اؤز انسانلیغین ایلک اینانچ کُدلاری میتولوژیک چاغلاردان اعتبارا باشلامیشدیر. طبیعتده میدانا گلن اولای‌لار میتولوژیک چاغ انسانی‌نین بیلینجینده بونلارین گیزلی بیر گوج طرفیندن حیاتا کئچیریلدییی اینانجینا زمین حاضیرلامیش اونلاردا چئشیدلی اینانجلارین تظاهر ائتمه­ سینه سبب اولموشدور. بونونلا بیرلیکده بو اینانجلارین تَملینده او گوجه دویولان قورخونون اولوشدوردوغو (یاراتدیغی) سایغیدا قالبلرده اؤزونه یئر ائدینمیشدیر. همن هر خالق اؤزونه عاید بیر اینانج سیستمی و تانری آنلاییشی یاراتمیشدیر. بو آنلاییش تورکلرده سماوی کؤکنلی اولسا دا بعضی بیلیم-انسان‌لاری‌نین ادعا ائتدیکلری کیمی پولیتیزم کاراکترلی گلیشمه­ میش دونیانین بیرچوخ خالقلاریندا ایسه چوخ تانریچیلیق شکلینده اؤزونو گؤسترمیشدیر. تورک ملتی‌نین اینانج سیستمی‌نین درینلیکلری و میتولوژیک آنلاییشییلا ایلگی‌لی ایزله­ یرن گؤزل بیچیمده اورخون آنیت‌لاری، دده قورقوت دستان‌لاری کیمی تاریخ و ادبیات بلگه­ لرده یانسیماسینی بولموشدور. میتین دونیایی آنلاما سیستمی، میتولوژی‌نین ده بونونلا ایلگی‌لی بیر بیلیم-دالی اولدوغو بیلینمکده ­دیر. بو نیته­ لیییندن دولایی میتولوژی انسانین روح دونیاسینی سمبوللارلا ایفاده ائده­ ن بیر آینایا بنزه­ دیلمیشدیر. تورک میتولوژی‌سی‌نین اصیل الهام قایناغی تانری و اونو بئتیمله ­ین اؤگه ­لرین باشیندا گلن گؤی­ یوزودور. تورک کوسمولوژیسینده (کیهان شناسی­سیندا) گؤی چوخ اؤنملی بیر یئر توتموش و بو قونودا ایندیه قدر تورکیه و تورکیه دیشیندا قاپساملی آراشدیرما‌لار یاپیلمیشدیر. تورکلرین گؤیله ایلگی‌لی آنلاییشی میتولوژیک چاغ‌لاردان اعتبارا دیلینده و ادبیاتیندا اؤزونه خاص یئر توتموشدور. XIII  جی یوز ایلده یاشایان و ایلک دفعه فؤاد کؤپرولو طرفیندن “آذربایجان شاعری” اولاراق سونولان خراسانین اسفراین بؤلگه­ سینده دونیایا گلن عزالدین حسن اوغلونون ایندیه قار یالنیزجا دؤرد تورکجه غزلی و ایکی غزلی ده فارسچا دیلینده بیلینمکده ­یدی. بو شعرلریندن بیر دانا­سی قیپچاق شاعری سیف سرایی طرفیندن فارس شاعری سعدی­ نین “گلستان” آدلی اثرینی ترجمه ائتدیگینده اثرین آرخاسینا علاوه ائتدیغی "آپاردی کؤنلومو بیر خوش قمر اوز،  جان­فزا دلبر” مصراعسییلا باشلایان غزلی، بیری “مجمع النظایر و جامع­النظایر”ده یاییملانان “عجب بیلسم بنی شیدا قیلان کیم” مصراعسی ایله باشلایان، دیگری ده باربارا فلمینگ طرفیندن مصرده­ کی بیر مجموعه­ ده بولوناراق یاییملانان “نئجه­ سن  گل  یوزی آغوم بنوم” مصراعسیلا باشلایان غز‌لی‌دیر. آنجاق ایل‌لر اؤنجه فینلاندیادا حسن­اوغلونون “کتاب سیره النبی" آدلی 366 ورق حجمینده ­کی ائل یازما مثنوی‌سی بولوناراق تورکیه ­یه گتیریلمیشدیر. اثرله ایلگی‌لی اولاراق 2009 ایلینده اوچ مقاله یازیلمیش و بونلار آذربایجاندا یاییملانمیشدیر. اثرین کوپیاسی اوزه­رینده چالیشیلاراق یایینا حاضر دوروما گتیریلمیشدیر. اثرده میتولوژیک چاغلارداکی تورک دوشونجه­ سینی یانسیتان گؤکله ایلگی‌لی ایفاده­ لر تثبیت ائدیلمیش، بونلارین بیر چوخونون بوگون آذربایجان تورکجه­ سینده یاشادیغی بلیرلنمیشدیر. XIII. یوزایل آذربایجان تورکجه­ سی ایله یازیلان اثر حضرت محمدین حیاتی و مجادله ­سیله بیرلیکده حضرت علی جنگلرینی قونو آلان بیر مثنوی‌دیر، تقریبا 500 ایل سونرا استانبولدا استنساخ ائدیلمیشدیر. “کتاب سیره النبی"  آدلی بو مثنوی‌نین یاییملانماسی‌نین و اثرده یئر توتان بو تور ایفاده­ لرین ادبیاتا و تورکجه ­یه بؤیوک قازانیم‌لار ساخلایاجاغی سؤیله­ نه ­بیلیر. بو مقاله چرچیوه ­سینده، اسکی تورک اینانیشیندا گؤیه اولان میتولوژیک اوز-توتمانین تاریخ بویونجا دوام ائتدیگی و بونون مثنویده ده اؤزونه خاص یئر توتدوغو وورغولانمایا چالیشیلمیشدیر. آیریجا بعضی خالی‌لارین گؤیله ایلگی‌لی میتولوژیک اینانجییلا بیرلیکده تورکلرین گؤیله علاقه­ لی میتولوژیک آنلاییشی بو مقاله ­نین الوئردیگی اؤلچوده قارشیلاشدیریلمیش، آنادولو، آذربایجان و دیگر بعضی تورک خالقلارییلا بیرلیکده “کتاب سیره النبی"ده یانسیماسینی بولان گؤیله ایلگی‌لی ایفاده ­لر و آنلا اولوشتورما (یارانان) ایش‌لر دقته سونولموشدور.

آناختار کلمه­ لر: حسن­اوغلو، میت، دئییملر، گؤی، تانری.

گیریش

اینانچ، تانری ایله انسان آراسیندا بیر مخاطب قایناغی اولماقلا بیرلیکده یاییلماسی دیل واسطه­ سییلا اولموشدور. دوغال اولاراق دیل ایچینده اینانج سیستمینی یوز ایل‌لر بویونجا نسیلدن نسله آختاران اؤگه ­لرین ان اؤنملیلری اؤزه ­للیکله دئییملر و آتاسؤزلری‌دیر. دئییملر بیر آنلاییشی بوتون یؤنلریله آچیخلاماق ایچین اؤزل شکیلده اولوشدورولان (یارانان) سؤیلم قالیب‌لاری‌دیر. آنجاق بو قالیب‌لار اینانجلا ایلگی‌لی دوشونجه­ لرین ان درین قات‌لاری ایله بیرلیکده، تاریخی و میتولوژیک آنلاییشین ایزلرینی ده داشیماقدا‌دیر. بو سببله میتولوژی انسانین معنوی دونیاسینی سمبوللرله سوسله ­یه ­رک دیله گتیرن بیر آینا ایله اؤزدشلشدیریلمیشدیر (اؤگل 1989: 19). بو قاپسامدا، مقاله­نین فورماتینا اویغون اولاراق بعضی خالق‌لارین گؤیله ایلگی‌لی میتولوژیک آنلاییشلارییلا تورک ملتی‌نین گؤیله ایلگی‌لی اینانجی‌نین اؤرتوشوپ اؤرتوشمه­ دیگی قونوسونا دقت چکیلمیش و عزالدین حسن­ اوغلونون کیتاب سیره النبی آدلی اثرینده­کی یانسیما‌لارینا اشارت ائدیلمیشدیر.

   تئوگونیه گؤره یونان یارادیلیش افسانه ­سی کاوستا اولوشان آنا ایلاهه گایا (توپراق) واسطه­ سییلا آنارکیل کؤکنله باشلامیشدیر (روزنبرگ 2017: 31). اوغلو و قوجاسی اورانوس گؤی­یوزونون حکومداری اولموش، اورانوس­دان سونرا اوغلو کرونوس یئرینه کئچه ­رک گؤی­یوزونون تانری‌سی، تیتان‌لارین افندی‌سی اولموشدور. کرونوس، یونان میتولوژیسینده قیز قارداشی رها (کیبه­ له)نین ائشی، زئوس­ون باباسی‌دیر. زئوس ایسه اوچونجو کوشاک ایلاه اولوب باباسی کرونوس­دان سونرا گؤی­یوزونون حکومداری و ایلاه‌لارین یؤنه ­تیجی‌سی، دونیاداکی دوزه ­نین ساخلاییجی‌سی اولموشدور (روزنبرگ 2017: 33.)

  1873-1890  ایل‌لاری آراسیندا آلتای تورکلرینی خیریستیانلاشدیرماقلا چارلیک طرفیندن اؤزل اولاراق گؤرَولندیریلن پاپاز واسیلی ایوانوویچ وربیتسکی­نین درله­ دیغی “یاراتیلیش دستانی”ندا باشلانغیجدا بو افاده ­لر یئر توتموشدور: “هیچ بیر شئی اولمادیغیندا نه گؤی نه یئریوزو وارکن یالنیزجا اولگن واردی. اوچسوز بوجاق‌سیز سولار اوزه ­رینده دولاشیر، دوراجاق یئر بولامه­ ییردی” (لوووا ود. 2013: 25-26). بو ایفاده­ لرده یونان میتولوژی‌سی‌نین یاراتیلیش سؤیلنجه ­سی کیمی یاپی‌سیز و باشلانغیجی بیلینمه­ ین کاوسا اشارت ائدیله­ رک ماتریالیست بیر دونیا آنلاییشی ایله ­ری سورولموشدور. حالبوکی VIII. یوزایلدا یازیلان یئنی‌سئی مزار داشلاریندان‌ چال هؤل II. یازیتیندا “ائلچی چور کوچ بارس؛ قوژدا قونچیمقا اؤزدا اولیمقا بؤکمادیم اسیزیما؛ تنگری الیمکا باشدا باگیمکا بؤکمادیم اسیزیما” “ائلچی چور کوچ بارس­یم سماوی دولتیمه، اؤندر بییمه دویامادیم” (کورموشین 2017: 211) ایفاده­سیله دولتی‌نین سماوی کاراکترلی، دینی‌نین ده سماوی اولدوغو وورغولانمیشدیر.  VIII جی یوزایلدا یازیلان کؤل تگین یازیتی‌نین دوغو یوزونده “اوزه کؤک تنگری، آسرا یاغیز یئر کیلینتوکدا اکین آرا کیشی اوگلی قیلینمیش” (اوستده ماوی گؤی، آلتدا یاغیز یئر یاراتیلدیغیندا ایکی‌سی‌نین آراسیندا انسان اوغول‌لاری یاراتیلمیش) دئیه ­رک هر بیر شئیی اولو تانری­نین یاراتدیغی وورغولانمیشدیر. اورخون آنیتلاریندان‌ تقریبا 1100 ایل سونرا پاپاز وربیتسکی طرفیندن درله ­نن “یارادیلیش دستانی”ندا ایلاه اولاراق سونولان اولگه ­نین اوجسوز بوجاق‌سیز سولارین اوزه ­رینده اوچماسی و قوناجاق یئر بولاماماسی ذهن­ لرده بیر سورو سورو اشاره ­لری ایله بیرلیکده دستانین قید ائدیلمه­ سی اثناسیندا و یا سونرا مانیپولا ائدیلدیغی دوشونجه­ سینی دوغورماقدا‌دیر، چونکو آلتای تورکلری یوز ایل‌لردیر گؤک­تورک دولتی‌نین  حاکیم اولدوغو توپراق‌لاردا یاشاماقدا‌دیر و بو دولتی یارادان تورک بوی‌لاری‌نین میراثچی‌لاری‌دیر. شاید اولگن و ارلیکه عطف ائدیلن اینانجلا ایلگی‌لی دوشونجه ­لر گؤک­تورک دؤنمینده  حاکیم اولسایدی آنیت‌لاردا اومای اؤرنه­ یینده اولدوغو کیمی اونلار دا آنیلیردی. پوتاپوو دا ان اسکی تورک متنلرینده “اولگن”ین آدینا راستلانمادیغینی، خاکاس و آلتای تورکلری اولماق قیدییلا بعضی تورک بوی‌لاریندا تانری یئرینه قوللانیلان فارسجا کؤکن‌لی “خُدای”ین دا یابانجی منشالی اولدوغونو وورغولامیشدیر (پوتاپوو 2012: 288-289).

   حسن ­اوغلو "کتاب سیره النبی" آدلی اثرینده یارادیلیشلا ایلگی‌لی تورک دوشونجه­ سینی XIII. یوزایلدا بو بیتلرله وجیز بیچیمده دیله گتیرمیشدیر و بو آنلاییش گؤک­تورک آنیتلارینداکی دوشونجه ایله بیره بیر اؤرتوشمکده‌دیر:

گؤگی-یئری عدمدن بی­گمان        گؤگ‌لو-گؤگ‌سوز کیم گتورمیش‌دیر عیان

 75) آ/ب)

داخی یارادیلمادان لوح قلم       عرشی کورسی گؤگلریله یئر هم

 193) آ/ب )

 

چون یاراتدی سونرا ایشبو عالمی      عالم ایچینده یاراتدی آدمی

 201) آ/ب )

کیم بونونیجون یاراتدی حق سنی        هم یئری گؤگی دو عالم خلقینی

 2839)آ/ب)

   سامی کؤکنلی بابیل خالقی‌نین یارادیلیش سؤیلنجه­ سی ائنوما ائلیشه گؤره، “باشلانغیجدا یالنیزجا سو و اوزه ­رینده سیس اولوی گؤیلر و یئریوزو بولونماماقدا‌دیر. دئیرکن بابا آپسو اورتایا چیخاراق تاتلی سولارین، آنا تیامات دا توزلو سولارین افندی‌سی اولموشدور. بو سولارین ایچیندن آنشار و کیشار چیخمیش، ائولنمیشلر گؤیلرین ایلاهی آنو دوغموشدور” (روزنبرگ 2017: 245-246). هم سومئر هم ده بابیل میتولوژیسینده ائنلیل هاوا ایلاهی­ سی‌دیر (کرامئر 2020: 61؛ روزنبرگ 2017: 245.(  سومئر ایلاه‌لاری‌نین آناسی اولان نینتو گؤی­یوزو ایلاهی آنونون زوجه­ سی‌دیر و ایلک انسانی پالچیقدان یاراتمیشدیر (روسنبرگ 2017: 282).

   آنتیک مصر اینانجیندا نوت، گونش ایلاهی و هر شئیی یارائان ری­ین ائشی‌دیر، یئریوزو ایلاهی اولان آغابَیی گب ایله ده جینسل ایلیشکیه گیرمیشدیر (روسنبرگ 2017: 261). ژرمن ایلاه‌لاری دا یونان، سومئر، بابیل و مصر ایلاه‌لاری کیمی انسانی کاراکترده‌دیر، اؤلوملودورلر، یارادیلیش سؤیلنجه ­لری ده پرس میتولوژیسینده اولدوغو گیبی ایگی ایله کؤتونون (اهریمن-هورموز) موجادله ­سی بیچیمینده‌دیر (روزنبرگ 2017: 327-328).

   ژرمن سؤیلنجه­ سینه گؤره دونیا یمیر آدلی غدار بیر دئوین جسدیندن یارادیلمیشدیر (روزنبرگ 2017: 332-333).

   قوزئی آوروپا خالق‌لاری‌نین ساواش ایلاهی اودین گؤکلرده “والبال” آدلی بیر قالادا اوتورموشدور، خدمتچیلری ایسه “والکورلر” آدلی ساواشچی قیزلاردیر، آتی سککیز آیاق‌لی اولوپ شیرین یارادیجی‌سی، اؤلولرین ایلاهی صفتیله قیش گئجه­ لرینده دوستلارییلا بیرلیکده  بولوت‌لاردا آت قوشدورماقدا‌دیر (شیمل 1999: 82).

هندو یارادیلیش سؤیلنجه ­سی ویشنویا گؤره ائوره ­نی براهما یاراتمیشدیر، یارادیلیش زمانی بئل‌لی دئییل‌دیر، او دورما‌دان بو ایشینه دوام ائتمکده دیر، یاشامی دا ویشنا قوروماقدا، شیا-رودرا ایسه حیاتی سونا ائردیرمکده‌دیر (روزنبرگ 2017: 509-510). ژاپون یاراتیلیش سؤیلنجه­ سی ده یونان و هندلیلرینکیندن فارقلی دئییل‌دیر.

   هندلیلر و پئرسلر (آریا‌لار) میلاددان اؤنجه ­کی یوزایل‌لرده پاگان اینانجیندا اولوپ دوغا گوچلرینه تاپینمیش‌لار (ییل‌دیریم 2018: 109) بو اینانچ زردوشت اینانجینا دا یانسییاراق دوام ائتمیشدیر. پرسلر زردوشت­دن اؤنجه پولیتیزمه اینانمیش و بیرچوخ ایلاه‌لارا تاپینمیش‌لاردیر. آهورامزدا، کئندی‌سی پیغامبر اولاراق نیته­ له ­نن زردوشت­ون دا قوتسال اولاراق آندیغی ایلاه‌لاردان بیری‌دیر، اوغلو آتشدیر، زردوشت ده آتشدن توره ­میشدیر (ییلدیریم 2018: 121122). آتشین ایلاهی آگنی­دیر، آتئش اونون آیئتی و سیمگه­ سی‌دیر. پرسلرین آتش ایلاهی مازدیزم اینانجینا گؤره آتر (آزر) سون‌سوز ایلاهی ایشیغین سیمگه ­سی‌دیر و تاپینیلان ایلاه‌لاردان بیری‌دیر. اوستادا دونیا‌دان سوروم‌لو اولان اسپندارمز آدلی ملَک (ایمشاشپند) اهورا مزدانین قیزی‌دیر (ایلدیریم 2008: 94). آریا‌لارین ان بؤیوک و ان اسکی ایلاهی ایسئ گؤکتور. او، اؤنجه ­لری ریگ ودا’دا “دیاوه” سونرا‌لاری ایسئ “وارونا” اولاراق آنیلمیش، گؤکلری یاراتان، یئری دوزنله­ین و ائوره ­نی یؤنه­ تن گوچدور (ییل‌دیریم 2018: 118).

   اسکی تورکلره گؤره ایسئ یئری و گؤغو یاراتان بیر تانری اولدوغو حالدا پرس اینانجیندا هرمز گؤیون، اهریمن ایسه یئرین حاکمی‌دیر و آرا‌لاریندا سورک‌لی بیر چاتیشما واردیر (اؤگل 2010: 146-147). ائسکی چین آنلاییشینا گؤره گؤک و یئرده اولوشان هر اولایین سببی اریل اولان یانگ (گؤک) ایله دیشیل اولان یین آراسینداکی ائتکیله ­شیم‌دیر (شامل 1999: 24). چین سؤیلنجه­ سی پانگویا گؤره یارادیلیش یونان، ژرمن و یند میتولوژیسیندن چوخ فرق‌لی دئییل‌دیر، ائوره­ن بیر یومورتانین ایچینده کاوس حالیندا‌دیر. پانگو گؤکلری اؤنجه یئردن آییرمیش، جاناوار گونگ-گونگ حس ائتدیرمه­دن چئوره ­یی تخریب ائتمیش، آنا الهه نوگوا دا دونیاداکی دوزه ­نی یئنی‌دن قورموشدور (روسنبرگ 2017: 561-562). چینلیلرده دینین تمَلینی اجدادا دویولان سایغی و اونا تاپینما اولوشدورموشدور (یاراتمیشدیر). اونلارا گؤره هر شئی ین کؤکو گؤکلرده، انسانین کؤکو ایسه اجدادیندا‌دیر (شامل 1999: 23).

   یوخاریدا سونولان بیلگیلرده ده گؤرولدوغو کیمی بابیل، سومئر، مصر، هند، ژرمن، یونان، پرس، چین، ژاپون و قوزئی آوروپا خالق‌لاری‌نین میتولوژیک اینانچ آنلاییشیندا هیروگامیه (قوتسال ائولی‌لیک) اولماسینا قارشین بو تلقّی تورک اینانچ سیستمینده بولونماماقدا‌دیر (گونگؤر 2007: 1). اسکی تورکلرین سماوی کاراکترلی اینانچ      سیستمی‌نین اؤزو تاریخ بویونجا نسیلدن نسله آختاریلاراق بوگونه قدر گلیب چیخمیشدیر.

   سیبیریادا یاشایان تورکلرین میتولوژیک دوشونجه ­سینه گؤره ائوره ­نین یارادیلیشی ایله ایلگی‌لی دوشونجه ­لرده گئرچکله میتولوژیک آنلاییش بیر - بیریله ایچ - ایچه‌دیر (لوووا ود. 2013: 23). ائوره ­نین یارادیلیشی اولاغاندیشی بیر چاغدا و بلیرسیز بیر کئچمیشده اولموشدور. بونونلا دا از‌لی و ابدی تانری­نین کایناتی نئجه و نه زامان یاراتدیغی‌نین بیلینمه ­دیگی وورغولانماقدا‌دیر (لوووا ود. 2013: 24).

   ژ. پ. روکس، تورکلرین اسکی دینلری‌نین تک تانری اینانجیندا اولدوغونو، پولیتیزمین ده چؤزولمه و آنارشی دؤنملرینده چیخدیغینی ایله­ ری سوره­ رک تورکلرین تاریخین ان باشیندان بری سماوی کاراکترلی تک تانری­یا ایناندیغینی وورغولامیش (رووخ 2015: 122) آنجاق، گؤک تانری­نین ائوره­نی یؤنتمکله گؤرَولندیردیگی یَله­ ره ایسه باتی‌لی دوشونجه­ سیندن حرکت ائده ­رک “تانری، تانریچا” دئمیشدیر (رووخ 2015: 122-123).

   لاتینلر طرفیندن آسیمیله ائدیلدیگی تخمین ائدیلن و اؤزلرینه تورکان دئیَن اتروسکلرین اینانجیندا اؤنجه اوجا گؤک (تانری/تین) سونرا طبیعت گوچلری و آتا روح‌لاری ان بؤیوک سایغییی گؤرموشلردیر (آسنا 2019: 158). اونلارا گؤره بیلینئن-بیلینمه­ ین، گؤروننگؤرونمه­ ین، یارادیلمیش-هنوز یارادیلمامیش اولان هر شئی اولو یارادیجی ایله بیرلیک اولوشدورماقدایدی (یاراتماقدایدی) (آسنا 2919: 154) بو ایسه اسکی تورک اینانجی‌نین اونلاردا دا دوام ائتدیگینی گؤسترمکده­ دیر. تورکان‌لارا گؤره اون آلتی پارچایا بؤلونن یئر گؤیون یانسیماسی‌دیر، گؤک ایسه دؤرده بؤلونموش و هر بؤلومدن سوروملو بیر یئ قوروبو اورا‌لاردا اوتورموشدور (آسنا 2019: 163).

   گؤکلر و اونون اوجالیغینا اینانما تورکلرین یاراتدیغی بوزقیر کولتورونون انسانا آشیلادیغی حریّت، ائوره ­نین تاساووور ائدیلمزلیغی و اونو یاراتانین کودرئتی‌نین اولویلیغی، آشقین‌لیغی دویگوسون‌دان قایناقلانمیشدیر (قفس ­اوغلو 1998: 223). یئرله­ شیک حیاتین دار چرچیوه‌لی دونیاسینا قارشی جغرافیا‌دان-جغرافیایا، اقلیمدن-اقلیمه گئچه­ رک مینلرجه حیوانی بلیرلی بیر دوزَن ایچینده بسله­ مه و چوخالما، اوره ­تیمه یؤنه‌لیک بوزقیر اکونومیسینه صاحب اولما (قفس ­اوغلو 1998: 222)، طبیعتین هر تورلو سیخینتی‌سی و زورلوغویلا مجادله ائتمه، حتی اونا غالیب گلمه تورک میللتینه هر گوجلوغون اوسته­ سیندن گله ­رک ساعت کیمی داغیق چالیشان بیر سوسیال دوزَن یاراتما دویغوسو و بیلینجینی آشیلامیشدیر. دیگر طرفدن انسانین گؤزونون گؤکلرین سون سینیرینی بلیرله­ مه قدرتیندن محروم اولماسی و یئرین درینلیکلرینی ادراکین امکان‌سیزلیغی پسیکولوژی‌سینی ده آشیلامیش بو دوشونجه ­لر ده تورکون اینانچ فلسفه­ سینده اؤز یانسیماسینی بولموشدور. حسن­ اوغلو دا تانری­نین قدرتی‌نین سون‌سوزلوغونو و ادراک ائدیلمزلیغینی بؤیله دیله گتیرمیشدیر:

      مبرّاسین خیالات گُماندا           منزه­سین اشارتی بیان‌دان 54 آ/ب

      حضرتون الّا ولادن یوجه­ دور      عقل ایریشمز وصفینه کیم نیجه ­دور 58 آ/ب ت

   تورکلرین میتولوژیک کؤکن‌لی اینانچ سیستمینده گؤی گنل آنلامدا هم تکلیگین هم ده چوخلوغون سمبولو اولموشدور (رووخ 1994: 83). بو اینانچ آنلاییشی دا دوغال اولاراق ادبی اثرلرده یانسیدیلمیشدیر. XIV. یوزایلده یازیلان “احمد حرامی دستانی”ندا دا عینی اینانچ، یانی تانری‌نین تکلیگی “نه وار تانری بیر ایسه، ایش ایکی‌دور” (آکایدین 1972: 48) شکلینده وورغولانمیشدیر. سمانین بیر بوتون اولماسی ایله تانری­نین بیرلیگی آراسیندا سارسیلماز بیر ایلیشکی اولماسیندان دولایی گؤی، تورکلر طرفیندن قوتسال قبول ائدیلمیشدیر. گؤک عینی زماندا میتولوژیک کاراکترلی تورک اینانجینا گؤره “گؤک تنگری”نین مکانی‌دیر (آجالوو 1988: 35). چوواش‌لار دا “توری” دئدیکلری تانری­نین گؤیلرده یاشادیغینا و هر شئیی یاراتدیغینا اینانماقدا‌دیر (آریک 2007: 21). دیگر طرفدن اسکی تورک کوزمولوژیسینده “تانری” عینی زماندا “گؤی” آنلامینا دا گلمیشدیر (اونور ود. 1997: 36). بیلگه قاغان یازیتی‌نین قوزئی یوزونده؛ “تنگری تگ تنگریده بولمیش توروک بیلگه کاغان” (تکین 2006: 44) شکلینده یازیلان جمله دا عینی آنلاما اشارت ائتمیشدیر. فوموق تورکلری ده تانری­یی آنارکن “گؤی تنگریم، گؤیدن ماغا، گؤی گؤزلرینی آچیب باغا” دئمکده‌دیر (شامیل 2011: 214). تورکلرین گؤک رنگه فاضلا اؤنم وئرمه­ لری‌نین، گؤیون رنگینه یاخین رنکده­کی بوزقوردو اؤزلرینه سمبول سئچمه ­لری ده بو دوشونجه­ دن قایناقلانمیشدیر. بو آنلاییشا صاحب اولان اسکی تورکلر دوغو یؤنونو دیگر یؤنلردن داها اوستون توتدوقلاریندان‌ دولایی گؤک رنگی بو یؤنون سمبولو اولاراق تعیین ائتمیشلردیر (گؤمَچ 1997: 105). اوغوز قاغان­ین اوردولارینی دؤرد اصیل یؤنه گؤره آییرماسی و یؤنلره گؤره آتلارین بلیرلی رنکده، دوغوداکی عسکرلری‌نین میندیگی آتلارین رنگی‌نین ده بوز اولماسی بو اینانجدان دولایی اؤزل اؤنم داشیماقدا‌دیر (اؤگل 1981: 406). بوز رنک‌لی آت موتیوی مثنویده دئ دیله گتیریلمیشدیر:

شول بوزآت بینا­نی گؤر سلطان کیبی          کیم نیجه شاهانه­دیر  هر ترتیبی 6769 آ/ب

عزالدین حسن­ اوغلو گؤکله ایلگی‌لی دوشونجه­ سینی آشاغیداکی بیتده­کی کیمی دیله گتیرمیش، تورک ملتی‌نین گؤیلرین و یئرین هدیه­ سی اولاراق یارادیلدیغینا اولان اینانجینا کوزمیک بیر مساژلا یاخینلاشمیشدیر. اوغوز قاغان دستانیندا اونون بیرینجی و ایکینجی ائشینی بولدوغو یئر و دوروم‌لاری‌نین اؤزللیغی بو بیتله قارشیلاشدیریلا بیلیر.

   گؤگ آتاموز یئر آناموزدور یقین          اول ایکی­نون اوغلییوز بیز اوش همین 89 آ/ب

   اسکی تورکلرین میتولوژیک اینانچ آنلاییشی قُرانِ کریم­ده­ کی بعضی آیه ­لرله ده بیره - بیر اؤرتوشمکده ­دیر. “طریق” سوره­ سی‌نین   I جی آیه­ سینده آللاه­ین “گؤیه و طریقه یمین اولسون” (آتش 2007: 590)؛ “شمس” سوره ­سی‌نین V جی آیه ­سینده “گؤیه و اونو یاراتانا یمین اولسون” (آتش 2007: 594) شکلینده ائتدیغی یمینلرله گؤک تانری دینینه اینانان تورکلرین میتولوژیک اینانجی اؤرتوشمکده‌دیر. آذربایجان­دا دا گؤیه آند اولسون؛ گؤیون اوجا‌لیغینا آند اولسون؛ گؤی حقی شکلینده­کی یئمینلر، گؤیه اوز چئویرمک (آلتایلی 2018: 1313)، باشی عرشه چاتماق، باشی گؤیه دئیمک، باشی اوجا اولماق، باشی اوجالماق شکلینده ­کی دئییملر؛ باشین اوجا اولسون، باشین عرشه چاتسین (آلتایلی 2005: 94/95) شکلینده­ کی آلقیش‌لار دا ان اسکی تورک اینانجی‌نین آذربایجان تورکلری طرفیندن مینلرجه ایلدن بئری‌دیر یاشادیلاراق بوگونه قدر اولاشتدریلان اؤرنکلری‌دیر. آنادولو’دا دا بکلنمه ین بیر سئوینچ و موتلولوک اولوشتوغوندا “باشی گؤیه (گؤوئ) ائرمک (دَیمک)” (تدک سؤزلوک 2011: 393) دئییمی دیله گتیریلمکده‌دیر.

   دیگر طرفدان اسکی تورکلرین یارادیلیشلا ایلگی‌لی اینانجیندا گؤک دایروی بیر چادیرا بنزه ­دیلمیشدیر (ایلیاده 1999: 292)، آنجاق دونیا ایسه دؤرد گؤشه­‌لی‌دیر. بو آنلاییش آذربایجان خالقی‌نین دیلینده دونیانین دؤرد بیر کونجو (آلتایلی 2005: 199)، آنادولودا ایسه دونیانین دؤرد گوشه­ سی شکلینده ایفاده ائدیلمکده‌دیر. بو آنلاییش مثنویده ده یانسیدیلمیشدیر.

   دؤرت یانیندا دؤرت قاپوسی وار ایدی

   یاقوت اینجو قُبّه دؤرت دیوار ایدی 1566 آ/ب

   دؤرت یانیندا مکّه­ نون هر طاق‌لاری

   کعبه­یه سجده قیلورلار هر بیری 1981 آ/ب

   اوچ یوز آلتمیش اوغلان اویمیشدی آنا

   بیله­ سینجه قاندا گئتسه دؤرت یانا 752 آ/ب

   هر خالقین میتولوژیسینده گؤیلره دوغرو یوکسه­لن قوتسال بیر داغ واردیر، آنجاق بو قوتساللیق ملتلرین گؤی و تانری ایله ایلگی‌لی دوشونجه­ سینه گؤره دَییشمکده‌دیر.

   داغ‌لار اصلینده میتولوژیک اولاراق یئرله گؤیون بیرلشدیگی یئر اولاراق قبول ائدیلمیش (ایلیاده 2003: 114) و بو یؤنویله مرکزی بیر اؤزل‌لیک قازانمیشدیر. قوتسال قبول ائدیلن قلعه­ لر و تاپیناق‌لار دا کوزمیک داغلا اؤزدشلشدیریلمیشدیر. زیگورات­ین یئدی قاتلی اولماسی گؤیون یئدی قاتینی تمثیل ائتمه­ سیندن‌دیر و کوزموسو سیمگه­ له­ میشدیر. گؤیلرین یئدی قات‌لی اولماسی فیکری‌نین سومئر، بابیل و هیتیتلره یئرلی تورکلردن گئچدیگی دوشونولمکده‌دیر، چونکو سومئرلر مئزوپوتامیایا گلمه­ دن اؤنجه آنادولو و آذربایجان جغرافیاسی‌نین یئرلی ساکنلری تورکلر اولموشدور (هنربیجه لر 2016: 99؛ چیغ 2002: 56-57). ایلیاده ده گؤیلرین یئدی قات اولماسی تماسی‌نین یونان و روما دونیاسینا تورکلردن گئچدیگینی و بوندا اورپ هر اوسچولوق و پیته اگوروس چولوق­ون ائتکی‌لی اولدوغونو وورغولامیشدیر (ایلیاده 2003: 121).

   اورال-آلتای تورکلرینه گؤره تانری‌نین مکانی گؤیون یئدی، دوققوز و یا اون آلتینجی قاتینداکی کوزمیک داغین زیروه ­سی‌دیر و یارادیجی قدرته صاحبدیر (ایلیاده 2003: 81). ساکا تورکلری‌نین اورونگ آیی تویون و یا آیبیت آغا دئدیکلری تانری گؤیون یئدینجی قاتیندا اوتورماقدا‌دیر (ایلیاده 2003: 81). حسن­ اوغلو دا گؤیلرین یئدی قات، تانری­نین مکانی‌نین بو قات‌لاردان دا یوخاریدا اولدوغونو، حضرت محمدین معراجا گئدرکن جبرایلین بیر نوکته ­یه قدر یوکسه ­له بیلدیگینی و او نوکته­‌دن سونراکی مرتبه ­یه گئچمه­ سی‌نین اؤزونه یاساق اولدوغونو بو سببله رفرف آدلی بیر بینایین گله­رک حضرت محمدی تانری قاتینا گؤتوردوغونو آشاغیداکی بیتلرله دیله گتیرمیشدیر:

   خلیل الله ابراهیم آندا

   آنی گؤردوم یئدینجی آسماندا 3144 آ/ب

   قالدی آندا جبرائیل ایله بورقا

   دیدی بو منزلدورور بانا  توراḳ 3168 آ/ب

   بیر یاشیل خوش قوش گتوردیلر بانا

   رفرف آدلو بن همان بیندیم آنا 3169 آ/ب

   قیرغیزلارین “ار تؤشدوک” دستانیندا دا ائر تؤشدوک­ون قانات‌لی آتی گرک دویولدوغوندا چیخیپ گلمکده، دیگر زمان‌لاردا ایسه بوز رنک‌لی بیر توز بولوتونا دؤنه­رک دون دَییشدیرمکده‌دیر (رووخ 2005: 143-144). ار تؤشدوک­ون آتی بیر آنلامدا حضرت محمدین و حضرت موسانین معراجا گئتمه ­سی اولایینی آنیمساتماقدا‌دیر. آتین دیگر حیوان‌لارا گؤره صاحب اولدوغو اؤزللیکلر ایسه تورک آنلاتی‌لاریندا سیخلیقلا یئر آلمیشدیر (ائلچین 1997).

   اسکی تورک اینانجینا گؤره ده قرآن­دا اولدوغو کیمی گؤیون بلیرلی قات‌لاری واردیر و بو اینانجا گؤره گؤک یئدی قاتدان عبارت (یؤروکان 2005: 55-56) اولوپ آذربایجانداکی (آجال ود. 2005: 26) و آنادولوداکی میتولوژیک آنلاییشلا اؤرتوشمکده‌دیر. تورکیه­ده یاشایان تاختاجی تورکمنلری‌نین اینانجینا گؤره تانری گؤیون یئدینجی قاتیندا و بیر پرده آرخاسیندا اوتورماقدا‌دیر (سلجوق 2004: 51). مؤمنین سوره ­سی‌نین 17. آیه­ سینده “اوستونوزده یئدی قات گؤیو یاراتدیق” (آتش 2007: 341). 18. آیه­ سینده ایسه “یئدی گؤیون ربّی و عرشین ربّی کیم‌دیر؟ دیه سور” (آتش 2007: 346)؛ ملک سوره­ سی‌نین 3. آیه­ سینده “او یئدی گؤیو بیر-بیری‌نین اوستونده طبقه طبقه یاراتدی” (آتش 2007: 561) دئنمیشتدر. بو آنلاییش و اینانچ حسن­ اوغلونون مثنویسینده بیرچوخ یئرده ایشلنمیشدیر، آشاغیداکی ایکی بیتله یئتینیلمکده­ دیر.

   یئددی گؤیلر قامو نور ایله تولدی

   تبسم ائتدی چون لطفیله گولدی 445 آ/ب

   عرشی-کورسی یئددی قات آسمان

   جُنبوشه گلدی ملایکلر همان 2568 آ/ب

   آنجاق گؤیون بو قات‌لاری دلینه بیلیر. کؤل تیگین آنیتی‌نین دوغو یوزونده “(ائی) تورک، اوستده(کی) گؤک چؤکمه­ دیکجه، آلتدا(کی) یئر (ده) دلینمه­ دیکجه، (ائی) تورک خالقی (سنین) دولتینی (و) یاسا‌لارینی کیم ییخیب پوزابیلیردی؟ (تکین 2006: 31)” دییه ­رک گؤیلرین چؤکه ­جه ­یینه اشارت ائدیلمکده‌دیر. “آنادولودا شدت‌لی یاغمور یاغدیغیندا “گؤک دلینمیش” (تدک سؤزلوک 2011: 1395) دئنیلمکده‌دیر. آذربایجاندا ایسه بو دوروم‌لاردا گؤیون قارنی جیریلیب دئمکده ­لر. حسن­ اوغلو دا گؤیون یاریلابیله ­جه ­یینه مجازی بیچیمده اشارت ائتمیشدیر:

نه­ره اوردی شؤیله هایقیردی دلیر

گؤگ یاریلدی ساناسین سارسیلدی یئر 5988 آ/ب

   آنادولودا بویو چوخ اوزون اولان‌لارا “گؤیه نردیوان دایامیش” (TDK سؤزلوک 2011: 1393)، اولاشیلماسی امکان‌سیز یئرلره چیخان‌لارا “گؤیه نردیوان قورار”، آذربایجاندا دا چوخ اوزون اولان کیمسه­ لره تانرییا پای آپاریر ایفاده­ لری قوللانیلماقدا و بون‌لار آینی آنلاییشی عکس ائتدیرمه­ ده­ دیر. “گؤیه نردیوان” آنلاییشی مثنویده ده دیله گئتیریلمیشدیر:

   پس گؤتوردیلر همان بیر نردوبان

   دیکدیلر یئردن آنی تا آسمان 2883 آ/ب

   بیر اوجی یئرده گؤیه ییتدی بیری

   نورینون آیدینلیغی دوتدی یئری 2884 آ/ب

تورک ملتی‌نین میتولوژیک آنلاییشی‌نین الهام قایناغی تانری، اونو تجسم ائتدیرن عنصر­لرین ان اؤنملیسی ده گؤی­دور. کؤل تیگین آبیده­سی‌نین قوزئی یوزونده اوستده ماوی گؤک (یوزو) آلتدا (دا) یاغیز یئر یاراتیلدیغیندا ایکی‌سی‌نین آراسیندا انسان اوغول‌لاری یارادیلمیش” (تکین 2006: 25) ایفاده­سی یئر توتموشدور. قرآن کریم­ده ده گؤکله ایلگی‌لی آیه­ لر یئر توتموشدور. “نحل” سوره ­سی‌نین 52. آیه­ سینده تانری، “گؤیلرده و یئرده نه وارسا هر شئی اونون‌دور. کوللوک دا یالنیزجا اونا ائدیلمه‌لی‌دیر” (آتئش 2007: 271)؛ “بقره” سوره­ سی‌نین 22. آیه­ سینده “یئری سیزین ایچین دؤشک، گؤیو ایسه اوستلوک یارادان، گؤیدن سو ائندیرن و او سو ایله سیزه رزق اولاراق (چئشید‌لی) اورونلر یئتیشدیرن تانری­نیزا ائش قوشمایین”؛ یینه عینی سوره ­نین 117. آیه­ سینده “گؤیلری و یئری یارادان اودور (تانری)” (اسماعیلزاده 2000: 4) دئیه بویورموشدور. “فرقان” سوره ­سی‌نین 59. آیه ­سینده تانری، “گؤیلری، یئری و بون‌لارین آراسینداکی شئیلری آلتی گونده یارادان، سونرا عرشی حکمو آلتینا آلان رحمان‌دیر” (اسماعیلزاده 2000: 365) دئیه بویورموشدور. هم تورکلرین میتولوژیک اینانجینا هم ده اسلام دینینه گؤره تانری قاتینا اولاشیلاماز. دده قورقوت­دا دلی دومرول بو حقیقتی “یوجالاردان یوجاسین، کیمسه بیلمز نئجه­ سین؟!” (گؤکیای 2006: 137) شکلینده دیله گتیرمیشدیر. حسن­ اوغلو مثنویده بو قونویا شؤیله اشارت ائتمیشدیر:

حق تعالی بیرلیگین اولولیغین

یئرده-گؤگده دایم تا دولولیغین 2377 آ/ب

یئرده گؤگده هر نه وار ایسه بیلور

هر نه کیم اولسا قاموسین اول قیلور 2471 آ/ب

تا کیم ایریشدیک هیچ آب قدرته

هئیبتیندن دوشدوم آندا حیرته 3174 آ/ب

 عرشی گؤردوم وصفینه ایرمز زبان

رنگی نئجه‌دور بیلینمز پس همان 3178 آ/ب

   اسکی تورک اینانجینا گؤره خاقان‌لار تانری­نین یئریوزونده کی گؤلگه­ سی‌دیر، چونکو اونلارا حکمرانلیق کوتو (کوتون بیر آنلامی دا حق حاکمیت­دیر) گؤیده­ کی تانری طرفیندن وئریلمیشدیر. بونا گؤره ده تورکون دولتچی‌لیک آنلاییشیندا حاکمیت دایمی اولاراق ایلاهی منشألی اولموشدور (توران 1995: 48). بو آنلاییش بیلگه قاغان یازیتی‌نین قوزئی یوزونده بو سؤزلرله دیله گتیریلمیشدیر: “اوزه تنگری، آسرا ییر یارلیقادوق اوچ(اون)” (ارجیلاسون 2016: 548)، اوستده گؤک، دیگر آنلامدا تانری، آشاغیدا دا یئر قورودوغو ایچین شکلینده دیله گتیریلمیشدیر… بو دوروم، اسکی چاغ‌لاردا تورک ملتینه خاقان اولاجاق شخصی گؤک تانری­نین تعیین ائتدیگینه، اونون ایسته­ دیگی شخصین خاقان اولدوغونا اشارت ائتمکده­ دیر. بوندان دولایی او چاغ‌لاردا خاقان اولان شخص بیر کئچه­ نین و یا حالی‌نین اوزه ­رینه اوتورتولاراق گؤیه قالدیریلمیش و بونونلا دا اونون بیر تور اولو اولدوغو دیله گتیریلمیشدیر (توگان 1946: 107). خاقان ایسه حکمرانلیق کوتو اونا تانری طرفیندن وئریلدیگیندن، اونون یئرده­ کی کؤلگه ­سی اولدوغون‌دان دولایی عدالت‌لی حرکت ائتمک مجبوریتینده اولدوغونو اونوتمامیشدیر. بونا اویولمادیغی زمان دا حکمرانلیق (کوت) قورولتای طرفیندن اؤزوندن آلینمیش و لاییک اولانا وئریلمیشدیر. بو اینانچ آلتای تورکلری‌نین آتاسؤزونده “تئñریدئ کودای، تله­کئیدئ قاآن” (گؤیده تانری، یئرده خاقان) (دیلک 1996: 112) شکلینده اؤز یانسیماسینی بولموشدور. آذربایجان­دا بیری‌نین انصاف‌لی داورانماسینی ایسته­ مک ایچین تویوغو-تویوغ‌دور سو ایچیر بیر ده دؤنوب گؤیه (اللها) باخیر (آلتایلی 2005: 508) دئنیلمکده‌دیر. بو ایفاده ده عینی میتولوژیک آنلاییشین بوگونه قدر اولاشمیش میراثی‌دیر. کؤیون یؤنه­ تیجیسینه بیرچوخ تورک یوردوندا اولماق قیدییلا آذربایجان’دا دا  اؤز خدا یعنی مجازی آنلامدا کؤیون ایلاهی دئنیلمه­ سی ده عینی اینانجین و گله ­نه ­یین داوامی نیته­ لیغیندا‌دیر.

   میتولوژیک دستان‌لاریمیزدا گؤیدن اینن ایشیقدان چیخان آی یوزلو قیزلار دیله گتیریلمیشدیر. “اوغوز قاغان” دستانی دا بونون ان گوزل اؤرنه­یی‌دیر.

    گؤیدن ائنمه موتیوی آذربایجان خالقی‌نین گونده‌لیک حیاتیندا بوگون بئله یاشاماقدا‌دیر. بکلنمه­ین بیر آندا بیر شئی بولوندوغوندا و یا اله گئچدیغیندا  ائله بیل گؤیدن دوشدو (ائندی) (آلتایلی 2005: 251)، گؤیده آختاریردیم، یئرده الیمه دوشدو (دوشدون) شکلینده دویولان سئوینچ و یا شاشقینلیق دیله گتیریلمکده‌دیر. بو ایفاده آنادولودا دا آینی آنلامدا “گؤیده آرارکن یئرده بولماق” شکلینده ایفاده ائدیلمکده‌دیر. البته بو ایفاده­ لر ده میتولوژیک چاغ‌لارین میراثی‌دیر و قام‌لارین، اوزان‌لارین تمثیلی اولاراق گؤیون قات‌لاریندا دولاشدیق‌لاری ریتوللردن قایناقلانمیشدیر.

   بو آنلاییشا صاحب تورکلر اؤلومو اسکی چاغ‌لاردا اوچماق بیچیمینده ایفاده ائتمیش و بو اینانچ آذربایجاندا اؤلوم اولایی گئرچکلشدیغیندا روحو باجا‌دان اوچدو ایفاده­سی ایله دیله گتیریلمکده‌دیر. بونونلا دا اؤلن شخصین تانری­یا یاخین، اونون سئودیگی بیر قول اولدوغونو و تانری­نین اونو اؤز یانینا قناعت­لندیرارک گؤتوردوغونو وورغولاماقدا‌دیر. حسن­ اوغلو دا مثنویسینده اوچماق قونوسونا بیرچوخ دفاعه ­لر توخونموش و چئشید‌لی بیلرده دیله گتیرمیشدیر:

یاراتمیشدی آنی اوجماق ایچینده

گزردی مُرغی زاری بقا ایچینده 2833 آ/ب

حق بنی اوچماق ایچیندن ایرمه ­سون

 آدمی سوردیگی کیبی سورمه ­سون 2841 آ/ب

اُمتونون دستگیری بودورور

آنلاری اوجماقا ایشبو ایرگورور 2881 آ/ب

پس بویوردی دیدی ای حق لشکری

بزه­دیلر آچدی‌لار اوجماق‌لاری 8437 آ/ب

جنّتون حوریلری گلدی چیخار

کیم شهیدلر روحینا گؤی یئر باخار 8438 آ/ب

   گؤیده میدانا گلن و انساندا قورخو یارادان طبیعت اولای‌لاری ان اسکی چاغ‌لاردا تانری­ نین غضبی اولاراق یوروملانمیشتیر. آزئربایجان’دا دا کورکو، هیجان و یا تهلیکه‌لی بیر دوروم یارانماسندا گؤی گورولدادی، یئر تیتره­دی و یا گؤی (گؤی-یئر) تیتره ­ییر (آلتایلی 2005: 251) بیچیمینده اولوشان دورومدان دویولان قورخو دیله گتیریلمکده‌دیر. گؤیلره باش قالدیرماق (شرف‌لی بیر عؤمور سورمک) (آلتایلی 2018: 1315) ایفاده­ سینده ده تانری­نین ایسته­ دیگی یولدا اولدوغونا اشارت ائدیلمکده‌دیر.

   اسکی تورکلرین گؤی تانری اینانجی‌نین مرکزینده تام تانری یئر توتموشدور (قفس­اوغلو 1980: 55-56). یونوس امره بیر شعرینده “یئر-گؤی یارادیلما‌دان حق بیر گوهر اَیله ­دی” (گؤلپینارلی 1976: 248)، XV. یوزایلده یاشایان علوی اوزانی حسن دده “یئرلرین گؤیلرین بیناسین دوزن” (اؤزمن 1998: 86) دئیه­ رک هر بیر شئیی تانری­نین دوزنله ­دیگینی وورغولامیشدیر. آذربایجان تورکلری گؤیه دویولان اینانجی گؤیه اوز چئویرمک (تانری­یا یالوارماق) (آلتایلی 2005: 251)، تانرینی یئره تؤکولسون “گؤی تپه ­نه گؤچسون” (آلتایلی 2005: 496)، تانری­سینا شیللاغ (تپیک) آتماق (ایگیلییه قارشی کؤتولوک ائتمک؛ الینده­ کی‌نین قیمتینی بیلمه­ مک) (آلتایلی 2005: 496)، تانری تؤرپوسو دئیمه­مک (سون درجه کقبا اولماق) (آلتایلی 2005: 495)، تانری دئیه ­نی دئمیر (هرکسین منیمسه­ دیگینی قبول ائتمیور، رزیلین بیری‌دیر) (آلتایلی 2005: 495) شکلینده­ کی ایفاده ­لرله دیله گتیرمیشدیر و گتیرمکده‌دیر. حسن ­اوغلو دا مثنویده گؤیلرله تانری آراسینداکی ایلیشکییی بو بیتلرله دیله گتیرمیشدیر:

گلدی جاه اوزه­ره گؤگه دوتدی یوزین

 بو دیلر سلطانینا سؤیلر سؤزین 1268 آ/ب

حق دوزلدن یئرلر ایله گؤیلری

دوزمه­ دی بیر آنجیلایین سروری 1492 آ/ب

   اورال-آلتای بؤلگه­ سینده ­کی تورکلرین قام‌لاری تانری آدینا کسیله ­جک قوربان ایچین بیر چادیر قورارلار. قام، اؤزلرینه یاردیمجی اولاجاق روح‌لاری سسله­ مک ایچین داوولونو چالار، چالدیقجا سسله ­دیگی روح‌لار ایچینه دولار و آغیرلاشاراق تاشییامایاجاغی سویّه­ یه اولاشیر. قام یئریندن قاخاراق میکرو کوزموس اؤزللیگینده­ کی چادیرین اورتاسینا دیکیلن قایین آغاجی‌نین اطرافیندا دؤنر (رادلوف 1976: 255). چادیرین اورتاسینا دیکیلمیش بو قایین آغاجی تانری­نین درگاهینا یوکسه­ له­ بیلمک ایچین قوللانیلان بیر واسطه، یانی نردیوان اؤزللیگینده‌دیر. قام دا اونون اطرافیندا دؤنه ­رک تانری قاتینا یوکسه­ له­ جه ­ییندن دولایی بو آغاجا تشکورونو و سایغی‌سینی بیلدیرمیش اولور. آذربایجان­دا دا بو اینانچ باشینا دولانماق، باشینا دؤنمک (اؤزونو اونا فدا ائتمک؛ چوخ سئومک) (آلتایلی 2005: 96) شکلینده ­کی دئییملرله دیله گتیریلمکده‌دیر.

   عثمانلی دولتینی قوران عثمان غازی­نین یغنی گوندوزون اوغلو آیدوغدو بیر ساواشدا شهید اولموشدور. آیدوغدویو دیابوزا باغلی کویون حصارین یولو اوستونده دفن ائده­رک اطرافینی دووارلا چئویرمیشلردیر. بوگون بیله بؤلگه ­ده یاشایان خالقدان بیریلری اؤزونو و یا حیوانی خسته­ لندیگینده گئده ­رک آیدوغدونون مزاری‌نین اطرافیندا دؤنمکده و بونونلا شفا بولاجاغینا اینانماقدا‌دیر (پاشااوغلو 1949: 73،87،105). عینی ریتول آذربایجاندا دا حیاتا گئچیریلمکده­دیر. بو دا سیبیریا، قافقاز و دیگر بؤلگه­ لرده یاشایان تورکلرله آنادولو و یا آذربایجان تورکلری آراسیندا میتولوژیک چاغ‌لاردان بری دوام ائده­ رک بوگونه قدر گلیب چیخان گؤک تانری (تانریجیلیک) اینانجی‌نین ایزلری‌نین حالا یاشادیغینی گؤسترمکده‌دیر. بونون اؤنملی گؤسترگه­لریندن بیری ده کتاب "سیره النبی" اسم‌لی اثردیر.  مثنوی‌نین بیرچوخ یئرینده دؤنوپ دوران ائتمه ایله ایلگی‌لی ایفاده­لر یئر توتموشدور:

یوریدی میداندا جولان ائیله­ دی

ار دیله­ دی دؤندی دوران ائیله ­دی 855 آ/ب

آشاغینه دؤندی جولان ائیله­ دی

بیر ایچیب هیبت‌لو دوران ائیله­ دی 5451 آ/ب

اوینادی پس دؤندی جولان ائیله­ دی

 تولانوب میداندا دوران ائیله­ دی 5645 آ/ب

خوش صلوات ویردی دوران ائیله­ دی

شعر اوخودی، دؤندی جولان ائیله­ دی 6845 آ/ب

بو بیتلرده ساواشچی‌لارین میدانا گیره­ رک دؤنوب اؤزویله ساواشاجاق ار دیله­ مه­ سی اولایی ان اسکی چاغ‌لاردا تورک ایگیدلری‌نین میدان‌لاردا یاپدیق‌لاری عسکری تعلیملری، ساواش اویون‌لارینی گؤز اؤنونده جانلاندیرماقدا‌دیر. دیگر طرفدن اسکی چاغ‌لاردا اؤلن بیر ساواشچی‌نین جسدی‌نین قوندوغو اوتاغین اطرافیندا آرخاداش‌لاری‌نین و یاخین‌لاری‌نین آتلارییلا یئددی دفعه دؤندوکدن سونرا اوتاغین قاپی‌سی اؤنونده دوروب یوزلرینی بیچاق و یا خنجرله چیزه­ رک آغلاییب یاس توتدوق‌لارینی خاطرلاتماقدا‌دیر.

 

عزالدین حسن­ اوغلو و اثری “کتاب سیره النبی"

عزالدین حسن ­ا­وغلو XIII جی یوزایلین سونلاریندا یاشامیش و بو چاغین مشهور شاعیرلریندن بیری اولموشدور. تورکجه شعرلرینده حسن­اوغلو، فارسجا شعرلرینده پورحسن آدینی قوللانمیشدیر (وورغون ود. 1960: 237، قافقازیا‌لی 2004: 105). XV. یوزایل تذکره­ چی‌سی دولتشاه سمرقندی اونون خوراسان بؤلگه­سینده اسفرایین­ده دونیایا گلدیغینی، شیخ جمال­الدین احمد ذاکرین مریدی اولدوغونو یازمیشدیر (دولتشاه 1977: 275). شیخ احمد ذاکرین شیعی شیعه رازالدین علی لالا غزنوی (جامی 2020: 667)، اونون شیخی شیخ نجم ­الدین کُبرا (جامî 2020: 648)، اونون دا شیخی خواجه احمد یسوی­یه دایانماقدا‌دیر. حسن­ اوغلو، دولتشاه­ین دا تذکره­ سینده اشاره ائتدیگی کیمی تصوفه کؤنول وئرمیش بیر شاعردیر (آغ­ پینار 1994: 20).

   حسن­اوغلونو آذربایجان ادبیات تاریخینه ایلک دفعه فؤاد کؤپرولونون داخل ائتدیگی بیلینمکده‌دیر (منگی 2015: 77). بوتون آراشدیرماجی‌لار اونون ایکی تورکجه، ایکی فارسچا شعری‌نین اولدوغونو قید ائتمیشلردیر (شن­ تورک ود. 2014: 140؛ آغ­پینار 1994: 20). آنجاق یوخاریدا دا ایشاره ائدیلدیگی کیمی اوچ دانا تورکجه شعری بولونوپ یاییملانمیشدیر.

   حسن ­اوغلونون "کتاب سیره النبی" حضرت محمده اتحاف ائدیلن بیر مثنوی، دینی ادبی آلانا عاید بیر اثر اولوپ دیلی XIII. یوزایل آذربایجان تورکجه­سی‌دیر، 17 صفر 1217 ایلینده (م. 1802) استانبولدا استنساخ ائدیلن و اوزه ­رینده چالیشیلیب حاضرلانان نسخه دیر. کتاب سیره النبی نین آرا‌دان بئش عصر گئچدیکدن سونرا استنساخ ائدیلمه ­سی حسن­اوغلونون نه قدر اؤنم‌لی بیر شاعر اولدوغونو اثبات ائتمکده‌دیر.

      اثر، ایلحان شیمشک طرفیندن فینلاندیاداکی اؤزل بیر کولکسیون صاحیبیندن ساتین آلیناراق تورکیه­ یه گتیریلیپ تورک دیل قورومونا وئریلمیش و قوروم کتابلیغیندا “یازما 766، 15/2554” نمره ایله قید ائدیلمیشدیر. اثرین جیلدی 17خ23.5-12خ18 جمع اولوب 366 ورقدن عبارتدیر، حرکه‌لی ناسیه ایله آخارلی، فلیگران‌لی آوروپا کاغیذا یازیلمیشدیر. اثرین حرکه­ لی اولماسی، اصیل نسخه ­نین دا حرکه‌لی اولماسی کانی‌سینی گوچلندیرمکده­ دیر. مثنوی‌نین اصیل نسخه­­ سی لیندیه قدر بولونامامیشدیر. مثنوی آشاغی‌داکی بیتلرله باشلامیشدیر.

بسم الله الرحمن الرحیم

اوّلا بیر اسم حق یاد ائده لوم

سؤزه آندان سُکره (سونرا) بنیاد ائده لوم

اسم حقدور هر ایش اوزره ابتداء

آندان اولدی ابتداء هم انتهاء

 

قیسسا باش‌لاری، آیه­ لر و دیگرلری قیرمیزی حرفلرله یازیلمیشدیر. اثرده جمعا 389 12 بیت بولونماقدا‌دیر. منظوم شکیلده یازیلان اثرین قونوسو ابوالحسن البکری القصص­­نین "سیره النبی" آدلی اثریندن آلینمیشدیر. حسن­ اوغلو اثرده بیرسیرا یئرده:

ابوالحسن بکری روایت ائیله ­دی

مو‌لودی بؤیله حیکایت ائیله­ دی 242 آ/ب

ابوالحسن بکری روایت ائیله­ دی

اول کی ایشبو سیرتی اول سؤیله­ دی 8728 آ/ب

ابوالحسن بکری روایت ائیله­ دی

مکّه فتحین چون حیکایت ائیله­ دی 11497 آ/ب

دییه­رک مثنوی‌نین قونوسونو کیمدن آلدیغینی بلیرتمیشدیر.

   ابوالحسن بکری القصص ­ی­نین حیاتی ایله ایلگی‌لی چوخ آرتیق بیلگی یوخدور. ذهبی اونون XI. یوزایلدا یاشادیغینی ایله­ری سورموش، لوویس شیهو ایسه IX. یوزایلین اورتا‌لاریندا اؤلدوغونو قید ائده ­رک بو بیلگیگی آلدیغی قایناغی بلیرتمه­ میشدیر. اونون عراقدا یاشادیغی، حضرت محمدین حیاتینی آنلاتان سیره  النبی آدلی اثر یازدیغی و بونون خیا‌لی حیکایه­ لرله دولو اولدوغون‌دان دولایی اوخونماسی‌نین بیر فتوا ایله یاساقلاندیغی قید ائدیلمیشدیر. ذهبی اونون یالانچی، مفتری و یازدیغی شئیلرین هیچ بیر دایاناغی‌نین بولانمادیغینی، آنلاتدیغی اولای‌لارین دا اویدورما بیلگیلرله دولو اولدوغونو سؤیله ­میشدیر. قصص­ سی ­نین اثری‌نین ترجمه ­سی سیره النبی آدییلا سلیمانیه کتابخاناسیندا حاجی محمود افندی، نو.4361 اولاراق ساخلانماقدا‌دیر (دیا 1992: 366؛ ییلدیز 2020: 349؛ کارامان 2019: 91). حسن­اوغلو اثری‌نین خاتمه­ سینده،

حسن ­اوغلو بو خدمت ائشیگینده

یوزین اولدی تُراب الحمدولله”(12387 آ/ب)،

-دییه­رک اؤز امضاسینی آتمیشدیر.

   اثرین کتبه ­سینده بو قید دوشولموشدور: “کتبه الفقیر المعرف بالعجز و تقصیر حسن اش شُکری طبردرانی سارایی عتیقی مأمور للاحسان تیلامذ عمر الوصفی کاتبی حاجه مشق سارای قالاتا غفرالله ذنوبهما و ستره عیوبهما و لی من نظره قورا فیه امین”. بو سؤزلر ده کتابه­ نین مستنسخه عاید اولدوغونو وورغولاماقدا‌دیر.

   کتاب سیره النبی­نین یسا آدلارینا باخیلیرسا اصلینا صادق اولماسی محتمل گؤرونمکده‌دیر.

   اثرین بؤلوملری:

آغاز قصه ی ولادت سید المرسلین و خاتم النبین و حبیب الربّ العالمین؛

قصه ی رسول حضرتی نین مبارک گؤزلری آغرییوب کندی آغیز یاری شفا اولدوغو قصه دور؛

قصه کشتی گرفتن مصطف با ابوجهل لعین بی وفا؛

قصه مهاجرت مصطفی برای خدیجه الکبری رضی الله عنه؛

قصه ولادت امیرالمؤمنین و امام المتقین اما علی کرم الله وجه؛

قصه آمدن وحی پیغمبر صل الله علیه و سلم؛

قصه مسلمان شدن ابوبکر و عثمان ابن عفّان رضی الله عنهما؛

ذکر اسلام عمر اضی الله عنه؛

ذکر معراج رسول الله صل الله و سلم؛ذکر قصه انشقاق قمر و حبیب ین مسلمان اولدوغی؛

قصه عرض کردن رسول الله خود را بر قابیل عرب؛

پذکر اعطا پیغمبرین قفتانی اولان یهودی تایان قصه دور؛

قصه هجرت پیغمبر صل الله و سلم؛

قصه مقداد این اسود الکندی با سیاسه دختر حبّه برین مزاحیم؛

ذکر غزای ابدر و شهید شدن حمزه پهلوان رضا الله عنه؛

ذکر قصه غزای خیبر؛

ذکر غزای بنی قرنطه شاه مردان منجناقا قویوب قلعه یه آتدیقلاری قصه دور؛

امیرالمؤمنین ابوبکریم اوغلو عبدالرحمن مسلمان اولدوغو قصه دور؛

تانری قیلینجی خالد ابن ولید مسلمان اولدوغی و تانری دشمنی ولید ابن مغره یله جنگی قصه دیر؛

غزاب قلعه سی نین آلوندوغی غزا و آنداغی عجایب لر و سام آم اولدوغی و ذات الانوار آغاجین کسدیک لری و شاه مردانون جنگی قصه سی دیر؛

مرقال ابن فصاح الابطال غزاسی قصه سی و شاهون اول جنگی دور؛ذات الاباطیلده اسد و قیس لعین له اولان جنگ قصه سی دیر و توقون قیزی ایله اولان غزاسی دور؛

مکّه نون شرف الله تعالی فتح اولدوغی غزادور بو قصه.

 

   اثر اسلام دینی‌نین ایلک چاغلارینداکی جنگ­نامه­لره و جنگ­نامه­لرین ادبیاتیمیزدا گؤرولمه­گه باشلادیغی چاغ‌لارا عایددیر. او چاغدا بؤیله­ سی اثرلرین یازیلماسی‌نین اصیل غایه­ سی بیر طرفدن تورک توپلوموندا سوروب گئدن ساواش‌لار دؤنمینده تورکلرین اسلام دینینی قبول ائتمه سوره­ جینه یاردیمجی اولماق، دیگر طفدن ده اونلاردا بولونان فتحچی روحو تشویق ائتمک‌دیر (چلبی ­اوغلو‌ 2018). اثرین بیرچوخ یئرینده “دده قورقوت دستان‌لاری” و ایلک دؤنم دینی-منقبه و مثنویلرین اوسلوبو حاکیم‌دیر. بیر اؤرنک:

دیدی سانا سؤیلرم ای جان ایگید

جانیم اولسون یولونا قوربان ایگیت 1677 آ/ب ا

   اثردئ بعضی قصه­‌لر باغیم‌سیز اثر اؤزللیگینده‌دیر. بون‌لار دا “   "قصه مقداد ابن اسود"، "قصه غزای خیبر"، "قصه بتی کریزه" کیمی­لری‌دیر. بونلار “کتاب سیره النبی”ده دیله گتیریلسه ده اؤز ایچینده تماما باغیم‌سیز اثرلره دؤنوشموشدور. بو قونولارلا ایلگی‌لی اولاراق چئشید‌لی کتابخانا­لاردا بیرچوخ نسخه­‌لر موجوددور. حضرت علی ایله ایلگی‌لی بیرچوخ اسکی متن محتملا مستقل بیر اثردن ایلهام آلیناراق یازیلمیشدیر. حسن­ اوغلونون “کتاب سیره النبی" آدلی بو اثری یاییملاندیغیندا XIII. یوزایله عاید دیل و ادبیات یؤنوندن اؤنملی بیر اؤرنک اولدوغو گؤروله­جکدیر. اثرده تورکجه یؤنوندن دقتی چکن مهم بیر قونو بوگون گونئی آذربایجاندا قونوشولان دیلین، حتا باکو کؤیلرینده قونوشولان آغزین اثرین تمامیندا حاکیم اولماسی‌دیر. گونئی آذربایجاندا یازیلی ادبیاتا یوزایل‌لر بویونجا اؤنم و یا اذن وئریلمه­ مه­ سی، سلجوق‌لو امپراتورلوغونون بئله دولت دیلی‌نین فارسجا اولماسی و سونراکی چاغ‌لاردا بو جغرافیادا حاکیم اولان سیاسی گوجلرین ده استثنای ایل‌لر خارج عینی دورومو دوام ائتدیرمه ­سینه رغما خالق اؤزو دیلینه صاحب چیخمیش و اونو سؤزلو ادبیاتی واسطه­ سیله میتولوژیک چاغ‌لاردان بری پوزولما‌دان بوگونه داشیمیشدیر. بو دوشونجه ­دن حرکتله عزالدین حسن ­اوغلونون خوراسان بؤلگه­ سینده دوغموش اولسا دا گونئی آذربایجاندا، اؤزه ­للیکله ده تبریز بؤلگه­سینده یاشادیغی و بورادا یاشایان تورکجه­ نی منیمسه ­دیگی قناعتی اولوشماقدا‌دیر.

بیر قوخوسو وار کی مُشکه بنزه­ مز

دونیادا اولماز او قوخووا دگمه ­گز 357

قاندا گئدرسین برو گل برووا

مصطفا پس دؤندی باخدی یوخارووا 2095 آ/ب

بو بیتده­کی "قوخووا، برووا، یوخارووا” سؤیله­ مه­ لری اؤزه ­للیکله تبریز بؤلگه­ سینده قوللانیلماقدا‌دیر.

یاتما بوندا دولتون اویاندی

تور تا آیدا نوردان چیراغین یاندی   تور 2244 آ/ب

گلدی اول دم خالیدین اوغلان‌لاری

جمله ایبچین گؤگ دمیردن تون‌لاری 8886 آ/ب

پس قاراواشینی وئردی قولینه

کیم بولاردان قول-قاراواش بولینه 87 آ/ب

اول ایکیدن دوغموشوز بیز چون همان

قول-قاراواش اوغلی اولدیق بی­گمان 88 آ/ب

قول-قاراواش اوستونه تیز اوشدیلر

گول یوزینه گول سولارین ساچدیلار 1588 آ/ب

آیاغا قالخماق آنلامیندا تور-، البیسه آنلامیندا تون، بوسبوتون، اؤزَنله آنلامیندا ایبجین/یپچین/یفچین ایفاده ­لری اصلینده گونئی آذربایجانا مخصوصدور. 87، 88 و 1588. بیتلرده گئچن قول قاراواش ایفاده­سی آذربایجاندا خدمتچیلر، آنادولودا ایسه قول - کؤله و قاراواش - جاریه آنلامیندا قوللانیلماقدا‌دیر.

   اثرده بیرچوخ یئرده یوخاریدا دا سونولان بعضی بیتلرده اولدوغو کیمی کوزمیک آنلاییش و میتسل ایفاده­ لر دیله گتیریلمیشدیر. بو دا حسن­ اوغلونون یاشادیغی چاغدا تورک ملتی‌نین مینلرجه ایل‌دیر دوام ائتدیردیگی گؤک تانری اینانجی‌نین و گؤیله ایلگی‌لی آنلاییشی‌نین یئنی قبول ائدیلن اسلام دینی ایچینده دوام ائتدیگینی گؤسترمکده‌دیر.

گؤی آتاموز یئر آناموزدور یقین

اول ایکینون اوغلییوز بیز اوش همین 89 آ/ب

بو کیم دیدین کی کیمون اوغلوسان

سن آتام گؤی‌دور آنام یئر اوغلویام بن 8384 آ/ب

بو جور سؤیلملر اشاره ائدیلدیگی کیمی مثنویده اولدوقجا چوخ‌دور. بو موتیولرین اسکی تورک شعری میراثی‌نین حسن­ اوغلوندا تکرارلاندیغی قناعتینی عقله گتیرمکده‌دیر. بو اینانج اورخون آنیت‌لاریندا و وربیتسکی­نین آلتای تورکلری آراسیندان درله­ ییپ قید ائتدیگی “یارادیلیش” دستانیندا دا گئچمکده‌دیر (آلتایلی ود. 2018: 37-41). بو آنلاییش “قوتادغو بیلیک”ده ده “یئرنی کؤکنی یاراتقان” ( حاجب 2011: 3) بیچیمینده دیله گتیریلمیشدیر. دیگر طرفدن اثرده دیله گتیریلن میتولوژیک کاراکترلر بو دوشونجه ­نین حاکم اولدوغو ان اسکی چاغ‌لاری خاطرلاتماقدا‌دیر. بون‌لارین دینی اؤگه داشیماسی و اثرده یازیلی تورک ادبیاتی‌نین ایلک اؤرنکلرینی آندیرماسی سون درجه اؤنملی‌دیر.

 

سونوچ

   گؤی، تاریخ بویونجا تورک ملتی‌نین میتولوژیک دوشونجه­ سینده اؤزل بیر یئر اشغال ائتمیشدیر. اسکی تورکلر تانری­نین گؤیلرین تصور ائدیله ­مز گئنیش­لیگینده اولدوغونا اینانمیشدیر.

   گؤی هم تانری­نین مکانی کیمی قبول گؤرموش، هم ده اونو تمثیل ائتمیشدیر. گؤیه اولان اوز-توتما (رویکرد) یوخاریدا دیله گتیریلن چئشید‌لی خالقلارین دوشونجه­سیله بیرلیکده تورک خالق‌لاری‌نین آنلاییشیندا نئجه یئر ائدیندیگی سونولان اؤرنکلرده یانسیدیلمیشدیر. تاریخین ایلک دؤنملرینده تورکلر بعضا گؤیه “تنگری” دییه­رک الینی آچیپ دعا ائتمیش، گؤنلونجه اوندان بیر شئیلر دیله­ میشدیر. کاشغرلی محمود “دیوان لغات التورک” آدلی اثرینی حاضیرلارکن اوغوزلارین یاشادیق‌لاری یئرلرده دولاشدیغی زمان اونلارین الینی گؤیه آچاراق “تنگری” دییه سسلنمه­ سینی “یئره باتاسی کافرلر گؤیه تنگری دیور” (کاشغرلی 1992: 377) دییه­ رک اونلاری تنقید ائتمیشدیر. کاشغرلی­نین اونلاری تنقید ائتمه نه ­دنی، اؤزونون‌ مسلمان، اوغوزلارین او وقتلر هنوز تانریچیلیق اینانجینی دوام ائتدیرمه­ لری سببیله‌دیر.

   سیبیریادان آنادولویا، بالکان‌لارا، دوغو تورکستان‌دان آذربایجانا قدر هانکی جغرافیادا یاشارسا یاشاسین تورک خالق‌لاری‌نین دیلینده گؤی اؤزل اؤنمه مالیکدیر. آذربایجان تورکلری ده گونئی­ده اولسون قوزئی­ده اولسون گؤیله ایلگی‌لی اولاراق میتولوژیک آنلاییش‌لارینی آلقیش‌لاریندا، اَیلَنجه ­لرینده و دئییملرینده بوگون ده دوام ائتدیرمکده‌دیر

. XIII  یوزایلدا یاشایان متصوف آذربایجان شاعری عزالدین حسن­ انغلونون “کتاب سیره النبی "آدلی مثنوی‌سی آذربایجان ساحه سینده­ کی دوغو اوغوز تورکجه ­سی‌نین سؤز وارلیغی ایله بو بؤلگه اوغوزلاری‌نین اینانچ دونیاسینی دا آنا خط­لریله یانسیتمادا (عکس ائتدیرمه ­ده) و اونلارین گؤیله ایلگی‌لی اینانچ‌لاری قونوسوندا اؤنم‌لی وئریلر سونماقدا، بو اؤزللیگی ایله ده هم تورک میتولوژی‌سی هم تورک ادبیاتی هم ده تورکجه ایچین اؤنم‌لی بیر قایناق وصفینده­‌دیر.

 

 

قایناقلار:

 

Acal, Arif-Bǝydili, Calal. Əsatirlǝr, Əfsanǝ vǝ Rǝvayǝtler. Bakı: Şǝrq-Qǝrb. 2005.

  Acalov, Arif. Azǝrbaycan Mifoloji Mǝtnlǝri. Bakı: Elm. 1988.

  Akaydın, Hâlis. Ahmet Harami Destanı. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser. 1972.

  Akpınar, Yavuz. Azeri Edebiyatı Araştırmaları. İstanbul: Dergâh Yayınları. 1994.

  Altaylı, Seyfəddin-Hüseynova. Nigar. Türk Xalqları Ədəbiyyatı (Ali məktəb tələbələri üçün dərs vəsaiti). Bakı: Elm və Təhsil. 2018.

  Altaylı, Seyfettin. Azerbaycan Türkçesi Deyimler Sözlüğü. Ankara: Prestij Yayınları. 2005.

  Altaylı, Seyfettin. Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü. C I-II, Ankara: TDK Yayınları. 2018.

  Arık, Durmuş. “Çuvaşların Dinî İnanışları Üzerine” Korea, İnternational Journal of Asian Studies, volume 11-1. 2007.

  Asena, G. Ahmetcan. Turkanlarda (Etrüsk) Tanrı Ruh ve Ölüm. 3. Baskı. Ankara: Altınordu Yayınları. 2019.

  Ateş, Süleyman. Kur’an-ı Kerim ve Yüce Meali. Ankara: Kılıç Yayınları. 2007.

  Bottéro, Jean-Kramer, Samuel Noah. Mezopotamya Mitolojisi, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları. 2020.

 Çelebioğlu, Amil. Tük Mesnevi Edebiyatı-Sultan İkinci Murat Devri. İstanbul: Dergah Yayınları. 2018.

 Çetin, İsmet. Türk Edebiyatında Hz. Ali Cenknameleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.1997.

 Çığ, Muazzez İlmiye. Sümerli Ludingirra. Ankara: Kaynak Yayınları. 2002.

 Darîr, Mustafa. Siyer-i Nebî. Haz: Selman Yılmaz. İstanbul: Kutup Yıldızı Yayınları. 2004.

 Devletşah, Semerkandî. Tezkire-i Devletşah. C II, İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser Tercüman Yayınları. 1977.

 Diyanet İslam Ansiklopedisi. C 5, Ankara: TDV Yayınları. 1992.

 Dilek, İbrahim. “Altay Türklerinin Ata Sözleri” Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Ankara: TDK Yayınları. 1996.

Elçin, Şükrü. “Türk Destan, Masal ve Hikâyelerinde Atla İlgili İnanışlar” TFA. XVI, 182 (Aralık 1977): 107-110 Eliade, Mircea. Şamanizm. (Çev: İsmet Birkan). Ankara: İmge Yayınları. 1999.

  Eliade, Mircea. Dinler Tarihine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınları. 2003.  Ercilasun, Ahmet Bican. Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh. 2016.

  Gökyay, Orhan Şaik.  Dede Korkut Hikâyeleri. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. 2006.  Gölpınarlı, Abdülbaki. Yunus Emre. İstanbul: Altın Kitaplar. 1976.

 Gömeç, Saadettin. Kök Türk Tarihi. Ankara: Türksoy Yayınları. 1997.

 Günay, Ünver-Güngör, Harun. Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi. Ankara: Ocak Yayınları.1997.

 Güngör, Harun. “Geleneksel Türk Dininden Anadolu’ya Taşınanlar”, Yaşayan Eski İnançları Bilgi Şöleni: Bildiriler. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. 2007.

 Hasanoğlu, İzzeddin. Kitâb-ı Sîretü’n-Nebî. İstanbul (Yazma kopyası), 1802.

 Hennerbichler, Ferdinand. “Kürtlerin Kökeni” Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, Yıl 2, cilt 2, sayı 3, 2016.

İsmayılzadǝ, Duzal Rǝsul. Kuranı-Kǝrim (Azǝrbaycan Türkcǝsinǝ Tǝrcümǝsi). Kuranı Kǝrimin Bütün Dillǝrǝ Tǝrcümǝ Mǝrkǝzi, Qum. 2000.

  Kafesoğlu, İbrahim. Eski Türk Dini. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. 1980.

 Kafesoğlu, İbrahim. Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınevi. 17. basım. 1998.

  Kafkasyalı, Ali. “İran Türkleri ve İran Türk Edebiyatı” A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. Sayı 24, 2004.

 Karaman, Gülay. “Habîbî’nin Mu’cîzâtü’n-Nebî Mesnevisi” Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 66 (2019): 83-125. Kaşgarlı Mahmud. Dîvan-u Lûgati’t-Türk Tercemesi. C III. 3. Baskı. Ankara: TTK Basımevi. 1992.

 Kormuşin, İgor Valentinoviç. Yenisey Yazıtları, Çev: Rysbek Alimov. Ankara: TDK Yayınları. 2017.

 Kuran-ı Kerim ve Açıklamalı Meali. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 2000.

 Lvova, E.L.-Oktyabrskaya, İ.V.-Sagalayev, A.M.-Usmanova, M.S. Güney Sibirya Türklerinin GelenekselDünya Görüşleri. C I. Konya: Kömen Yayınları. 2013.

 Mengi, Mine. Eski Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları. 2015.

 Molla Câmî. Nefahâtü’l-Üns Min Hadarâti’l-Kuds (Evliya Menkıbeleri). Tercüme ve Şerh: Lâmiî Çelebi, Sadeleştiren: Abdulkadir Akçiçek, İstanbul: Huzur Yayınları. Ögel, Bahaeddin. Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi. C I. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. 1981.

  Ögel, Bahaeddin.  Türk Mitolojisi. C I. Ankara: TTK Yayınları. 1989.  Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi. C II. Ankara: TTK Yayınları. 2010.

 Özmen, İsmail. Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi. C III, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. 1998.

  Paşaoğlu, Âşık. Tevarih-i Ali Osman. İstanbul: Atsız Neşri. 1949.

  Potapov, L.P. Altay Şamanizmi. Konya: Kömen Yayınları. 2012.

 Radloff, W. Sibiryadan Seçmeler. (çev, A, Temir), İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları. 1976.

Rosenberg, Donna.  Dünya Mitolojisi. 5. Baskı. Ankara: İmge Kitabevi. 2017.

 Roux, Jean-Paul. Türklerin ve Moğolların Eski Dini. Çev: A, Kazancıgil. İstanbul: İşaret Yayınları. 1994

Roux, Jean-Paul. Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. İstanbul: Kabalcı Yayınları. 2005.

  Roux, Jean-Paul. Eski Türk Mitolojisi. Ankara: BilgeSu Yayınları. 2015.

 Schimmel, Annamarie. Dinler Tarihine Giriş. İstanbul: Kırkambar Yayınları. 1999.

  Selçuk, Ali. Tahtacılar. İstanbul: Yeditepe Yayınları. 2004.

 Şamil, Əli. Uyğur, Qaqauz, Güney Qafqaz Türklǝrinin Folkloru vǝ Ədǝbiyyatı. Bakı: Nurlan. 2011

Şentürk, Ahmet Atilla-Kartal, Ahmet.  Eski Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları. 2014.

 Tekin, Talat. Orhon Yazıtları. Ankara: TDK Yayınları. 2006.

 Togan, Zeki Velidi. Umumi Türk Tarihine Giriş. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası. 1946.

 Turan, Osman. Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları. 1995.

 Türkçe Sözlük. Ankara: TDK yayınları, 2011. Vurğun, Sǝmǝd-İbrahimov, Mirzǝ-Dadaşzadǝ, M. Arif. Azǝrbaycan Əbiyyatı Tarixi I, Bakı: Elmlǝr Akademiyası Nǝşriyyatı, 1960.

 Yıldırım, Nimet. Fars Mitoloji Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları. 2018.

  Yıldırım, Nimet. İran Mitolojisi. İstanbul: Pinhan Yayınları. 2018

Yıldız, Güllü. “Memlükler Dönemi Siyer Yazıcılığına Genel Bir Bakış”, İslam Tetkikleri Dergisi, Journal of Islamic Review 10, 1 (2020): 333-363 Yörükan, Yusuf Ziya. Şamanizm. Ankara: Yol Yayınları. 2005.

 Yûsuf Hâs Hâcib.  Kutadğu Bilig. Haz: Mustafa Kaçalin, Ankara, KB Yayınları. 2011

 

 

[1] بو مقاله آشاغیداکی مجله ده چاپ اولموش:

ملی فولکلوز، 2021، ایل 33، جیلد 17، سایی 129، صص 72 – 89.