دیلیمیزده یازیلان سؤزلوکلر / م. کریمی
دیلیمیزین گؤزه للیک لری و اؤزه للیک لری – 16
م. کریمی
دانیشیق متنی
6/10/1400
دیلیمیزده یازیلان سؤزلوکلر
دیلیمیزین گؤزه للیک لریندن دانیشاندا او قدر بؤیو فضا و گئنیش بیر میدان ایله اوز – اوزه گلیریک کی تاسوفله هله خالقیمیز بونلاردان خبرسیز ساخلانیلمیشدیر. دیلیمیزین یاساق اولدوغوندان بیر چوخلو کتابلار هله کتابخانالاردا توز آلتیندا قالمیش، البته بیر چوخونو دا فارس وطنداشلاریمیز تعصب اوزوندن آرادان آپارمیشلار و هله ده بو بشری جنایتدن چکینمه ییرلر و فرهاد حکیم زاده لری خارجی اؤلکه لره گؤنده ریب مأموریتلر تاپشیریرلار. آنجاق دیلیمیزده گؤزل سؤزلوکلر یازیلمیش و 1000 ایلدن آرتیق بو گئدیشین تاریخی واردیر. من بوگون دیلیمیزین گؤزه للیک لری و اؤزه للیک لری حاققیندا دانیشیغیمی بو قونویا اختصاص وئریرم.
دیوان لغات التورک
دیوان لغات التورک محمود كاشغري (كاشغر پايتخت تركستان شرقي - ايالت سينگ كيانگ) طرفیندن 462 قمری ایلینده یازیلمیش و تورک تاریخی، تورک دیلی و تورک سؤزلویونو یاراتمیشدیر. بوگون دونیانین بؤیوک عالیم لری دیوان لغات التورک کتابی اللرینده اولاراق، تورک تاریخینی آراشدیرمادا باشقا بیر قایناغا احتیاج دویمامانی دیله گتیریرلر. هر حالدا محمود کاشغری بؤیوک بیلگین، دیلچی، دوشونر و عالیم دیر کی تورکلر دونیایا تانیتدیرماق اوچون دیوان لغات التورک کتابینی یازاراق بؤیوک بیر خدمت ائتمیشدیر. کاشغری 5جی یوزایلده کاشغر شهرینده دونیایا گؤز آچیب، آنایوردوندا تحصیل آلیب و بؤیوک عالیم لردن بیلیم لر اؤیرنمیشدیر. اونون آتاسی قاراخانلی لار ساراییندا مقام صاحبی اولاراق اؤلکه دولاندیرماقدا خاقانلارا یاردیمچی اولموش، زمانین اعتبارلی و آدلیم سیاستمدارلاریندان ساییلمیشدیر. محمود اؤزو ده بئله بیر عائیله ده تربیه اولونموش، تحصیل اوچون تامام امکانلار الینده اولموش و درین معلومات الده ائتمیشدیر. عئینی حالدا دونیا اؤلکه لرینه سفر ائده رک معلوماتینا آرتیرا بیلمیشدیر.[1]
دیوان لغات التورک 8 بؤلومدن تشکیل تاپمیش: 1-كتاب همزه 2-كتاب سالم 3-كتاب مضاعف 4-كتاب مثال 5-كتاب ذولثلاثه 6-كتاب ذوالاربعه 7-كتاب ذولغنه 8-كتاب ذوالساكنين
سونرا آدلار و فعل لردن عبارت ایکی بؤلومه بؤلموشدور.
محمود 1098 میلادی ایلینده یعنی 97 یاشیندا فوت ائدیر. بوگون اونون قبری بیر تپه اوستونده دیر کی اورا چاتماق اوچون 97 پیلله دوزه لینمیشدیر.
ديوان‌اللغات دن تقلید ائده رک باشقا یازیلان کتابلار دا اولموشدور و بونلاری بیر سیراسیندا آشاغیداکی کیمی آد چکمک اولار:
الادراك للسان‌الاتراك، بلغت المشتاق في‌لغت‌الترك و القفجاق، زهرالملك في نحو الترك، الافعال في لسان الترك، قصيدة قواعد لسان‌الترك، التحفت الزكيه في لغت التركيه، سنگلاخ، التمغاي ناصري، لغت فتحعلي قاجار و ...
محمود کاشغری اؤز کتابیندا اوغوز قبیله لریندن 24 قبیله سیندن 2سینی آد چکیر:
قنق (قينيق)، قيغ (قايي)، ييوا (ايوا)، سلغر (سالور)، افشار، بكتلي (بيگدلي)، بكدلاز، بايات، يزغر (يازر)، ايمور، قره بؤللاك، آلقابؤللاك، ايگدير، الإره‌گير، توتورغا (دودورغا)، اولايونتلوق (آلايونتلو)، تؤكر(دؤكر)، بجنك، جوالدوز، جبني و جروقلوق. (آنجاق قيزيق و قارقين اونودولموشدور).
تاریخ بلعمی بلکه ده ایلک فارسیجا کتابدیر کی دیوان لغات التورک دن آد آپارمیشدیر.
اونون یاشاییش دؤورونده اسلامدان ساییلان تورک امپراتورلاری آسیانی اله آلمیشلار، قاراخانلیلار، غزنه لی لر، غوریلار و سلجوقلولار آسیانی دولاندیریرلار. بو گئنیش اؤلکه لرده – آسیانین شرقیندن باشلاییب آفریقایا قدر - خلیفه طرفیندن ده قبول اولونموشدیرلار. حتا خلیفه نین یانیندا اولان بؤیوک حاجب لر، سوناشیلار و سردارلار دا تورکلر اولموشلار. بئله لیکله اسلامی تانییانلار اسلام باشیندا تورکلرین دایاندیقلارینی گؤروب و اسلامی تورکلر دینی کیمی گؤروردولر. عرب لر تورک سوباشی لاری نین ایگیدلیک، فداکارلیق و قورخمازلیقلارینی گؤردوکده، اونلاری یاخشی و دوزگون تانیماغا، تاریخلرینی، دیللرینی و وارلیقلارینی اؤزنمه یه جان آتیردیلار. بئله بیر دورومدا محمود کاشغری مکه زیاتینه گئده رک خلیفه طرفیندن قوناق کیمی قارشیلاییر. اؤز علاقه سینی تورک خالقلاری، دیلی و فرهنگی اوچون دیله گتیریر و کاشغری دن کؤمک ایسته ییر. محمود کاشغری بیر دونیاگؤرموش و عالیم اولدوغو اوچون بو چاغریشی قبول ائدیر و ایکی ایل خلیفه یانیندا قالاراق دیوان لغات التورک کتابینی یازیر و خلیفه یه تقدیم ائدیر. بو کتاب عربجه یازیلمیشدیر.
بونو دا آرتیرمالی یام کی محمود کاشغری ایکی کتابین یازاریدیر:
1 ) كتاب جوار النحو في لغت التركي 2 ) ديوان لغات الترك. آنجاق بیرینجی کتاب هله لیکده تانینمامیش قالیب و ایکینجی کتاب ده بوگون دونیا دیللرینه ترجمه اولاراق، تورکلری تانیماق اوچون ان معتبر کتاب تانینیر و دونیا عالیم لری یانیندا بؤیوک بیر ده یره مالیکدیر.
دیوان لغات التورک هلی امیری افندی (1857 – 1924) استانبولون فاتح کتابخاناسی نین بنیانگذاری طرفیندن آلینیر و صدراعظم طلعت پاشانین حیمایه سی کؤلگه سینده چاپ اولور. سونرا 1915جی ایلده معلم رفعت کیلیسلی یایماغا ال وورور. آز بیر زماندا دونیا عالیم لری نین دقتینی اؤزونه چکیر. مختلف دیللره ده چئوریلیر و یاییلیر. كارل بروكلمان آلمانجایا چئویریر، تركجه ترجمه سی احمد بسيم آتالاي (1939) طرفیندن و سونرا دهري ديلچين (1958) طرفیندن دوام تاپیر. مطلباف ازبک تورکجه سینه (7-1961) چئویریر و آذربايجان جمهوروسوندا، خالد سعيد نظارتی آلتیندا بیر قوروپ طرفیندن دوام تاپیر (1933[2]).
محمود كاشغري « ديوان لغاتالترك » کتابینی 461 ه (1073 م ) ایلینده بغداددا یازمیش و اؤز زمانیندا اوچ جیلدده بیتیرمیشدیر. بورادا یئر کوره سی نین ایلک نقشه سینی گتیرمیش، تورکلرین یئر کوره سینده یاییلمالارینی آچیقلامیش، تورک ملت لری و دولت لری نین جغرافی اوزه رینده هارادا دایاندیقلارینی گؤسترمیش و اونلارین دیللری، لهجه لری و گرامرینی ایضاح ائتمیشدیر. بورادا 26 دیلئکت دن دانیشیر و فرقلرینی ده آچیقلاییر. آذربایجان تورکجه سی حاققیندا دا معلومات وئریر. اونون دیلچی لیک علمی حاققیندا بوگون رادلوف کیمی سؤزلری معتبر ساییلیر و بوگون دیلچی لیکده تطبیقی مطالعه نین اؤنجولو تانینیر. بورادا 7500 لغت توپلانیب و دسته بندی اولموش، معنالارینی دا عربجه وئره رک گرامرینی، استراکچرینی – قورولوش قایدالارینی ایضاح ائدیر. اونون ترتیبله دیگی شیوه بوگون علمی بیر شیوه کیمی قبول اولونوب و علمی مرکزلرده ایشله نیلیر. اونون علمی ایشی بودور کی هر بیر سؤزجویو جمله ایچینده ایشله دیر. بورادا همین ایشی دوزگون گؤسترمک اوچون لغت دن علاوه 240 شعر و 300 آتالار سؤزو ده گتیرمیشدیر. چکیجی نوکته ده بوراسی دیر کی گتیردیگی بو شعرلر اسلامدان اؤنجه شاعیرلریمیز، شفاهی ادبیاتیمیزین نمونه لریدیر. حتا اسلانمدان اؤنجه شاعیرلرین آدینی چکیر و شعرلریندن اوخویور.
بد نيست در اينجا با اشعاري كه كاشغري از آثار پيش از اسلام آورد است آشنا شويم:
آدلالور اؤزوم آنينگ تورونگه
امله لور گؤزوم آنينگ توزينگه.
ترجمه: قلبم صيد زيبائي او مي‌شود و خاك پايش توتياي چشم و چاره ساز دردم است.
اؤزوم منينگ بو دورسن
اوتي آنينگ چاكلانور.
ترجمه: قلب آدمي پرنده ايست كه با عشق « او » بال و پر مي‌زند.
ييغلاپ اودو ارتاديم باغريم باشي قارتاديم
اچميش قونوغ ايرته ديم ياغمور كيبي قان ساچار.
بولناز ميني ارلاس گؤز قارا منگيز قيزيل يوز،
آندين تامار توكل توز بولناپيانا اول قاچار.
ترجمه: با چشم گريان به دنبالش پريشان گشتم درد دلم را ريش زدم.
ديدم كه سعادت از من دور مي‌شود چشمم چون رگبار خون مي‌بارد.
چشمان سياه و چهره‌ي سبزش سيماي سفيدش مرا گرفتار مي‌كند.
چهره‌اي برخوردار از تمام زيبايي مرا رها مي‌كند و از من فرار مي‌كند.
ديوان لغاتالترك دن نئچه آتالار سؤزونو ده ائشیده لیم:
باش سيز بورك بولماس، تات سيز تورك بولماس.
ترجمه: كلاه بي‌سر و ترك بي‌تات پیدا نمي‌شود.
آرپاسيز آت آشوماس، آراسيز آلپ چريك سيوماس.
ترجمه: اسب بدون جو نمي‌دود؛ پهلوان بي‌پشت، سرباز دشمن را به زانو در نمي‌آورد.
آلپا بيرله اوروشما، بيگلر بيرله توروشما!
ترجمه: با قهرمانان ستيز مكن، با بيگها در نيفت.
بير قارقا بيرله قيش گلمس.
ترجمه: با يك كلاغ زمستان نمي‌آيد.
قاني قان بئله يوماسلار.
ترجمه: خون را با خون نمي‌شويند.
ديوان لغاتالترك بیر انسیکلپودییا یا دايرهالمعارفدیر. او تركلرین، امپراتورلاریندان" هيونگ نو، هون، گؤگ تورك و اويغور و باشقالاریندان یازیر. اسلام اؤنجه سی تورك شاعیرلری اولان: آپرين چورتگين، قول طرخان، قالون كيشي، آسيق توتونگ و باشقالاری نین شعر نمونه لرینی گتیریر. تورك اوسطوره لری افراسياب - آلپ آرتونقادان (آلپ آرتونقا = دلاوري به قدرتمندي پلنگ) یازیر و افراسیابا یازیلان مرثیه نی ده گتیریر:
آلپ آرتونقا اؤلدومو ايس سيز آجون قالدي می
اؤولك اؤچين آلدي مي ايمدي يورهك ييسز.
ترجمه: آيا آلپ آرتونقا(افراسياب( مرده و دنيای فاني مانده است؟ آيا زمانه انتقام گير است؟ دل آدم از اين ضايعه پاره مي‌شود.
باردي گؤزوم ياروتي
آلدي اؤزوم سویو
اندا ارينج قاليغي
ايمدي اودين اود قادي.
ترجمه: نور ديده ام رفت روحم با او رفت
حالا او كجاست، اينك او مرا بيدار مي‌كند.
تورک مدنیتی حاقیندا گؤزل معلومات وئریر.
مقدمه الادب
مقدمهالادب کتابی 940 ایل بوندان اؤنجه یازیلارکن دیلیمیزین اؤیره تیمینه و مکنبلرده درس کیمی اوخونماسینا دانیلماز بیر سنددیر. بو کتاب جارالله زمخشری نین اؤنملی اثرلریندن بیری دیر. جارالله زمخشری اسلام دونیاسینین ان بؤیوک عالیملریندن و ادیبلریندن ساییلیر. او آنادیالینه درین حؤرمتله توخونوب و تورک خالقینی سئوه رک باشی اوجالیغی یولوندا چالیشیر.
ابوالقاسم محمود ابن عمر ابن احمد زمخشری مختلف لقب لرله تانینیر: او امام الدنبا، علامه جارالله، فخر خوارزم، استادالعرب والعجم، صاحب کشّاف و. . . لقبلریله تانینیر. زمخشری مفسّر قرآندیر، بیر محدّث، متکلّم، ادیب و بیر دیلچیدیر. جارالله لقبینی اورادان آلمیشدیر کی 2 ایل تامام مکّه ده کعبه نین – الله ائوینین جواریندا قالیب و تانرییا قونشو اولدوغو اوچون جارالله آدییلا مشهور اولموشدور.
جارالله 467 ایلینده خوارزمده زمخشر قصبه سینده دونیایا گؤز آچیب، بؤیوک عالیملر بیانیندا درس اوخویور او جمله دن ابونصر اصفهانی، ابومنصور حارثی، علی ابن مظفر نیشابوری یانیندا درس اوخویور، سونرا تحصیلینی داوام ائده رک مصره گئدیر و اسلام اؤلکه لرینی گزیر دولانیر. اونون یاشامی زامانیندا سلطان اتسیز خوارزمشاه حکومت اوستونده ایدی. اتسیز عالیملری عزیزله ییب، علم و ادبدن حیمایه ائدیردی. جارالله دا بو حیمایتدن یارارلانیر. حتا مقدمه الادب کتابینی سلطان اتسیزه تقدیم ائدیر.
زمخشری نین شاه اثری تفسیر کشّافدیر. عالیم بو قرآن تفسیرینده قرآنین معجزه اولدوغونو ادبی باخیمدان آراشدیریر. بوتون اسلام دونیاسینین ادیبلری و دین عالیملری زمخشرینین تایسیز دیلچی اولدوغونو قبول ادیب و حؤرمتله اونون اثرلرینه توخونورلار. تفسیر الکشّاف بوتون مذهبلرین عالیملری طرفیندن تإیید اولونوب و چوخلو دیللره ده چئوریلمیشدیر او جمله دن 1389جو ایلده اونون فارسیجا ترجمه سی قاسم انصاری طرفیندن 4 جیلدده یاییلدی. زمخشری تفسیر کشافی یازیب اؤز آنایوردونا دؤندوکده، وطنداشلاری اونون قارشیسینا چیخیب و کشّافی آنادیلینده یازمادیغی اوچون گیلئیله نیرلر. جارالله دا اؤز خطی ایله بیر سیرا سوره لرین تورکجه سینی سطیرلر آراسیندا یازیر. بوگون بو الیازما نسخه پترزبورک کتابخاناسیندا 2475/332 نمره سیله ساخلانیلیر.
جارالله زمخشری چوخ کتابی اولان بیر عالیمدیر. آنجاق ایکی اثری چوخ شهرتلیدیر: بیری تفسیر کشّاف، ایکینجیسی مقدمه الادب و تورکجه دیوانی. باشقا کتابلاری دا بونلاردیر:
اساس البلاغه / منشاءالاسماء / مقامات / کناب الفائق / صمیم العربیه / المفصل / تفسیرالحدیث / النصایح الکبار
المستقضی فی الامثال / زبده الامثال و چوخلو اثرلر کی مختلف علملر ساحه سینده او جمله دن علم کلام، حدیث، تفسیر، بلاغت، تجوم، عروض، صرف و نحو و باشقا ادبی بحثلرده اولموشدور. آنجاق بونو آرتیرماق گره کیر کی چوخلو کتابلاریندا تورک دیلینه و ادبیاتینا لاقید قالمامیش و اؤزه للیکله زبده الامثال و المستقضی فیالامثال العربیه اثرلرینده تورک ضرب المثللریندن نمونه لر گتیرمیشدیر. زمخشرینین بیر شعر دیوانی دا تورکجه واردیر.
زمخشری بیر عمر اسلام اوغروندا و علملر یولوندا و آنادیلینه گؤره چالیشمیش و نهایت 538 قخری ایلینده اؤز آنایوردونا دؤنوب دونیادان گؤزونو یومور. اونون مقبره سی بوگون جرجانیه شهرینده بیر زیارتگاه کیمی ساخلانیلیر.
مقدمهالادب کتابی جارالله زمخشری نین اؤنملی اثرلریندندیر کی 506 – 544 ایللری آراسیندا یازیلمیشدیر. بو کتاب اوچ دیلده دیر: عربجه، فارسیجا و تورکجه. آنجاق تورک دیلینه داها آرتیق یئر وئرمیشدیر. جارالله زمخشری بو اثری خوارزمشاهلار سلطانی اولان سلطان اتسیزه تقدیم ائدیر. بیر سیرا ادیبلر یازیرلار جارالله بو اثری سلطان اتسیزین ایسته یی اساسیندا یازمیش و اونا تقدیم ائتمیشدیر. هر حالدا ادیبلر تورک دیلی تاریخینده و دیلچیلیک علمینده دیوان لغات التورک اثریندن سونرا مقدمه الادب کتابینی دهیرلندیریرلر. بو کتابی جارالله ایراندا – استرآباددان گزیب – دولانا دولانا شوشتره قدر تورکجه و فارسیجا سؤزجوکلری توپلاییر. جارالله ین هدفی ایراندا تورکلر و فارسلارا عربجه نی اؤیرتمکدیر بلکه قرآنی دوزگون اوخویوب باشا دوشسونلر. عئینی حالدا تورک دیلینه داها چوخ یئر آییرمیشدیر. بو کتاب یوزایللر بویو ایراندا بیر درسلیک کتابی اولاراق مکتبلرده اوخونوردو. بوندان علاوه ادیبلر و دیلیچیلر طرفیندن ده بو اثر دفعه لرله استنساخ اولوب، ایران کتابخانالاریندا یوزلرجه الیازماسی موجوددور و استنساخ الیازمالاری بوللو – بوللودور.
بیر سیرا عالیملر مقدمه الادبی بیر فرهنگ لغت آدلاییرلار؛ آما کتابین اساسی بیر اؤیره تیم اثری اولدوغونو بیلدیریر. اگر فرهنگ لغا – سؤزلوک اولسایدی سؤزجوکلر الیفبا اوزویله بیری – بیرینین آردیجا یازیلاردی. بیر حالداکی موضوع اساسیندا و سؤزجوکلری اؤیرتمه یه چالیشیغی گؤرمک اولور. مثلا بیر بؤلومده میوه لری اؤیرتمک ایسته ییر و میوه آدلارینی: آلما، اریک، قارپوز، خیار و یوزلرجه یئمیش آدلارینی بیر فصلده توپلاییر؛ ایلک سیرادا عربجه، سونرا فارسیجا و داها سونرا تورکجه سینی وئریر.
سونراکی بؤلومده انسان اعضاسینی اؤیرهدیر: باش، قاش، گؤز، ال، آیاق و باشقا عضولرینی یئنه ده ایلک سیرادا عربجه سؤزجوکلری گتیریر و دالیجا فارسیجا و تورکجه سینی وئریر. مثال اوچون سلاح بؤلومونده نئچه سؤزجوگو گتیریرم:
السلاح: آلت کارزار / ساداش آلتی
السیف: شمشیر / قیلینج ( بورادا آرتیق ایضاحلارا باخین): قیل، قیلماق، قیلیش، قیلینج
النصل: تیغ شمشیر / قیلینج نملوسی
اَطِده: تیزی شمشیر / کسه گم قیلینج، قیلینج تیزلیگی
القائم: دسته شمشیر / قیلینج سپی
الخنجر: دشنه، بیچاق (یئنه آرتیق ایضاحا دقت بویورون): بیچمک مصدردیر، بیچاق
الرمح: نیزه / سؤگو یا سوخو (سؤکمک / سوخماق)
السنان: سرنیزه / سؤگولوجو دمیری
و یوزلرجه سلاح حققینده باشقا سؤزجوکلر گلیر. گؤردویونوز کیمی تورک بؤلومونده داها آرتیق ایضاحلار وئریر و سؤزجوگون کؤکونو و باشقا ترکیبلرینی ده گؤستهریر.
بورادا بیر چوخلو سؤزجوکلرله اوز – اوزه گلیریک کی بوگون بو سؤزجوکلر دیلیمیزده ایتیب – باتیب. بو سؤزجوکلری یئنی دن دیریلتمک گره کیر.. بو سؤزجوکلرین چوخو بوگون آنادولو دیلینده – استانبولجادا ایشله نیلیر مثلا: یارین (صاباح) / اؤیله (ناهار)، درنک (انجمت) / اورکوج (کوهان شتر) / یَرسه (خفاش)، یَیه (پیاده) / سورکی (ماله بنّا) / چؤلک (ورطه) / اوقرون (کمند) / سَمغَل (قوص قزح) و . . .
گاهدان گؤزل جملهلرله ایضاح ائدیر:
المخذار واللعین: قوش قووان، اولدور کی ایاغی اوزه رینه ائدرلر اکین اورتاسیندا تا قوشلار آندان اوروکسونلار
المرداس: قویو داشی، اول داشدور کی قویویا بوراقارلار تا سویو وارمی یوخمی بیلمک اوچون
الصبا: اول یئلدور کی قبلهنون آردیندان گلر چون یوزون قبلهیه دوتاسان
بورادا بیر ریاکارلیغا اشاره لازیمدیر: مقدمهالادب قاباقجا ایراندا چاپ اولوب، بیرینجی دفعه 1342 ایلینده آقای "محمد کاظم امام" بو اثری ایکی جیلدده چاپ ائتمیش کی هم آدینی عوض ائتمیش و مقدمه الدب عوضینه قویموشدور "پیشرو ادب"!؟. و تهران دانشگاهی طریقیله چاپ ائتدیرمیشدیر. جالب بوراسیدیر کی بو ادیب، تکجه عربجه و فارسیجا لغتلری گتیریب و تورکجه سؤزجوکلری تمامیله حذف ائدیر و اوندان داها آرتیق عجیب ایش بودور کی کتابین مقدمه سینده تورکجه لغتلر و ایضاحلاری موغولجا (؟!) تانیتدیریر. بو بیر حالدادیر کی زمخشری زامانیندا اصلا موغوللاری ایرانا گلمه میش و موغوللارین آدی ایراندا یوخودو!
ایکینجی دفعه 1387 جی ایلده "دکتر مهدی محقق" مقدمه الادبی چاپ ائتدیردی. البتده اؤزو هئچ بیر زحمت چکمه دن لایپزیک ده چاپ اولان عربجه – فارسیجا اثری افست ائتدیردی و اونا تکجه بیر مقدمه یازدی. آما حقدن کئچمه ییرم کی دکتر محقق بو اثرین تورکجه سؤزجوکلرینه اشاره ائدهرک دیوان لغات التورکدن 70 ایل سونرا یازیلان بو اثرین ده یه رینه اشاره ائدیر. تاسوفلر اولسون کی تورک عالیملری طرفیندن -دیلیمیزین یاساق اولدوغو اوزوندن- ایشلنمه میش و چاپ اولمامیشدیر. بوگون بو اثر اختر انتشاراتی و قیسالتمیش نمونه سی ده نباتی انتشاراتی طرفیندن چاپ اولموشدور.
دیلیمیزین املا قایداسی یا اورتوگرافیاسی دا بو اثرده دوزگون ایشلنمیش و زمخشری دیلیمیزین عرب الیفباسیله نئجه یازیلدیغینا گؤزل اؤنرله مه لر وئرمیشدیر. او جملهدن سسلی حرفلرین علامتی اولمادیغی اوزوندن سس سیز حرفلرین ده ییشمه سیله گؤسته ریلمیشدیر. مثال اوچون "سول" (چپ معناسیندا) کلمهسی "صول" یازیلمیشدیر تا بیلینسین کی اونون آردیجا گلن (او) قالین سسلیدیر. اما سؤز کلمهسی همان سین حرفی ایله یازیلیردی چونکی بورادا گلن (او) یوموشاق یا اینجه دیر (بوگون بیز "ؤ" یازماقدان داها بئله یازماغا نیاز یوخوموزدور. همین قانون اساسیندا پوخلو ط حرفیله و ص حرفیله یازیلان سؤزجوکلر بوگون فارسیجایا داخیل اولموش و چوخلو دیلداشلاریمیز بیلمیرلر کی بو سؤزجوکلر اساسدا تورکجهدیرلر مثلا صابون، طوطی، قطار، و. . .
1000 ایل بوندان قاباق دیلیمیزین دورومو – همین مقدمه الادب 940 ایل بوندان قاباق یازیلاراق دیلیمیزین دورومونو گؤستهریر. بللی دیر بورادا 18500 سؤزجوک واردیر. بو ساییدا سؤزجوک 1000 ایل بوندان اؤنجه دهیرلی بیر نوکتهدیر چونکی بوگون هله فارسیجانین ان ده یرلی فرهنگ لغتی اولان فرهنگ معین ده تکجه 13000 اصیل فارسیجا سؤزجوک واردیر و 1000 ایل بوندان قاباق البته کی داها ضعیف و آخساق ایمیش. عئینی حالدا هله مقدمهالادب اثری فرهنگ لغت یا سؤزلوک دئییلدیر یوخسا مینلرجه باشقا سؤزجوکلر توپلانا بیلردی.
دؤرد دیللی ابن مهنا لغتی
یئددینجی یوزایل، آذربایجاندا تورک دیلی و ادبیاتینین ذیروه سی ساییلیر. بوندان اؤنجه بؤیوک شاعیرلر او جومله دن گنجهلی نظامی، شیروانلی خاقانی، تبریزلی خواجه احمد فقیه، خواجه علی خوارزمی، عزالدین حسن اوغلو و باشقالاری بو ادبیاتین گلیشمه سینه یول آچمیشلار. نظامی نین تورکجه دیوانی بوگون دونیا ادیبلری طرفیندن تائید اولونور و شاعیر اؤزو تورک اولدوغونا گووه نه رک چوخلو اشارهلر ائدیر. سعید نفیسی صراحتله نظامی، خاقانی و چاغداش شاعیرلرینین آنادیللری فارس اولمادیقلارینی و فارس یا دری دیلینی مکتبده معلم آغزیندا اؤیرندیکلرینی یازیر. (سعید نفیسی، 1319، ص 135). نظامی اؤز دؤورونده فارس دیلینی آذربایجاندا بیر یئنی گلین یا "تازه عروس" آدلاندیریر و لیلی و مجنون اثرینین مقدمه سینده آخستان بیگین دیلیجه بئله یازیر:
روزی به مبارکی و شادی بودم به نشاط شادمانی
و ایستیرمیش بیر اثر یاراتسین:
در حال رسید قاصد از راه آورد مثال حضرت شاه
کی نه اولسون:
در زیور پارسی و تازی این تازه عروس را طرازی
دانی که من آن سخن شناسی کابیات نو از کهن شناسی
ترکی صفتی وفای ما نیست ترکانه سخن سزای ما نیست
چون حلقه ی شاه یافت گوشم از دل به دماغ رفت هوشم
گؤرون کی نظامی بو سؤزدن نه قدر ناراحاند اولموش. فارس ادیبلری نین ریاکارلیغینی اونوتماماق لازیمدیر. بو سارساقلار یا فارسی بیلمیرلر و یا بیزلری خاخوو بیلیرلر. آنجاق دوستلار، اؤزوموزه گلمه لی ییک و بونلاری اوخونوب، دوشمنلریمیزی تانیمالی ییق.
دؤردونجو یوزایلده اسدی طوسی اؤز لغت نامه سینده تورک دیلی نین آذربایجاندا رواجینا اشاره لر ائدیر؛ و بیر سیرا تورکجه سؤزجوکلرین فارسی یا داخیل اولدوغوندان و آذربایجاندان گلدیگیندن دانیشیر. بو سؤزلر نظامی نین ادعاسینی کی فارسیجانی تازه عروس بیلیر اثبات ائدیر. فارس دیلینده ایلک سؤزلوک کتابینی اسدی طوسییه عاییددیر کی 5جی عصرده تبریزده یازمیشدیر. اسدی تبریزه گلن بیر قوناقدیر، آما یازدیغی سؤزجوکلرده یئری گلدیکجه آذربایجاندا هر سؤزجویه نه دئییلدیگینی ده آرتیرمیشدیر، مثلا "پالیک" کلمهسی قاباغیندا یازیر: آذربایجاندا بونا "چاریق" دئییرلر. (اسدی، لغت فرس، ص )
بو، نه یی گؤسته ریر؟ بللیدیر تورک دیلی آذربایجان خالقینین آنادیلیدیر و اسدی طوسی بئلهلیکله بونا اعتراف ائدیر. اسدی زمانیندا قوندارما آذری دیلی اولموش اولسایدی اسدی هئچ بیر کلمه ده اوندان گتیرمه میش، بیر حالداکی تورکجه سؤزجوکلره اشاره لر ائدیر. قطران تبریزی ده ایلک لغت نامهنی فارسیجا توپلاماغا چالیشیر و ایستهییر فارسیجانی اؤیرَنسین و ناصر خسرو یازیر کی قطران بیلمه دیگی لغتلرین معناسینی مندن سوروشوب و من وئردیگیم معلوماتی یازیر. البتده آذربایجان خالقی تورک دیللی اولدوغونا چوخلو تاریخی کتابلاردا دا اعترافلار واردیر. نظامی کیمی نهنگ بیر شاعیر، اؤز زمانیندا فارس دیلینی "تزه بیر گلین" کیمی آذربایجان شاعیرلرینین دیلینه گلدیگینی سؤیلهییر. بوتون انصافلی و دوزگون ادیبلر – فارس دیللی و یا مستشرقلر – بو حقیقتی دانا بیلمه میشلر و نظامی کیمی شاعیرلرین تورک اولدوقلارینی و تورکجه اثرلرینی انکار ائده بیلمه میشلر. (سعید نفیسی، 1319، ص 135 – 136).
7جی یوزایل آذربایجان ادبیاتینین زیروه سیدیر و بو یوزایلده اونلارجا، بلکه یوزلرجه عالیم، صنعتکار و شاعیرلر اثرلرینی تورکجه یازیب - یارادیرلار او جمله دن بو زماندا اوچ سؤزلوک یازیلیر. چکیجی نوکته بوراسیدیر کی هر اوچ سؤزلوک ده بوگونکو گونئی آذربایجانیندا یازیلمیشدیر. بو اوچ اثر عبارتدیر: تحفه ی حسام، لغتِ ابن مهنّا و صحاح العجم. تحفهی حسامی حسام الدین خویی یازیر، لغت ابن مهنّانی تبریزلی جمالالدین ابن مهنا یازیر و صحاح العجم اثرینی ده هندوشاه نخجوانی یازیر (نخجوان گونئی آذربایجانا داها یاخین بیر بؤلگه اولدوغو اوچون، بورادا گتیرمیشم؛ یوخسا آذربایجانی آییرماق ایسته مه ییرم). ایندی بو اوچ اثرله یازارلاریلن برابر تانیش اولاق.
لغت ابن مهنّا کتابینی تبریزلی جمالالدین ابن مهنا 7جی عصرین اوّللرینده یازمیشدیر. ابن مهنا یاشاییشی حاققیندا معلوماتیمیز چوخ آزدیر، آنجاق تبریزلی اولدوغو، سارایدا حؤرمتلی دورومو و دهیرلی علمی بیر وارلیق ساییلدیغی، علم و بیلیم ساحه سینده بیر دولقون و اولقون عالیم کیمی تانیندیغی بللی-ایمیش. بو کتاب 4 دیللی بیر اثردیر: عربجه، فارسیجا، تورکجه و موغولجا دیللرینده اولاراق اوچ بؤلومدن عبارتدیر. بو اثر عربجهدیر و ابن مهنا چالیشیر عربلره فارسیجانی و تورکجهنی، هابئله موغولجانی اؤیره تسین. هر بؤلومده او دیل حاققیندا معلومات وئریر و دیلین گرامئرینی آچیقلاییر. مثلن تورکجه بؤلومونده 70 صفحهدن آرتیق بیر حجمده تورک دیلینین گرامئری، قایدا – قانونلارینی تانیتدیریر و گؤزل نمونهلر وئریر. عئینی حالدا تورک دیلینین گؤزهللیکلرینی ده اوزه چیخاریر. چکیجی نکته بوراسیدیر کی گاهدان آذربایجان تورکجه سینی تورکستان تورکجه سیله توتوشدورور و آذربایجان تورکلرینین تلفظ و گرامئرینی داها گؤزل صورتده آچیقلاییر و ایضاح ائدیر. او جملهدن کتابین مقدمه سینده بئله یازیر:
"بونو بیلین کی تورک دیلینین کؤکو، تورکستانداندیر نئجه کی عرب دیلینین کؤکو حجازداندیر. تورک دیلینده دانیشانین شأنی اونون سرعتله دانیشیغی، حرفلرین اوغورلاماسی، مدلرین آزلیغی و همزهنین چوخلوغودور و چوخ گؤرونور کی تورکستان دیلینده بیر سؤزجوک تاپیرسان کی بیزیم یوردون اهلی (- آذربایجانلیلار) باشقا جور استعمال ائدیرلر. بونو بیل کی دیللر آراسیندا هئچ بیر دیل تاپا بیلمزسن کی متقارب المخرج حرفلرین عوض اولونماسی بیریندن او بیریسینه تورک دیلیندن چوخ اولسون. هابئله، حرکهلرین شامل اولدوغو دا بئله دیر".
گؤرورسونوز ابن مهنّا بو بالاجا بیر پاراگرافدا تورک دیلینین اؤزه للیگینی چوخ قیسا – آنجاق یئترلی صورتده بیان ائدیر. بو گؤستهریر کی این مهنّا تورک دیلینین اینجهلیکلرینی بیر ماهیر دیلچی کیمی بیلیر و تطبیقی دیلچیلیک اساسیندا، بو گؤزه للیکلری و اؤزه للیکلری آچیقلاییر. هابئله آذربایجاندا تورک دیلینین یئرلی – یاتاقلی دیل اولدوغونو دا بللندیریر.
ابن مهنا تورک دیلینین گرامئرینی چوخ دقیق صورتده آراشدیریر و بوگونکو دیلچیلیک علمی ایله اویغون بیر آراشدیرمانی ایرهلی سورور. مثلن باخین، مصدر بؤلومونده بئله یازیر: "مصدر، فعل کؤکونون سونونا میم و قاف آرتیرماقلا اله گلیر. آنجاق فعلده اولان حرکهلر اینجه اولورسا میم و قاف ایله ده ییشیلیر و یا فعلین اوّلی قاف اولورسا سونو قاف ایله گلیر. بیرینجی سؤز اوچون نمونهلر: قیلماق، قالماق، قورقماق
اما فعلین اوّلی گاف اولورسا میم کاف ایله مصدر یارانار: گتورمک، گئچمک، گولمک، گؤرمک"
ابن مهنّا جمع بؤلومونده یازیر: "جمع باغلاماق ایکی جوردور: آدلار و فعللر. آد جمعی بودور کی آدین سونوندا لام مفتوحه و راء (لر) آرتیراسان مثلا: آت – آتلار، قیلیج – قیلیجلار، کیشی – کیشیلر، ال – اللر".
ایندی بو اثرین تاپیلماسی و یاییلماسی حاققیندا دانیشالیم.
ابن مهنا لغتی ایلک دفعه 1900 ایلینده روس عالیمی میلورانسکی طرفیندن یاییلدی. بو چاپ اوچون اوروپادا 5 الیازمانین موجود اولماسی ایله اولوملو اولدو. پروفسور میلورانسکی بو 5 الیازمانی الده ائده رک "تورک دیلی حاققیندا عرب فیلولوگیاسی" عنوانلی اثرینی پطرزبورگدا یایدی و ابن مهنا لغتی نی دونیایا تانیتدیردی. بو 5 الیازمانین اوچو آکسفوردا ساخلانیلیردی. اونلارین ان مکمل الیازماسی بودلیان کتابخاناسیندا ساخلانیلیردی. بیر نسخه برلیک شهری نین کتابخاناسیندا و بیری ده پاریس شهری نین ملی کتابخاناسیندا موجود ایدی. میلورانسکی یایان اثر اوگونه قدر ان کامل بیر اثر ساییلیردی. اما چوخ کئچمه دن استانبول موزه سیندن باشقا بیر الیازما تاپیلدی. بو الیازمانی تورک عالیمی کیلیسلی رفعت بی الده ائده رک 1340 جی ایلده یایماغا نائل اولدو. بو الیازمانین باشقا نسخه لره گؤره یئنی یوکسکلیگی وار ایدی؛ ایلک یاخشیلیغی بو ایدی کی اثرین مؤللیفی کامل صورتده یازیلمیشدی. یعنی اونون یازاری جمال الدین ابن مهنا تبریزی اولدوغو یازیلمیشدی. هابئله اثرین دیلی و لحجه سی حاققیندا آیدین صورتده تاکید اولموشدو و بو تورکجه آذربایجان بؤلگه سینه و آذربایجان خالقی نین دیلی اولدوغونا ال قویواموشدو.
بورادا خاطیرلاماق لازیمدیر کی هله بو اثرین یاییلماسی زمان (1900 جی ایل) محمود کاشغرلی نین دیوان لغات التورک اثری چاپ اولمامیشدی و دونیادا سس – کوی سالمامیشدی. اونا گؤره ابن مهنا لغتی نین یاییلماسی دونیادا بیر بومب کیمی پاتلادی و دونیا بیلگین لری نین دقتینی اؤزونه چکدی. هامیدان اؤنملی بو اثرین دیلی و شیوه سی بیز آذربایجانلیلار اوچون داها آرتیقدیر. چونکی بو کتاب آذربایجاندا 700 ایل بوندان اؤنجه تورک سؤزجوک لری نین تلفظو، گرامری و حتا سؤزجوکلرین وارلیغی اهمیت لی ساییلیردی. بو سؤزجوکلر و دیلین قورولوشو اونون اسکی بیر تاریخه مالیک اولدوغونو بیلدیریردی. اوندان علاوه بو دیلین اؤزه للیک لری بونو آچیقلاییر کی 7جی یوزایلده آذربایجاندا اولان تورکجه خراسان و ماوراءالنهر توکجه سیله فرقلی و عینی حالدا دوروملو و محکم دیر. بونونلا بئله حتا قزاق تورکجه سیله ده اورتاق سؤزجوکلر موجوددور؛ اما قایدا و قانونلاری اونونلا فرقلی دیر. بئله لیکده بوگون اثبات ائتمک اولور کی بو دیل نئچه یوز ایللر – اگر دئمه سک نئچه مین ایللر – بوندان قاباقدان بو یئرلرده یئرلی بیر دیل ایمیش و سلجوقلار ایله گلن بیر دیل اولا بیلمزدی. بو قونو بوگون بیلگین لر و دیلچی لرین اساسلی بحث لرینه سبب اولان بیر قونودور.
ابن مهنا لغتی دؤرد دیللی بیر اثردیر. بو دؤرد دیل بونلاردان عبارتدیر: عربجه، فارسجا، تورکجه و موغولجا. عئینی حالدا اوچ بؤلومدن عبارت بیر کتابدیر و اوچ بؤلوم بئله دیر: عربجه فارسجا سؤزلوک، عربجه – تورکجه سؤزلوک و عربجه – موغولجا سؤزلوک.
شوبهه سیز موغولجانی دونیایا تینیتدیرمادا بلکه ده ایلک اثر تانینیر؛ اما فارسیجا و تورکجه دیللی بوندان قاباق نئچه نئچه اثرلر موجوددور.
ایللر بویو بو موضوع کی بو اثرین مؤللیفی کیمدیر، هارالی دیر و نه ملیته مالیکدیر بحث اولونوردو. میلورانسکی مؤللیفین آدینی ابن مهنا و اونون آذربایجانلی اولدوغونو یازمیشدیر. اما کیلیسلی رفعت ایللر بویو آراشدیرمالار آپاریب و سونونجوندا اثبات ائتمیشدیر کی اونون یازاری تبریزلی جمال الدین ابن مهنا دیر و کیم اولدوغو حاققیندا چتین لیک لر چکمیش و نهایت دوزگون سونوجلارا چاتمیشدیر. او، بو سونوجا چاتماق اوچون چوخلو تاریخی کتابلاری آلت – اوست ائتمیش، ابن بطوطه اثرلرینی باشقا تاریخی اثرلرله بیرلیکده دفعه لرله اوخوموش، دیل حاققیندا یازیلان اثرلری واراقلامیش، ترجمه اخوال، انساب کتابلارینی دا آلت – اوست ائتمکدن چکینمه میش و نهایت اونون بیلنمه ین بوجاقلارینی آچیقلامیشدیر. نهاینده بللندیرمیشدیر کی . . .
معلم رفعت یایدیغی اثرینده تفصیلات ایله بو معلوماتی وئرمکده دیر. بو سطیرلرین یازاری بو اثری ایراندا یایماغا حاضیلامیش و ایکی ایلدن آرتیقدیر کی مجوز آلماق اوچون نوبتده دیر؟؟!! با حقیر آلتی الیازما اساسیندا ایرانلی اوخوجولارین حوصله سینی نظرده توتاراق عربجه سیندن علاوه فارسیجا و تورکجه ترجمه لرینی ده حاضیرلامیش و بونا اینانیرام کی دیلیچی لریمیز بو اثر اوزه رینده درین آراشدیرمالاری و نظر وئرمه لری نیازلاردان دیر. اوموران تورک دیلی نین فرهنگستانی ایراندا یارانما ضرورتینی هامی بیلیر. بورادا اولان تورکجه سؤزجوکلر و 700 ایل بوندان اؤنجه دیلیمیزین گرامرینی آراشدیرما همین فرهنگستانین جمعی وظیفه لریندن دیر. آنجاق ایندی لیکده کلاسیک اثرلریمیزین یاییلماسی ایلک نوبه ده دایانیر و سونرا سؤزجوکلرین تاپیب تانیتدیرماسی و اوچونجو مرحله ده یئنی سؤزجوکلرین یارانیب و یاخود سئچیلمه سی قاباغیمیزدا اولان وظیفه لردن دیر. آرزوم بودور بو کتاب اوخوجولارین ایستک لرینی اؤده یه بیلسین. بئله اولورسا، زاقم اؤز هذفینه یاخینلاشمیش اولور.
صحاح العجم
هندوشاه نخجوانی
صحاحالعجم کتابینی هندوشاه نخجوانی 700جی ایللرده بیتیرمیشدیر و بو اوچ کتابین سونونجوسو ساییلیر. نخجوانی اثرینی لرستان آتابیگی اولان نصرتالدین احمده تقدیم ائتمیشدیر. صحاح العجم اوچ بؤلومدن عبارتدیر کی نخجوانی فارس دیلینی آذربایجانلیلارا اؤیرتمه یه همت گؤسته ریر. بو، او معنادادیر کی هله فارس دیلینی آذربایجاندا بیلنلرین ساییسی داها آزدیر.
بو اوچ کتابدا یوزلرجه کلمهلر – سؤزجوکلر گلمیشدیر کی بوگون اونودولموش ساییلیرلار و تاسوفله بوگونوموزون دانیشیق دیلینده ایشلتمه ییریک، بیر حالداکی بو کلمه لر چوخ اصیل، گؤزل و اولقون کلمه لردیرلر. نمونه اوچون نئچه سؤزجویو گؤسترمک یئتر:
اَوَت: بلی، آری
ایدی: هستی، تانری، صاحب
ییرتماج: شکاف، چاک
کؤیونمک: گؤینه مک، سوختن
توتوز: گروگان
کِی: یاخشی، خوب، نیک
قیسراق: مادیان
سینیر: پِی، عصب، مرز
بویوندوروق: یوغ
یارین: صاباح، فردا
ییه: پیاده
و . . .
صحاح العجم ۱۴-جو یوز ایللرین باشلانیشیندا یازیلان تورکجه سؤزلوکدور. بو سؤزلوگون یازیچی‌سی، ۱۳-جی و ۱۴-جو یوز ایللرین بؤیوک ادیبی، هندوشاه بن سنجر نخجوانیدیر. بو کتابدان یالنیز بیر الیازماسی گلیب بیزه چاتیب‌دیر. بو الیازما چکسلواکی نین براتیسلاوا کتابخاناسیندا ساخلانیلیر و پروفسورحسن زرینه‌زاده اوندان بیر کپی تهیه ائدیر و ۱۳۶۱-جی ایلده پروفسور غلامحسین بیگدلی اونو یاییلاییبدیر. تورکلره فارسجا اؤرگتمک اوچون یازیلان بو سؤزلوکده آلتی میندن چوخ تورکجه سؤزجوک واردیر. بو سؤزلوکده تورک دیلینده فارسجانین دیلی نین گرامری یازیلیر چونکی یازیچی چالیشیر فارس دیلینی آذربایجانلیلارا اؤیرتسین. بو کتابلار گؤستهریر کی آذربایجان خالقی تمامیله تورک دیللی اولموشلار و بو یوزایللرده چالیشیرلار فارسیجانی دا اؤیرنسینلر. اثر ۱۳۶۶ دا پروفسور غلامحسین بیگدلی‌نین همتی ایله ۴۸۴ صحیفه‌ده ایشیق اوزو گؤره بیلمیشدیر. غلامحسین بیگدلی بو کتابا بیر فارسجا مقدمه ده یازیر.
تحفه حسام
حسام الدین حسن ابن عبدالمؤمن خویی تحفهی حسام اثرینی 7جی عصرین باشلانغیجیندا یازمیشدیر. حسام الدین 583 ایلینده خوی شهرینده آنادان اولموش، درین تحصیل آلمیش و نئچه – نئچه کتابلار یازمیش و نهایت 666 گونش ایلینده دونیاسینی ده ییشمیشدیر. او، اسلام دونیاسینین هر اوچ دیلینه – عربجه، فارسیجا و تورکجه یه مسلط اولان بیر عالیمدیر و هر اوچ دیلده ده اثرلر یازمیشدیر. حسام الدین، تحفهی حسام کتابینی شعر ایله یازمیش و بورادا فارسیجا و تورکجه سؤزجوکلری معنالاییرب و تورک دیللی وطنداشلارینا فارس دیلینی اؤیرتمهیه چالیشیر. بللیدیر آذربایجان خالقی، فارس دیللی اولسایدی اونلارا فارس دیلینی اؤیرتمه نین معناسی اولمازدی. بئله اولسایدی اونلارا تورک دیلینی اؤیرتمک لازیم ایدی، بیر حالدا کی تورکجه شعر ایله فارسیجانی اؤیرتمه یه چالیشیر. حسام الدین بو اثرینی 350 بیتده قطعه فورموندا یازیر و 20 قطعه یازاراق 20 وزندن ده یارارلانیر. بو ایش، اونون عروض وزنینده مهارتلی اولدوغونو گؤسته ریر و ماهیر بیر شاعیر اولدوغونو دا اوزه چیخاریر. بورادا اثرین بیرینجی بؤلوموندن نئچه بیت نمونه اوچون اوخویورام:
"خدا" تانری، "توانگر" معنی سی بای،
ایشه بویروق ائدیجی "کارفرمای".
"بزرگ" اولو، "پیامبر"دیر خبرچی،
فرشته دیر "سروش"، اؤگ دن کئچن "رای".
"ستاره" اولدوز و "خورشید" گونش
"زمین" یئر،" آسمان" گؤی، "ماه" دیر آی.
"پرستو" قیرلانغیج، "یاهو" دگنک،
دخی بیر هندلی سلطان دیر "رای".
"تبر" بالتا، قیلیج "شمشیر" و "تیر" اوخ،
"سپر" قالخان، "کمین" پوسقو، "کمان" یای.
"شش" اؤیکن، "گرده" بؤیرک، "دست" ال دیر،
"زبان" دیل، "دل" کؤنول، "سر" باش، آیاق "پای". . .
حسام الدین بورادا بیر سیرا گؤزل سؤزجوکلری ایشه آپاریر کی بوگون اونلاری احیا ائدیب دانیشیق دیلیمیزه گتیرمکله دیلیمیز زنگینله شر. بو ایشی تورک دیلینین فرهنگستانی گؤرمه لیدیر. بورادا گؤزل سؤزجوکلردن نمونه لر گلیر کی بوگون اونلارا احتیاجیمیز واردیر و تاسوفله اونودموشوق و بو 100 ایل دیلیمیزین یاساق اولدوغو، دیلیمیزین ضعیفله مه سینه سبب اولموشدور. بو نئچه بیتده گلن سؤزجولردن نمونه لر:
اؤیکن: شُش، ریه
پوسقو: کمین توتماق معناسیندا
اؤگ: عقل، هوش
اولو: بؤیوک
و . . .
بئله - بئله کلمه لر دانیشیق دیلییمیزدن حذف اولدوغو اوچون خالقیمیز اونلارین معنالاریندان غافل قالمیشلار.
آنجاق یئددینجی یوزایل تورک دیلی و ادبیاتی نین گلیشمه سینده بیر دؤنوش نقطه سی ساییلیر و چوخلو شاعیرلر اؤز یارادیجیلیقلارینی آنادیللرینده یازیرلار. اؤزه للیکله بو یوزایلده اوچ سؤزلوک اثرلری نین یازیلماسی بو دوروما درین بیر معنا بخش ائدیر. بو کتابلاردا تورک دیلی نین اسکی زمانلارا عایید اولدوغو، هابئله دیلین گرامر و قایدالاری نین محکم لیگی دیلین یئرلی و یاتاقلی بیر دیل اولدوغونو اثبات ائدیر و داها ادعا ائتمک اولماز کی تکجه نئچه یوزایللیک بیر دیلدیر و سلجوقلارلا آذربایجانا گلن دیل دیر. بلکه ثابت اولور کی بو دیل مین ایللر بویو بو بؤلگه ده یاشامیش و یئرلی اؤزه للیک لره مالیک اولموشدور.
امیرعلی شیر نوایی – اوچون یازیلان سؤزلوکلر
بونو دا آرتیریم کی امیرعلی شیر نوایی نین اثرلری و بؤیوک خدمت لری تورک دیلی نین چیچک لنمه سینده بؤیوک خدمتلری اولموش، شاعیرلیکده بؤیوک استعداغد صاحیبی اولدوغوندان علاوه، دیلچی لیک ساحه سینده ده اونودولماز خدمت لری اولموشدور. امی رعلی شیر نوایی او قدر بؤیوک بیر دیلچی دیر کی اونون اثرلری حاققیندا بوگونه قدر اونلارجا سؤزلوکلر یازیلمیش و نوایی نین دیوانیندا ایشله نن سؤزجوکلرین آچیقلانماسی حاققیندا بحث لر ایره لی سورولموشدور. او جمله دن نادرشاهین منشی سی اولان استرآبادی اوچ جیلدلیک سنگلاخ اثرینی یازمیش و تکجه نوایی نین دیوانلاریندا ایشله نیلن کلمه لری توضیح وئرمیشدیر. بوندان علاوه دئدیگیم کیمی اونلارجا باشقا سؤزلوکلر یازیلمیش او جمله دن:
مقالید تورکی – فتحعلی خان قاجار
لغت نوایی – علی شاملوو . . .
بدایع اللغات – امام هروی
فرهنگ مباین اللغت
فرهنگ ابوشقه
فرهنگ جغتایی – شیخ سلیمان بخاری
فرهنگ کلیور – محمد یعقوب چینگی
فرهنگ فضل الرحمان
فرهنگ لغات نوایی
فرهنگ لغت در بیانات نوایی
حل اللغت نوایی
منتخب اللغت
آما بونلاردان سونرا بونو آرتیرماق لازیمدیر کی امیر علیشیر نوایی محاکمه اللغتین کتابینی دا یازیب و بو کتابدا تورک دیلینی فارسیجا ایله توتوشدوروب و تورک دیلی نین گؤزه للیکلریندن یازیب. بو کتابین اوخوماسینی دا توصیه ائدیرم.
نصاب لار
نصاب لار ایکی دیللی یا حتا اوچ دیللی کتابلاردیر کی مکتبخانالاردا فارسلارا تورکجه یا عربجه نی و یا تورکلره فارسیجا و عربجه نی اؤیرتمک اوچون شعر شیوه سیله یازیلمیشلار. بو نصاب لاردان بوگون یوزلرجه کتاب الده واردیر. تحفه ی حسام دا اؤزلویونده بیر نصاب ساییلیر.
نصاب‌الصَبیان
آدیندان بیلینیر کی بو کتابلار اوشاقلار اوچون و مکتبخانالار اوچون یازیلیردی. البته تامام درسلر، مخصوصا دیل اؤیرنمه – عربجه، فارسیجا و تورکجه، هابئله دینی موضوعلاری شعر ایله اؤیره دیردیلر. فارسیجا و تورکجه بئله کتابلار چوخدور. بونلارین تاریخی ده چوخ قدیم زامانلارا گئدیب چاتیر و یوز ایل بوندان قاباغاجن یوزلرجه بئله بئله کتابلار واردی، حتا معلم لرده اؤز سلیقه لریله بئله کتابلار تدوین ائدیردیلر.
بونلارین تانینمیش بیر کتابی ابونصر فراهی نین کتابی دیر کی عربجه نی هم تورک اوشاقلارینا و هم فارس اوشاقلارا اؤیره دیر. البته اساس دینی موضوعلاردیر و عربجه نی اؤیرتمه. بو کتاب 7جی یوز ایلده نظام الملک حسن وزیر بهرامشاه امریله یازیلمیشدیر. بو کتابدا تورکجه و. عربجه آیلارین آدلاری دا اؤیره نیلیردی.
باشقا بیر نصاب الصبیان ریاض الفتیان، ابن حسام (7جی یوزایل)دان، کنزالفنون احمد ابن فقیه ده (818 قمری) و یوزلرجه نصابلاردان واردیر. کتابخانالاردا بو نصابلاردان بوللو بوللو موجوددور.
سون سؤزلوک
252000 واژه دن عبارتدیر کی حاضیردیر، اما تکجه بیرینجی جیلدی چاپ اولوب و فرهنگستان و ایرانشهریلر طرفیندن قاباغی آلینیبدیر.
بونلاری گؤردوکده اینانیریق کی دیلیمیز اوچون بیر فرهنگستانین قورولماسی گرکدیر. بوگونه کیمی یازیچیلاریمیز و شاعیرلریمیز بو آغیر مسئولیتی بویونلارینا آلمیش و لازیم اولان کلمه لری یاراتمیشلار؛ آما بوگون دیلیمیز دونیانین علمی – ادبی گلیشمه لریله آددیملاماق اوچون و دیلیمیز علمی سویه ده گلیشمک اوچون فرهگستانین قورولماسینین ضرورتی دویولور. بو فرهنگستان ادبیات تاریخیمیزده اولان و بوگون اونودولموش سؤزجوکلری احیا ائدیب و یئنی سؤزجوکلرین دوزه لیشینه یول آچمالیدیر. بئلهلیکله دیلیمیز گئریده قالماییب و گله جه یه یول تاپاجاقدیر و بو هر بیر انسانین حقیدیر کی آنادیلینده یازیب – اوخوسون و او دیلده بشریّته خدمت اوچون یول تاپسین.
قایناقلار:
نظامی گنجوی، دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی، بکوشش استاد سعید نفیسی، تهران، 1319.
محمود کاشغری، دیوان لغات التورک، ترجکه: بسیم آتالای، آنکارا، 1998.
جمال الدین ابن مهنا تبریزی، لغت ابن مهنا، ترجمه و تصحیح: م. کریمی، زیر چاپ.
میرزا فتحعی خان قاجار، مقالیدالترکیه، کؤچورن: ائلچی بی، قم، 1395.
میرزل مهدی خان استرآبادی، سنگلاخ، تصحیح: دکتر حسین محمدزاده صدیق، 3 جلدی، تبریز، 1394.
هندوشاه نخجوانی، صحاح العجم، تصحیح: پروفسور دکتر بیگدلی، تهران، 1376.
حسام الدین خویی، تحفه حسام، تصحیح: پرویز زارع شاهمرسی، تهران، 1393.
م. کریمی، تاریخ ادبیات آذربایجان، ج 2 و 3، تبریز، 1395.
2) م. كريمي، گوشه‌هايي از ادبيات آذربايجان، اميد زنجان، ارك، فجر آذربايجان، بهار زنجان و … .
1) ديوان لغات الترک، مقدمه.
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی