ايشله دي، سونرا بير شركت ووردو و تجارته قووشدو. بير زامان شعره اوز گتيردي، آنجاق آنا ديلينده يازماغا ايكنجي مرحله ده ال ووردو وبو دؤنه ميللي بير روح ايله اونا قووشدو. بير زامان نقاشي وموسيقي يه ده قاتيلدي. آنجاق عر حيكايه و اويونلار دا يازدي.
ياشاران اثرلريني مختلف غزئته و درگی لرده ياييملادي و چوخلو اويونلاري صحنهيه چيخدي. اونون اثرلريندن بونلاري سايماق اولار:
34 رباعي، 1979
داها گؤزهل 1981
نه مي اولماق ايسته رم، نه مي اولماق ايسته مم؟، (اوشاق شعرلري)، 1983،
اوفاق تفك شعرلر، 1985
بيكديم شعرلری، 1985
شش بئش وبئش، 1993
خصوصي سو (اؤيكولر)، 1991
مينوس، پلوس، 1982 (تأتر) و ....
ياتديم اويودوم
ياتديم اويودوم
كليدلندي قاپيلار
بولوارلاردا قالمادي كیمسه لر
ترامواي لار دوردو، كسيلي جريانلار
ساواش يوخ، درد يوخ
رسين ين آغريلاري يوخ
يا آياقلاريم هاني؟
هاني، هاردا
یا آیاقلاریم هانی؟
هانی، هاردا اللریم؟
کیم ایدی او انیشتین؟
او سلطان سلیمان کیم ایدی؟
یاتدیم اویودوم
اویودو هرکس
هر شئی اویودو.
***
دوست
او کی دوستدور
او بیرگون ناسیل اولساگلیر
سیز یاستیغا یاتاغا کیلیمه
آلیر وازیور ماسایا کور
اینر نردیوانلاردان چیخار سوکاغا
گئده ر میز تراموایا
بیر شئی لر ساتین آلیر
گتیریر بیر شئی لر سلاملار
گولر، اؤپر، اوخشار، ساریلیر اوکی دوستدور
او کی دوستدور
او وازودا چیچک لری سوره کلی یئنی لر
آجاتیم
او کی دوشماندیر
او بیرگون ناسیل اولسا گلیر
***
آرد آردا
چیچه گی سئوه ریم
چیخاریم چاییرا
سئودا گؤزه لدیر
گلیر باشیما
یوللاردان قاپیلارا
قاپیلاردان یوللارا
باشیم بیر عالم بیر ائوره ن
نئچه نئچه مؤجوزه لر آراسیندا
بیر جانلی سؤزه سئوه ریم
بورادا بیر یئریم یاشیلدیر بویور
بورادا بیر یئریم قوپوقدور آجیر
آیاقلاریم دورور
بیر سیگارا یاخار اللریم
یاشامایی سئوه ریم
اؤلوم آردیمدا.