قاراباغ تاريخي بير باخيشدا
قاراباغ آذربايجانين قديمي و تاريخي ولايتلريندن دير كي كيچيك قافقازدان باشلاياراق كور و آراز چايلارينين آراسيندا كي اراضيني احاطه ائدير. قاراباغ آدي تاريخي قايناقلاردا 12 اينجي ميلادي عصردن ( هجري آلتينجي عصر ) باشلاياراق چكيلير. يئر ـ قازمالاردا اله چاتان اشيالار گؤستهرير كي آذربايجان و قافقازين اَن قديم انسان مسكنلريندن بيريسي قاراباغدا اولان آغيز ماغاراسيندا تاپيليبدير. شرقي زاقافقازيادا گئنيش ياييلميش خوجالي ـ گدهبيگ مدنيتينين زنگين آبيدهلري ده ايلك دؤنه قاراباغدا تاپيلميشدير.
قاراباغ مین ایللر بویو تاریخده یاشایان طایفالارین و انسانلارین مسکنی اولموش و یئر کورهسینین ایلکین انسان یوردلاریندان ساییلیر. قاراباغ آدی لاپ آزی 8یوز ایلدیر کی تاریخده ثبت اولموش و تاریخی قایناقلاردا آدی گلمیشدیر.
قاراباغ تاریخین ان اوزون ایللریندن انسان مسکنی اولاراق، تاریخده اوزه گلمیش، کیچیک توپلوملار یارانان زامانلاردان انسانین یاشاییش یوردو تانینمیشدیر. علمی آراشدیرمالار و یئر قازینتیلارینین تاپینتیلاری گؤستهریر کی تاریخدن اؤنجه میم ایللیک لرده، آزیخ ماغاراسی ایلکین انسانلارین یاشاییش یئری اولموش و بو ماغارا بوگون ده فضولی شهرینین یاخینلیقلاریندا پالئوتیک دؤرونه عاید ساییلاراق هله ده سندلری اؤزونده ساخلاییر. آزیخ ماغاراسیندا تاپیلان انسان "آزیخ انتروپ" آدلاناراق بوگون تاریخده ثبت اولموشدور. بوندان علاوه "قاراکؤپک تپه سی" و "قارا گؤبر" بؤلگه لرینده ده بو انسان اثرلریندن تاپیلمیشدیر. آزیخ مغاراسیندان تاپیلان اشیالار داش زمانی نین ایلکین نمونهلری ساییلیر.
تاریخه گلدیکده 3مین ایل میلاددان اؤنجه اور – آراز مدنیتی آدلانان بؤیوک و اسکی مدنیت بورادا یارانمیش و بورادان تاپیلان اشیالار – بزه ک – دوزه ک آلتلری، سیلاحلار، یاراقلار، حیوان ساخلاما و یاراق دوزلتمه ایشلری نین قاباقجیل وارلیغینی گؤسته ریر. سنجاقلار، سیلاحلار و باشقا اشیالار بورادا یاشایان هورری لر، گوتتی لر، لوللوبی لر و خزرلره عاید اولدوغو دا تاریخلرده یازیلمیشدیر. دیاکونوف بو طایفالارین و یاراتدیغی مدنیتلرین قاراباغدا اولدوغونو تثبیت ائده رک ده یرلی معلوماتلار وئریر.
اورمیه گؤلوندن بوتون کور چایینین قیراغینا کیمی تاپیلان لوللوبی لرین مدنیتلریندن، اونلارین قیسسا دون گئیدیکلری و ماننالار- مادلار یاخینلیقلاریندان یازیرلار. بو تاپیلار اشیالارین هامیسی بوگونکو قاراباغ اهالی سینین گوده لری و سیمالارینی خاطرلادیر و اونلارا اویغون ساییلیر.
بورادان اله گلن مجسمه لر قوتتیلردن، هورریلردن و لوللوبیلردن قالما اشیالار تانینمیشدیر. ا.ث. آمی فرانسه نین انسان-تانیان عالمی، بوگون آذربایجاندا و شوشادا یاشایان انسانلارین تیپ لریله مجسمهلرین الده ائدئیلن خصوصیتلریله اویغون گلدیگینی سؤیلهییر.
یئنه ده تاریخده آلبان آدیلا تانینان بوگونکو قاراباغ اهالیسی آدیلا دانیلماز سندلر الده ائدیلمیشدیر. آراشدیریجیلارین تاپدیقلاری اساسیندا آلبانلیلار گوده لی، ساده و صداقتلی اولاراق ساری تئللی و گؤی گؤزلو اولموشلار. آلبان سینیرلاری دهییشیک اولاراق تاریخین وئردیگی سندلر اساسیندا بوگونکو شوشا، گنجه و قره باغ آلبان تانینیردی. آلبانلارین سون حاکیمی اولان اوچونجو واشاق(510 دان 587 ایللری آراسیندا) گردمان آدلی سولاله حاکمیته چاتدی و سونرالار همین حاکمیت مهرانی آدلاندی. مهرانیلرین آدلیم حاکیمی جوانشیر تاریخده قالارقی سیمارلاردان اولموش و ساسانیلر، خزرلر و بیزانسلارلا ساواشلاری تاریخلرده ثبت اولونموشدور.
بیرینجی دفعه اولاراق ایتالیانین شهرتلی تورکولوگی ای.روی 1937جی ایلده تورک تاریخی کنفرانسیندا قوتتیلرین تورک منشالی اولدوقلارینی اورتایا قویدو. سونرا دیلچی عالملر گوتتیلر، لوللوبیلر، کاسسیلر و اورارتولارین التصاقی دیللی اولدوقلارینی اثبات ائتدیلر. بو دیللر بوگون اورال – آلتلئی دیللر ساییلیرلار.
اسلام گلدیکده مهرانیلر قاراباغدا حکومت ائدیرلر و جوانشیر بونلارین ایگید حاکیمی 206 هجریه قدهر بو سولالهنی ساخلادی.
25جی هجری ایلده عثمان ابن عفان قاراباغی فتح ائتدی و بو توپراقلار اسلام یوردلاریندان ساییلدی. اشعث ابن قیس ده آذربایجان والیسی عنوانی ایله حضرت علی(ع) طرفیندن آذربایجانا گلدی و قاراباغدا مسکونلاشدی. او زماندان بیر چوخلو عربلر ده قاراباغدا اوتراق ائتدیلر. بو زمان خزرلر، مهرانیلر و ساسانیلر ایله عربلر قاراباغ اوستونده ساواشلار آپاریردیلار.
قاراباغدا ایلکین سکه لر عربجه اولاراق 90 جی ایللرده وورولدو و 332جی ایلده روسلارین آخینینا معروض قالدی. بو زمانلار قاراباغین باشکندی گنجه شهری ایدی. ابن فقیه (ابوبکر احمد بن محمد همدانی) اؤز کتابیندا 290ایلینده آذربایجاندان دانیشاندا بردعدن توتوب زنجانا قدر بیلیر و حافظ لبرو 8جی یوزایلین مورخلریندن قاراباغدان آد چکه رک بو یوردلاری آذربایجاندا ساییر.
سلجوقلار زمانی قاراباغ آذربایجان ولایتیندن سایلاراق مغول دؤرونده ده قاراباغ سوقالجیشی اؤنه مینی ساخلاییر. ایلخانیلار دؤرونده غازانخانین باشکندی تبریز اولارکن قاراباغدا سلطنته اوتورور و 7 – 8جی یوزایللرده قاراباغ بیگلربیگی عنوانی ایله تاریخی دؤرلری آرخادا قویور. قره قویونلو و آغ قویونلو چاغلاریندا ، هابئله شروانشاهلار زمانیندا قاراباغ آباد و ادب یوردو اولاراق تانینیردی و بیر چوخلو عالیملر و شاعیرلر بورادان باش قالدیریر.
قاراباغ شاه اسماعیل خطائی حکومته چاتدیغی زمان داها ایرهلی بیر دوروم قازانیر و ادبیات گلیشیر. آنجاق صفویلر آردیجا افغانلار باسقینی دورومو پوزور و بوندان سونرا خانلار و باشقا کیچیک حکومتلر میدانا گلهرک خانات دؤرون آدییلا کیچیک حکومتلر داوام تاپیر. بونونلا بئله بو زمانلار ادبیات و کولتور داها آرتیق گلیشیر.
قديم دؤرده و ائركن اؤرتا عصرلرده قاراباغ قافقاز آلبانياسينا داخل ايدي. قاراباغدا آلبان طايفالاري ( اوتيلر، قارقارلار ) ياشايير ديلار. قاراباغ اوزون مدت ساساني اسارتينه قارشي مبارزه مركزلريندن بيري اولموشدور. 64 هجری ایلینده ولید ابن عبدالملک اموری خلیفه سی طرفیندن 30 مین قوشون ایله قره باغا هجوم گتیریر و ساواشلار باشلانیر. آنجاق قاراباغ اهالیسی اسلام قارشیندا یوخ، بلکه تجاوز و استثمارا قارشی اموی قاباغیندا مقاومت ائدیر. بونونلا بئله، قاراباغين داغليق حصهسينده خريستيان آز چوخ ياييلمیش اولورسادا، اسلام ديني بيرينجي هجري يوز ايلدن قاراباغين اهاليسی آراسيندا ياييلميشدي. بورادا فئودال ظلمونه و ياد ائلليلرين اسارتينه قارشي بير سيرا چيخيشلار اولموشدو. سونرالار، بابكين باشچيليق ائتديگي حركتلر قاراباغدا دا ياييلميشدي. قاراباغ دؤردونجو هجري يوز ايلده شداديلر، بئش ـ ينجي يوز ايلده ايسه سلجوقيلرين حاكميتينه كئچدي.
آلتينجي يوز ايلين ياريسندان قاراباغ ايلدهگزلر دولتينين تركيبيندهايدي. بو زامان قاراباغ اكينچيليك و صنعتي يؤنلرده انكشاف تاپيب و چوخلو صنعتگرلر بورادا ياشاييردي. علم و مدنيت اوجاقلاري تاپيلاركن فلسفه و ادب ديرچهلير و بير سيرا عالملر بورادا يئتيشير. تجارت يولّلاري آچيلاراق اوبيري اؤلكهلرله، مدنيتله بيرليكده تجارت رابطهلري ده باغلانير. يئددينجي يوز ايلده قاراباغ، مغوللارآياغي آلتيندا تاپدالانير، اونلارين قارشيندا دايانان عصيانلار باش قالديراراق قانلي جاسينا ياتيرديريلير. سونرا سگگيزينجي عصرده تيمورلار حاكميتيني قبول ائدير. تيمورون اؤلومو ايله بيرينجي ابراهيم شروانشاه (792 ـ 760) قاراباغي اؤلكهسينه آرتيرير، آمما قارا قويونلولار 787 جي ايلده قاراباغي اله آليرلار. سونرا آغ قويونلولار تركيبينه داخل اولورلار. بير آز كئچمهدن صفويلر دولتي ياراناركن اونلارين دولتيني قبول ائديب و بو زامان قاراباغ بيگلر بيگليگي قورولور. آذربايجان انسيكلپودياسينين يازديغينا گؤره قاراباغ آدي آلتينجي يوز ايلدن قايناقلاردا چكيلير و بير چوخ عالملرين آدي "قاراباغي" اولماسي بونا بير آيدين دليل دير. اسلامي قايناقلاردا بردع و بيلقان آدي چوخ چكيليرسه، قاراباغ آدي آز گؤرونور.
سر روبرت كرپورتر انگليسلي سياح 1821 اينجي ايلده لندن ده چاپ ائتديگي "ايران و گرجستانا سفر" كتابيندا يازير: قاراباغ بو جهتدن عربي و اسلامي تاريخ كتابلاريندا يازيلماييبدير كي قديم اسلام جغرافيا بيلنلر آرازين يوخاري حصهسينه چوخ التفات ائتمزميشلر. اونون نظريجه قاراباغ اسكي زامانلاردا قارا بازار يا كرا بازار (بؤيوك بازار) آدلانارميش و اورادا ائله بير بازار واريدي كي هفته ده بير دؤنه آچيلاردي. بو بازارين ان ـ بويو بير آغاچ و ياريم آغاچ اولاردي. حمدالله مستوفي 8 اينجي عصرين تاريخچيسي بو بازاردان دانيشاراق اونو بردع ياخينليقيندا بيلير. ابن حوقل 4 اونجو عصرين مورخلريندن بو بؤلگهنين حلواسيندان دانيشير. جيمز موريه انگليسلي سياح قاراباغين پايتختي اولان شوشا شهريني همان اسكي زامانلاردا "برلاس" شهري تانييير. صفوي دولتي ايش اوسته گلندن سونرا قاراباغ خانليغي اونون ايچريسينده ياراندي. زياد اوغوللاري بو خانليغي اداره ائديرديلر. ايلك بيگلر بيگيسي شاه وئردي سلطان اولموشدو. گنجه ده بو خانليق ايچريسنده اولوردو. صفوي ـ عثماني توققوشمالاريندا، عثمانلي الينه گئچدي. شاه عباس نئچه دؤنه اونو گئري آلماغا چاليشدي. گنجهني آلاندان سونرا (1606 م) دا محمدخاني اورايا حاكيم قويدو. سونرا الله وئردي خانين اوغلو داودخان اورادا خانليقا سئچيلدي و زياد اوغوللاري كنارا چكيلدي. آمما شاه عباس اؤلندن سونرا يئنه زياد اوغللاري حاكميتي اله آلديلار.
قاراباغ بيگلر بيگليگينده پول باسيليردي. ايندي او زامان قاراباغ آديله باسيلان سكهلر مختلف موزهلرده ساخلانيلير. قاراباغدا بو زامان صنعت ياييلميش و تجارت يوللاري مختلف اؤلكهلره آچيلميشدي. ايپك پارچالار، گؤزهل خالچالار قاراباغدان بوتون قونشو اؤلكهلره گئديردي. قاراباغ خانليغي 18 اينجي عصرده فئودال حكومتلرين ان گوجلو سويدو، 18 اينجي يوز ايلده قاراباغ خانليقي يارانير. نادرشاه افشار قاراباغ، گنجه، تفليس، شيروان و آيري اؤلكهلري الي آلتينا كئچيرهندن سونرا هر ائل ايچيندن بير بهادر و قوچاق اوْنلارا حاكيم سئچدي. قاراباغ اوچون جوانشير ائليندن ابراهيم خليلخان حاكم سئچيلدي و بئلهليكله جوانشيرلر قاراباغ خانليغيني قوردولار. ابراهيم خليل اؤلندن سونرا اوغلو پناهعلي خان قاراباغ حاكيمي اولدو و ائله رشادتلر گؤستردي كي نادرشاه اونا حؤرمت بسلهمگه مجبور قالدي. آمما پناهعلي خان نادرشاها قارشي مبارزهيه داياندي، يولداشلاريني دؤرهسينه ييغيب قاراباغدا مستقل بير حكومت ياراتماغا چاليشير. نادرشاه اونون توتولماسينا قوشونلار گؤندهرير آمما الي بوش قالير. بوتون چاليشمالاري فايداسيز قاليب، جوانشير قبيلهسيني سورگون ائتمگه اوز قويور. جوانشير ائليني خراساندا سرخس شهرينه كؤچوردور، پناهعلي خان قاراباغ خانليغينا رسميت وئرهرك بوتون شهرلرين، اؤلكهلرين قوچاقلاريني اؤز دؤورهسينه توپلاييب، بوتون خانلاري بيرلشديريب اؤزو باشدا اوتورور. ايروان، گنجه، شكي، شيروان خانلاري اونونلا دوشمن اولدوغونا گؤره، اولجه 1161 ده كبيرلي محلهسينده بايات قالاسيني تيكديرير. نئچه ايل اورادا ساكن اولاندان سونرا ترنايورت قالاسيني بنا ائدير كي ايندي شاه بولاغي آديله مشهور دور. بو قالاني 1165 اينجي ايلده تيكديريبدير. سونرا قاراباغين پايتختي ساييلان محتشم شوشا قالاسيني بنا ائديب اورادا اگلهشير. بو قالا سيلديريم قايالار، درين درهلر اورتاسيندا اولماغينا گؤره دوشمنلر اليندن ايراق قالير. پناهعلي خان 1170 اينجي ايلده شوشا شهريني پايتخت سئچير و بو شهر ده آباد بير يورت تيكير. بو شهر اوّلجه بانيسي آديلا پناه آباد تانينيردي. پناهعلي خان بو شهري آباد ائدهرك اورادا گوموش سكه وورماقا باشلايير كي بو زامانا دهك تبريزده "پنابات" آدلي سكهلر هله ده معروف دور. پناهعليخانين وزيري آذربايجانين بؤيوك شاعري ملا پناه واقف ايدي. بو ايكي آذربايجانين سئويملي شاه و وزيري قاراباغين اكينچيليك، صنعت، تجارت، مدنيت و علم انكشافيندا بؤيوك روللاري اولموشدور و ائله اونا گؤره ده كوتلهلر ايچينده اينديه دهك آدلاري حؤرمتله چكيلميشدير.
پناهعلي خاندان سونرا اوغلو ابراهيم خليلخان جوانشير اؤز يوردونو آقامحمد خان قاجارين قانلي يوروشلاريندان ساخلايير. آقامحمدخان باجارا بيلمير شوشايا ال تاپسين سونرالار گولستان مقاولهسيله 1191 ايلده قاراباغ روسيهيه ياپيشدي. بو زامان قاراباغين انكشافي گئنيشلنميشدير. ايپك توخومالاري چوخ انكشاف ائتميشدي و ائله كرخانالار تيكيلميشدير كي يوز ـ يوز اللي ايشچي اونلاردا ايشليردي. تاريخي آبيدهلردن قاراباغدا آغ اوغلان و قانزاسار معبدلري، آخسادان بابا، بابي و بردع تربهلري، قاراباغ خانلار سارايي و ميرعلي تربهسيني آد آپارماق اولار. آمما قاراباغدا انساني جوشدوران مدنيت و علم اوجاقلارينين چوخلوغو، عاليم و شاعيرلرين وارليغي دير. قاراباغدا ملاپناه واقف، ملاولي ودادي، نواب، بانو خورشيد ناتوان، مهدي قلي خان وفا، مشتري، طوطي، سالك، جاني، نوا، واله، ذاكر و آيريلاريكيمي يوزلر شاعير؛ آخوندوف، حق وئرديف، وزيرف، فريدون كؤچرلي حاجي بيگف، چمن زمينلي، مليك پاشايف كيمي بؤيوك بيلگينلر و مفكورهلي عاليملر؛ بولبول، عاشيق پري، يوزلرجه هنرمندلرين مسكن سالماغي انساني چاشديرير. آذربايجان موسيقيسينده ضربي مقاملارين بيريسي ساييلان قاراباغ شكستهسي يوزلر بؤيوك و دُنيا سويهسينده موسيقي اثرلرين يارانماسيندا رول اويناميشدير.
آنجاقارمنیلرین آذربایجاندا یئرلشمهلری تاریخ سندلری اساسیندا 1880جی ایلدن باشلاییر. بو ایلده ایلک دفعه اولاراق ارمنی لر قاراباغدا اؤزلرینی گؤسته ریرلر. بونون داوامیندا اییرمنجی یئزایلده ارمنیلر فیرتیناسی یاراتمالار باشلاییر و بوتون حرکتلرده روسلارین ارمنیلردن حمایهسی گؤرونمکدهدیر. بوگونه کیمی ده همین فسیرتینالار داوام ائتمهدهدیر. 1902 و 1905 جی ایللرده مسلمان قیرغینینی یولا سالان ارمنیلر، 1992جی ایلده ده روسلارلا ال – بیر اولاراق آذربایجانلیلاری قانا بله دیلر و آذربایجان توپراقلارینی اله کئچیریب تجاوزلارینی آرتیردیلار.
[1] بهرام امیراحمدی، قرهباغ از دیرباز تا کنون، فصلنامه مطالعات آسیای میانه و قفقاز، سال دوم، شماره 4، بهار 1373، ص 289 – 290.
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی