گوتتی لر / قوتتی لر

   گوتتی لر میلاددان ایکی و اوچ مین ایل اؤنجه میدانا گلمیشدیر. اورارتولار میلاددان مین ایل اؤنجه، ماننا و ماد اهلینی "گوتتی" دئییرلردیر. آنجاق ایکینجی سارگون زامانیندا کتیبه لرده مادلارلا گوتتی لر بیر – بیریندن آیریلیرلار. قدیم ادبیاتدا رایج بیر سؤز واردیر کی اونلارین یوردونو "جودی داغی" آدلاناراق آشور داغلارینین قوزئیینده داغلارلا بیر بیلیردیلر.

   میلاددان اوچ مین ایل اؤنجه ماد توپراقلارینا گوتتی دئییلیرمیش، سومر و هورری قایناقلاردا یازیلان کیمی، هورری لر و لوللوبیلر و گوتتی لر یاشاییرمیش و سونرالار مادلارا قالدی. گوتتی دولتی حاققیندا الده چوخلو معلومات یوخدور، آنجاق بونو بیلیریک کی گوتتی لر بوگونکو آذربایجان تورپراقلاریندا یاشاییرمیشلار. بو توپراقلار عینی حالدا بیر زامانلار دا لوللوبیلرین یوردو اولموشدور. بو یوردو دیاله چاییندا باشلاییب اورمو دریاچاسینا قده ر اوزانیردی. بورادا لوللوبیلر باتیسیندا و گوتتی لر دوغوسوندا اولوردولار.  

   بیلدیگیمیز کیمی، سومرلر اککدلر الیله آرادان قالدیریلدیلار. تاریخچیلر گوتتیلرین اککدلره غلبه سیندن یازمیشلار. بو تاریخچیلر عینی حالدا گوتتیلرین غلبه سیندن اؤز تعجوبلرینی باسدیرمیرلر. چونکی بونا اینانیرلار اککدلر قاباقجیل بیر مدنیته مالیک اولاراق هانسی نه دن گوتتیلرین غلبه سینه سبب اولموشدور؟ اونلارا گؤره گوتتیلر اکینچی لیگی تازا باشلامیش و قاباقجیل بیر مدنیته ده مالیک دئییل ایدیلر.آنجاق بونون نه دنلرینی تاپمادا بونا اینانیرلار کی گوتتیلرین سیلاحلاری چوخ موکممل اولمایاراق، آرالاریندا یاخینلیق واریدی و اونلارین آرالاریندا اولان بیلیک و یاخینلیق بو غلبه نین نه دنی ساییلیر.

   بوندان علاوه، چوخ احتمال وار گوتتیلر اککدلرله ده علاقه بسله میش و اونلارین نظرینی جلب ائتمیشلردیر. آنجاق بونو دا بیلیریک اککدلر حکومتلری نین سونوندا استبدادی آرتیرمیش و خالق کوتله لری نین حمایه سینی الدن وئرمیشلریدی. اککدلرین حکومتلری باشدان باشا ساواش و دؤیوشلرله دولو ایمیش. چوخ احتمال کی گوتتیلر بو زامان بو خالق ناراضیلیغیندان استفاده ائده رک اککدلیلرین ده اورکلرینی آلمیشلار. گوتتیلرین حرکتی اککدلره قارشی خالق کوتله لری نین نظرینی اؤزونه چکمیش و قاباقجیل بیر حرکت کیمی قارشیلانمیشدیر. آمما تاریخچیلر گوتتیلر زامانیندا بیر سیرا شهرلرین او جومله دن آکشاک، خورساگ لاما، در، آداب، اوروک و لاراک شهرلرین ویران اولدوغونو دا خاطیرلاییرلار. گوتتیلرین ظولمه قارشی حرکتلری سبب اولور خالق کوتله لری گوتتیلردن حمایت ائدیرلر و گوتتیلر حکومتی الده ائدیبرلر.
گوتتیلر سومرلر زامانیندا دا حکومت ایشلرینده داخیل اولموش و حوکومت ایشلرینی اؤیرنمیدیلر. گوتتیلر دودمانیندان بیر نئچه سینی آد آپارماق اولار:


دودمان اکّد (۲.۱۹۳ ۲.۱۵۴ ق.م)
ایکینجی دودمان لاگاش (ح. ۲.۳۰۰ -۲.۱۹۳ ق.م)
اوچونجو دودمان لاگاش (۲.۱۵۵ -۲.۱۱۱ ق.م)
دؤردونجو دودمان اوروک (۲.۱۵۳  -۲.۱۳۰ ق.م)
بئشینجی دودمان  اوروک (۲.۱۲۳ - ۲.۱۱۳ ق.م)

گوتیوم آدی ساراگوندان سونرا دیللر ازبری اولور و تاریخچیلر اونلاردان آد آپارماغا باشلاییرلار. بونلارا آرخالاناراق میلاددان 23 یوزایل اؤنجه دیر کی گوتتی خاقانلاری ایش اوستونه گلیرلر. تاریخه آرخالاناراق اککد پادشاهی نارامسین گوتتیلرله دؤیوشور و اونلارین الیله ده آرادان گئدیر. یاکوبسون Jakobson دانمارک سومرتانییانی گوتتی خاقانی اولان انریداواوزیر Enridavazir، نارامسینه غلبه چالیب ایکی چای آراسینا حاکیم اولور و نیپور شهرینی الده ائدیر. بورادا اککدلردن قالان کتیبه ده بو تاریخی حادیثه یه اشاره اولونوب  و گوتتیلرین غلبه سیندن دانیشیلیبدیر.

   بئله نظره گلیر گوتتیلر اککرده حمله گتیریب، بؤیوک بیر بیرلیک یارادا بیلمیشلر. بو ساواشلاردا، گوتتیلر لوللوبیلرله بیله شیبلر. بونونلا بئله، نارامسینین اوغلو – شارکالی شاریSharkalisharri دورومو اؤزونه ساری ده ییشدیریب و ایکی چای آراسینی اله کئچیرمیشدیر. هابئله گوتتیلرین اؤنده ری سارلاقاب Sarlagab ی اسیر توتموشدور. یوز ایل تامام اککد یوردلارینا حکومت سورموشدور. 

   گوتتیلرین سون ایللرینده یئنی بیر سولاله نین میدانا گیمهع سیله گوتتیلر زور آلتیندا قالیرلار. بالا – بالا گوتتیلر ییغیشیب تکجه آذربایجان اراضیسینده یئرلرشیرلر. بورادا لوللوبیلرله ده توققوشمالاری احتمال وئریلیر. میلاددان 2230 ایل اؤنجه سارگون سولاله سی گوتترلر الیله آرادان گؤتورولور. 2230 دان 2120 ایللری آراسیندا سومر و اککدلر ده گوتتیلر حاکمیتینی قبول ائدیرلر. آنجاق گوتتی لر ده یئنه سومرلرین الیله آرادان گوتمه لری دئییلیر. بو ایشی ال ووران اتوکه گال Utukegal آدلی بیر سومر بهادیری دیر. اوتوکه گال اوروکلو اولاراق 2120دن 2113 ایللری آراسیندا حکومت ائتمیشدیر.

                                          

قوتتی لرین دیلی

                            

قوتتی لرین دیللری حاققیندا آز معلومان اولورسا دا، بوتون آراشدیریجیلار اونلارین دیللری نین التصاقی اولدوغوندا همرای دیرلر. قوتتیلر دیلیندن متن لر ده آزدیر؛ تکجه 20 خاقانین آدی الیمیزده بیر وثیقه دیر. بو گؤسته ریر قوتتی لرین دیلی هورریلره داها یاخیندیر؛ اؤزللیکله سسلر قورولوشو داها بیرله شمه ده دیر. آنجاق گوتتیلرین دیلی عیلامی، سومر و لوللوبیلره یاخین اولورسا دا، مستقل بیر ماهین داشییر. هامی – فرانسیز عالیمی "انسان سیماسی" کتابیندا بئله یازیر: " بوگون آذربایجانلیلار آراسیندا شوشا ریونلاریندا یاشایان آداملار، لوللوبیلر و قوتتیلردن قالان مجسمه لره بنزه ییلر".

   قوتتی لر ایکی چای آراسیندا 125 ایل حکومت سورموشلر. اونلار اککد حکومتینی آرادان قالدیریب، آنجاق اؤزلری ده ظولمه قوشولاراق خالق طرفینده آذربایجان داغلارینا سورولموشلر. یئنه ده تاریخچیلر یازیرلار گوتتی لر آرادان گئتسه لر ده آدلاری قالیر. بوگون ده اونلاری قوتیوم آدلاییرلار. اونلارین باشکندی آراپا (بوگونکو کرکوک) ایدی.

   بیر کتیبه ده بئیه یازیلیر: "من قوتتی پادشاهی شرلکی اسیر توتدوم". آنجاق همین اککد شاهی دا قوتتیلره شیکار اولدو. قوتتیلرین ایکی چای آراسینا هجوم گتیرمه لری نین نه دنی بلکی ده قوزئی و دوغودان اولان فشارلاریدان اولموشدور. آنجاق بوتون تاریخ یازانلار گوتتیلرین 125 ایل حکومت سورمه لرینی تائیر ائتمیشلر و اونلارین خاقانلاری و نئچه ایل حکومت ائتدیکلریندن یازمیشلار و هر بیری بیر لیست ده وئرمیشلر. آمما بو لیستلر آراسیندا فرقلر واردیر . ایللرینی سایدیقدا یئنه ده اختلافلار گؤرونور. آمما بو ایللرین جمعی 124 – 125 دن آرتیق دئییلدیر. بو لیستلرین بیرینده بونو گتیرمک اولار:

                                                             

   بیرینجی لیست:
3 ایل   ایم بیات
6   ایل این گیشو 
6   ایل کی کی لگب 
6   ایل شولمه 
6  ایل الولومش 
5  ایل الی ماباکش 
6  ایل ایگش هوش 
15 ایل ایرلگب 
3  ایل یباته 
3  ایل یارلا 
1  ایل کوروم 
3  ایل ندین 
2 ایل ارابوم 
2  ایل ایراروم 
1 ایل ایبرانوم 
2  ایل هابلوم 
2  ایل پوزورسین پسر هابلوم 
7  ایل ایارلاگاندا 
40    گون  تیریگان .

   دئدیگیمیز کیمی قوتتی لرین باشکندی آرپها و یا سوبارتو اولموش و  قادینلاری نین گؤزه ل اولدوغو معروفوموش. قدیم بابلده گوتتی قادینلارینی مامروتی آدلایاراق، بو آدین معناسینی توکو پارلاق بیلیرمیشلر. قوتتی خاقانلاری نین بیری نین آدی لامیراب اولموش، اونون آدی بیر اککد کتیبه سینده گله رک، تانریدان ایستکلرینی دیله گتیرمیشدیر. گوتتی لر بابیل حاکیملرینی اؤز یئرلریندن ساخلامیش و عزل اوتمه میشلر. بو حاکیملردن بیری گوتتی خاقانی سیوم زامانیندا 35 ایل حکومت سورموشدور. پاریسده لوور موزه سینده بابیل شاهلاریندان بیر کتیبه ساخلانیلیر کی قوتتی خاقانی انری داپی زیر آدی اولاراق، بؤیوک بیر امپراتورلوق یاراتمیشدیر. کرکوک لوحه لری آدلانان سندارده گوتتی لرین خاقانلاریندان معلومات وئریلیر.

   بوتون اککدلر و باشقا بابیل شاهلاریندان قالان لوحه لر قوتتی لرین آرادان گؤتورولمه سی ده یازیلمیشدیر. اونلار سونرا آذربایجانا دؤنموش و بورالاردا حکومتلرینی داوام ائتمیشلر، آنجاق داها گوجلو حکومتلر اولمامیشلار. بوندان سونرالار امپرواتورلوق یئرینه ملوک الطوائفی حکومت قورولموشدور. گوتتی لرین سون خاقانی – تیریگان - تکجه 40 گون حکومت سورموشدور. سونرا سومر شاهلاری یئنه ایش اوسته گلیب و قوتتیلر داغلارا سیغینمیشلار. یا باشقا سؤزله گوتتی قوشونو باشیندا سومرلرین و اککدلرین هنادیرلاری دایانمیشلار.
   قوتتی لر تاریخده ان اسکی دموکراسی نی قورمادا معروفدورلار. اونلار بیرینجی دؤنه دموکراسی قارداسینی قورموش و خاقانلارینی هر اوچ ایلدن بیر سئچیرمیشلر. هر دؤنه ده اوچ دؤوره خاقانلیق ائده بیلیردیلر. گؤرونور بو دموکراسی تورکلر آراسیندا ان اسکی زامانلاردان حوکم سورورموش. تورکلر همیشه آغ ساققالا اؤنم بسله میش و خاقانلارینی آغ ساققاللاردان سئچیرمیشلر.

قوتتیلر آراسیندا قادینلارین احترامی بوتون خلقاتردان آرتیق ایدی. گیرشمن دئدیگی کیمی قوتتی لر آراسیندا قوشوندا قادینلاردان دا واریمیش. توپلومدا اولان دوروملاری دا یوخاری ایمیش.

   قوتتی لر سومرلر و اککدلره گؤره آشاغی بیر مدنیته مالیک اولمالارینی چوخلو تاریخچی لر اشاره ائتمیشلر. اونا گؤره ده قوتتی لر اؤلکه نین ادره سینده سومرلردن و اککدلی لردن یارالانیردیلار. بونا گؤره ده همانلار سونرا قوتتی لری آرادان آپارماغا گوجلندیلر. تیریگان - سونونجو قوتتی خاقانینی 40 گوندن آرتیق حکومت ائتمه دن 2109 ایل میلاددان اؤنجه بابیلده اعدام ائتدیلر و یئنه سومر – اککدلرین اوچونجو امپراتورلارینی قوردولار.

   بابیلی کتیبه لرده اوروک شاهی اوتوخفال دیلیجه بابیللی لرین قوتتیلردن قورخوسونو یازمیشدیر. قوتتی خاقانلاریندان چوخلو مجسمه لر اله گلمیش، بونلاردان ایکیسی آذربایجاندان تاپیلمیشدیر؛ بیری همدان و ایکینجی سلمایدا تاپیلمیشدیر. بو مجسمه لر ایندی آمریکانین  Bremmer Galery برئمئر قالئری موزه سینده ساخلانیلیر. تاسوفله آذربایجاندا یئر قازینتیلارینا دیر وئریلمه میش و هله ده چوخلو ایشلر گؤرولمه لیدیر. فرانسه لی عالیم ا.ت.آمی هورری لر و قوتتی لردن اله گلن مجسمه لری بوگونکو آذربایجانلیلارلا توتوشدوراراق بو تیپ لری بیر – بیرینه چوخ یاخین بیلیب و آذربایجانلی لاری هورری لر و قوتتی لردن تانیییر.

   بیر سیرا بیلگین لر او جومله دن ز.ای.یامپولسکی قوتتی لری سونراکی یوزایللرده اوتی Uti ، اوایتی Uiti ، اوتین Utin و اودین Udin آدلاندیریر. باشقا بیلگین "مار" اثبات ائتمیشدیر کی قوتتی لرین دیلی همان هورری لر، لوللوبی لر، ماننالارلا بیر اولموش و ایلاملیلارلا دا یاخین ایمیش. قوتتی لرین خاقانلاری نین آدلاری بوگونکو تورکجه یه داها یاخین دیر. او جومله ده Imeta ایمتا آدلی اوچ ایل شاهلیق ائتمیش و آدی هون تورکلری لیمته یا مته خانا بنزه ییر. ّIngeshush اینقه شوش 6 ایللیک خاقانلیق ائدن، sarlagab سارلاقاب 6 ایللیک، Yarlagash یارلاقاش 6 ایللیک، Elulumesh ایلولومئش 6 ایل، یارلاقاب (15 ایل)، Korum کوروم 2 ایل، Habilkin ها(خا)بیلکین ( 3 ایل)، ایارلاقاندا ( 7 ایل )، Inimabagesh اینی ماباقئش( 5 ایل ) خاقانلارین آدلاری دیر. بو آدلاری بوگونکو آدلارلا دا توتوشدوراندا ایکیسی نین بیر کؤکو اولدوغو اینانیلیر.

   یارلاقاش و ایلولومیش آدلاری قوتتی لرین خاقانلاری سونرالار دده قورقود کتابینا دا داخیل اولموش. آنجاق قوتتی لر تاریخین قارانلیقلاریندا چیخیب تاریخه داخیل اولدولار و باشقا تورکلره یول آچدیلار. آنجاق قوتتی لرین حکومته گیمه سیله سامیلرین و باشقا طایفالارین یوروشلاری آزالدی و آشئرلارین دا بو یوروشلاری کسیلدی. آشورلارین کتیبه لرینده آذربایجانا حمله لریندن چوخ یازیلیبدیر. آداد نئراری 14 یوزایل میلاددان اؤنجه کتیبه سینده آتا سی نین قوتتی لری سیناغا اوغراتماسیندان دانیشیر. اوچونجو آداد نئری(میلاددان 890 ایل اؤنجه)، توکولتی(میلاددان 855 ایل اؤنجه) و . . . قوتتی لره حمله لریندن دانیشیرلار.

   قوتتی لرن آدلاریندا  لی – Li  اکی چوخ گؤرونور، نسبت علامتی اولان بو اک بوگونکو دیلیمیزده ده واردیر. م.دیاکونوف بو باره ده یازیر: تیقلت پیله سر کتیبه سینده چوخلو قوتتی لرین شاهلاری نین آدی و یئر آدلاری ماننا و مادلارا بنزه یه رک لی-Li اکی ایله دولودور. بو اک حتا آشورلار ایچینده ده واردیر.

   تاریخی سندلر بونو گؤسته ریر کی حتا میلاددان 6 یوزایل اؤنجه بوتون آذربایجان اهلینی ماننالار و مادلاری دا قوتتی دئییردیلر. بونلار اورمو گؤلونون اطرافیندان همدان و توروسلارا قده ر یاییلمیشدیلار.

                                                       

 

 

کتاب نامه                                        

علی‌یف، اقرار. ۱۳۸۸. پادشاهی ماد. ترجمه کامبیز می‌ربهاء، تهران: ققنوس.
کامرون، جرج. ۱۳۷۲. ایران در سپیده دم تاریخ. ترجمه حسن انوشه، تهران: علمی و فرهنگی.
توین بی، آرنولد. ۱۳۶۶. تاریخ تمدن. ترجمه یعقوب آژند. تهران: مولی.
بهزادی، رقیه. ۱۳۸۶. قوم‌های کهن در آسیای مرکزی و فلات ایران. تهران: طهوری.
گیرشمن، رومن. ۱۳۵۵. ایران از آغاز تا اسلام. ترجمه محمد معین، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
دیاکونوف، ایگور. ۱۳۵۷. تاریخ ماد. ترجمه کریم کشاورز. تهران: پیام.
مجیدزاده، یوسف. ۱۳۸۸. تاریخ و تمدن بین النهرین، جلد اول. مرکز نشر داتشگاهی.
اسکندری، ایرج. ۱۳۷۷. در تاریکی هزاره‌ها. به کوشش علی دهباشی. تهران: قطره.