ایدیل – اورال بؤلگه ­سی تاریخین ایلک چاغلاریندان‌ اعتیبارن تورکلرین آنایورتلاریندان‌ بیری اولموشدور. بورادا هون، اوگور، سابار، بارسیل، خزر، کومان – قیپچاق، تاتار تورکلری اوزون یوزایل‌لر یاشامیشلار، دولتلر قورموشدولار. کوبراتین کوردوغو بؤیوک بولغاریستانین ۶۴۱ده داغیلماسی اوزه­ رینه بولغارلارین بیر بؤلوغو ایدیل – اورال بؤلگه­ سینه کؤچموش، بورادا خزرلره باغلی بیر دولت قورموشدولار. بو دولتین تاریخچه بیلینن ایلک حکمداری آلموس بن جعفر، عباسی دولتینه ائلچی گؤنده ره ­رک مسلمان دین آدامی، پارا و مانوی دستک ایسته ­میشدیر. بو ایسته­ یه یانیت وئرن عباسی خلیفه ­سی مقتدر، کاتیبی ابن فضلان اولان بیر ائلچی‌لیک قورولو اولوشدورموشدور. بولغار یالتاواری‌نین (یالتاوار بولغار حکمداری‌نین عنوانی‌دیر) ائلچی‌سی باشتو دا، بو قوروللا گئریه دؤنموشدور. ائلچی‌لیک کورولو ۱۲ ماییس ۹۲۲ده دولتین باشکندی اولان بولغار شهرینه اولاشمیشدیر. بولغار حکمداری ائلچی‌لیک قورولو حضوروندا مسلمان اولموش، جعفر آدینی آلمیشدیر. بئله جه ایدیل بولغارستانی اسلام‌لیغی رسمن قبول ائدن ایلک تورک دولتی اولموشدور.

بولغار دولتی موغال‌لارین بؤلگه­ یی استیلا تاریخی اولان ۱۲۳۶یا دکین سورموشدور. ۱۲۳۶دا بولغار کندی موغاللارجا ضبط ائدیلمیش، یئرله بیر ائدیلمیشدیر. داها اؤنجه گلن کومان – قیپچاق‌لار و موغال‌لارلا بیرلیکده گلن تورک – تاتارلار، اولکه­ده نفوس چوخونلوغونو اله گئچیرمیش، مسلمان بولغار تورکلری‌نین دیلی یئنی گلن تورکلرجه آسیمیله ائدیلمیشدیر. بولغار تورکجه­ سی لیر تورکجه­ سیدی. چوغون‌لوغو اله کئچیرن یئنی گلئنلرین دیلی ایسه شاز تورکجه ­سی‌دیر. بولغار تورکجه­ سی بیر سوره داها دوام ائتمیشسه ده سونرا‌دان تماما اورتا‌دان قالخمیشدیر. بو تورکجه­ یله یازیلمیش سون مزار کیتابه­ سی ۱۳۵۷-۵۸ تاریخینی داشیماقدا‌دیر. [۱]بولغار تورکجه­ سی بوگون خیریستیان چوواش تورکلرینجه سوردورولمکده‌دیر.

بولغار دولتینی ییکان آلتینوردو دولتی داها سونرا پارچالانمیش، ایدیل – اورال بؤلگه­ سینده قازان خانلیغی کورولموشتور. کازان خانلیغی سوره­ گن (کورونیک) ایچ چکیشمه­ لر سونوجوندا ۱۵۵۲ده قورخونج ایوان طرفیندن اورتا‌دان قالدیریلمیشدیر. آینی عاقیبتده ۱۵۵۶’دا آستراخان خانلیغی دا اوغرامیشدیر. قازان خانلیغی‌نین دوشوشویله ایلک کز بیر مسلمان تورک دولتی و اولکه ­سی، خیریستیان بیر گوجون الینه کئچمیشدیر. داها اؤنجه ۱۴۹۲ده گیرناتا عرب (امو‌ی) دولتی، اسپانیول‌لارین الینه کئچمیشدی. گیرناتا خیریستیان اگه­ منلیگینه گیرن ایلک مسلمان توپراغییدی (اون ییل‌لار بویونجا اسلام توپراق‌لاری‌نین خیریستیان‌لارین الینه کئچیشینه تانری‌نین نه­ دن مساعده ائتدیگینی دوشونوپ دورموشدوق. دوشونجه ­میزه گؤره تانری بونا مساعده ائتمه ­مه ­لیدی).

۱۵۵۲’ده قازان­ین دوشمه ­سیله روس ظلمو ده باشلادی. خالق زورلا خیریستیانلاشمایا معروض قالدی. توم باسقی‌لارا قارشین بو خصوصدا آرتیق یول آلینامادی. خیریستیانلاشمایا و باسقی‌لارا ان بؤیوک دیرنچ اسلام‌دان گلیردی. ۱۸۶۲’دئ باهائددین وئیسی آدیندا بیر دین آدامی کؤکتنجی بیر اسلام طریقتی کوردو. طریقت، قازان‌لی‌لاری تاتار دئییل بولغار اولاراق آدلاندیرییور، روس دولتینی تانیمییور، وئرگی وئرمئیی، عسکره گئتمه­ یی، موللا‌لارین آردیندا نماز قیلماغی رد ائدیردی. کؤی‌لو، کیچیک صنعتکار و اصناف‌لاردان (بؤیله یازیلما‌لی، چونکو ائسناف کلمه سینده تورکجه چوغول ائکی یوخدور) دستک گؤرموشلرسئ ده، گئنیش خالق دستگیندن محروم قالمیشدیلا‌ر.

تاتارلار ۱۹٫ یوز ایلین سون چیرئغیندن اعتبارن بؤیوک ایلرلههمئ قید ائتمیشلر، تجارت، صنایع و کولتور آلانیندا ایسلام دونیاسی‌نین ان گلیشمیش توپلومو اولموشدولار. ۱۹۱۷دَکی روس بولشویک (کومونیست) دئوریمی تاتارلارین گلیشمه­ سینه سکته وورموش، تاتارلار چارلیق دؤنمیندن داها آرتیق باسقییا اوغرامیشدیلار.

۱۹۸۰’لرده قازاندا بولغار ائل جدید درنگی قورولموش، یؤنه­تیجیلیغینی فرهاد نورالدینوو یاپمیشدیر. درنک ۱۹۹۰ نیسانیندا ۴۰ بین تیراژلی بولغار ایلی غزئته­ سینی چیخارمیشدیر. بو غزئته­ ده شان قیزی دستانی، باراج دستانی، جعفر تاریخی کیمی یاپیت‌لار یایینلانمیشدیر.[۲] بو یایین‌لار تارتیشما‌لاری دا برابرینده گتیرمیشدیر. کیمی بیلیم کیشیلری بون‌لارین اویدورما، ساختا اولدوغونو سؤیله ­میشلردیر. چارلیق دورونده باشلایان، سوویت دورونده دوام ائدن بولغارلیق – تاتارلیق، باشقا دئییشله کیملیک سورونسا‌لی تارتیشما‌لاری، سوویت رژیمی‌نین ۱۹۹۱ده ییخیلماسیندان سونرا داها دا آلولانمیشدیر.

شان قیزی دستانی، باراج دستانی و جعفر تاریخی‌نین یایینلانماسییلا کیملیک تارتیشما‌لاریندا بولغار تئزینه اؤنملی بیر دستک و قاتغی ساخلاماق آماجی گودولموشدور.

باشتا بونو وورغولایالیم کی تاتار اصلیندا بیر تورک قومو‌نون آدی‌دیر. آنجاق قومون بیر قسمی موغاللاشمیش، موغال‌لار آراسیندا دا تاتار آدلی بیر قبیله وار اولموشدور. موغال‌لارلا بیرلیکده تاتارلار دا فتحلره، استیلا‌لارا قاتیلمیش‌لاردیر. تاتار آدی داها اسکی و بیلینیر اولدوغو ایچین موغال‌لار، تاتار اولاراق تانینمیش‌لاردیر. موغال‌لارین آرتیق تخریبکار اولما‌لاری تاتار آدینی دا کؤتویه چیخارمیشدیر. حتا ریضاالدین فخرالدین و داها لاپ چوخ‌لاری کیمی ایسلام دونیاسی‌نین گئریلیگینی موغال‌لارا باغلایان‌لار اولموشدور. بو چوخ آز دوغرو اولما‌لی‌دیر. چونکو موغال‌لارین تخریبینه اوغرامایان سوریه، فیلیسطین، عربیستان، میصیر، قوزئی آفریقا و گیرنادا دا گئریله­ میشدیر.

۱ شان قیزی دستانی، باراج دستانی و جعفر تاریخی‌نین اورتایا چیخیشی

تارتیشما‌لارا یول آچان شان قیزی، باراج دستانی و جعفر تاریخی بیزه اوریژینال دیلده (بولغار وئیا تاتار تورکجه­سینده) اولاشمامیشدیر. روسجا اولاشمیشدیر. بون‌لارین بولونوشو (اورتایا چیکیشی) بئله آچیقلانماکتا‌دیر:

اثرلر (اوچ اثر گؤزؤنوندئ توتولویور) محمد کریم اوغلو ایبراهیم نیگماتوللین طرفیندن ۱۹۳۹دا روسجایا چئوریلمیش، چئویرمن اصیل‌لارینی یوخ ائتمیشدیر. چونکو ۱۹۳۷ده باشلایان باسقی دؤنمینده عرب حرف‌لی لر تورلو یایین گئریجی‌لیک و قارشی دئوریمجی‌لیک اولاراق گؤرولویور، بولوندوران‌لار توتوقلانیر، سورگون ائدیلیر، اؤلدورولویوردو.۳

اثرلرین چئویرمنی ابراهیم نیگماتوللین ۱۹۱۶دا دوغموش، ۱۹۴۱ده آلمان جبهه­سینده اؤلموشدور. امحا ائتدیکلری‌نین دیشیندا کندیسیندن آناسی لطیفه خانیما ۱۴-۱۵ دفتر جیواریندا مالهمه قالمیشدیر. بون‌لار ۱۹۷۶ده باجی‌سی‌نین اوغلو فرهاد نورالدینووون الینه کئچمیشدیر. یعنی چئویرمن ایراهیم نیگماتوللین، دستانی یایینلایان فرهاد نورالدینووون دایی‌سی‌دیر.[۳]

نورالدینووون وئردیگی بیلگیه گؤره دستانین بوگونه دکین چوخ بیلینمه­ مه­ سی، دستاندا اسلامی دیشی عنصورلارین اولماسیندان دولایی‌دیر (دئو، جین، ایلاه، بعضی پوتا تاپار اینانچ‌لاری وب).

دستان تورکجه­یه چئوریلمیشدیر (میکایل باشتو ایبنشامس تبیر، شان قیزی دستانی، رد. فرهاد آ. – ه. نورالدینوو، چئو. آوی‌دان آیدین، کب ی.، استانبول ۱۹۹۱، خو+۴۱۲ س.). آذربایجان‌لی دیلجی توفیق حاجی­ یئو (۱۹۳۶-۲۰۰۵) ده دستان حاققیندا آیرینتی‌لی بیر اینجه ­له­ مه یایینلامیشدیر (میکاییل باشتونون شان قیزی دستانی و پوئتیکاسی، باکو ۲۰۰۵، ۳۱۲ س.).

۲ دستان اویدورما می؟

دستانین یایینلانماسییلا باشلایان تارتیشما‌لارا بیرچوخ بیلیم اری قاتیلمیش و بو اوچ یاپیتین اویدورما اولدوغونو سؤیله­ میشلردیر. یاپیت‌لارین اویدورما اولدوغونو سؤیله­ینلرین باشیندا مارسل احمدجانوف گلیر.[۴] بیرچوخ اولگو بو وارگییی دستکلر: بیرینجی‌سی شان قیزی دستانی داخیل، باشقا ایکی یاپیت اولان باراج دستانی و جعفر تاریخی‌نین هیچ بیری‌نین ال یازما‌لاری الده یوخدور. ایکینجی‌سی بو آنا دکین تاریخلرده بؤیله یاپیت‌لارین اولدوغونا ایلیشکین لر هانسی بیر قیده راسلانمامیشدیر. اوچونجوسو گئرچی عرب حرف‌لی اثرلر کومونیزمین قورولوشوندا گئریجی‌لیک اولاراق گؤرولویور، تعقیب ائدیلیپردی؛ آما بو دوروم الیازما‌لاری‌نین یوخ ائدیلمه­ سینی آچیقلاماز. چونکو اثرلر گیزلی یئرلرده، اؤرنه­یین توپراقدا ساخلانابیلیردی. سوویت دؤنمینده کتابخانالاردا مینلرجه عرب حرف‌لی اثرین کوروندوغونو خاطیرلاتماق یئرینده‌دیر. دؤردونجوسو اثرلری بؤیله ‘باشارییلا’ چئویرن نیگماتوللین­ین بولغار تورکجه­ سی‌نین اؤنمی قونوسوندا بیلینچ صاحبی اولماسی و صرف بو یوزدن اؤزگون قایناق‌لاری یوخ ائتمه­ مه ­سی گره ­کیردی. چونکو بولغار تورکجه­ سی لر هانسی بیر متنه صاحیب اولماق، تورکجه­نین تاریخینده چاغ دَییشیکلیگی یاپاجاق بیر شئیه صاحیب اولماق دئمکدیر. بئشینجی‌سی ۲۳ یاشیندا بیر گنجین (نیگماتوللین چئویریلری ۱۹۳۹دا، ۲۳ یاشیندایکن یاپمیشدیر) اوچ اویلوم‌لو (حجیم‌لی) یاپیتی بو قدر قیسا زاماندا چئویرمه­ سی سورولار و سورون‌لار دوغورویور. اؤزگون بولغارجا متن عرب حرف‌لی اولدوغو ایچین بو قدر قیسا زاماندا اوچ یاپیتی چئویرمک چوخ زوردور. زیرا عرب آلفابئسینده بیر کلمه­نین بیر نوکته اکسیک و یا آرتیق یازیلماسی بیر دیزی سورونا و اوخوما زورلوغونا یول آچار.

اؤرنه ­یین ایدیل بولغار خانی‌نین عنوانی بالتاواردیر. آنجاق کلمه بازی قایناق‌لاردا و بو آرادا دستاندا بالتاوار اولاراق اچر.[۵] بالتاوار یازیمی عرب آلفابئسی‌نین بیر عزیزلیگی‌دیر. اونوان یازیلیرکن چیفت نوکته یئرینه تک نوکته قونولونجا یالتاوار = بالتاوار اولموشدور. یالتاوار مشهور تورک عنوانی ائلتبه­رین بولغارجاسی‌دیر. دوغروسونون بئله اولدوغون‌دان قوشغو دویاماییز. دیلجی و تاریخچیلرین بالتاوار بیچیمینی قوللانماما‌لاری گره ­کیر. یالتاوارین بالتاوار اولاراق وئریلمه­ سی و پولتاوایلا ائشلشدیریلمه­ سی دوغرو دئییلدیر.

بونون گیبی سورولار و سورون‌لار بولغار تئزینی ساوونان بیلیم کیشیلرینی دئ ایهتیات‌لی اولمایا سئوک ائتمیش، آنیلان اثرلری بیلیمسل چالیشمالاریندا قوللانمامیشدیلار.

[۱]TalatTekin, Volga BulgarKitabelerive Volga Bulgarcası, TDK, Ankara 1988, 10. s.

[۲]BülentBayram, “Tatar-Bulgarmeselesitemelindebirdestan :ŞanKızı”,KaradenizAraştırmaları, VI. c., 21. no, Bahar 2009, ۸۰٫ s.

۳TofikHacıyev, MikayılBaştununŞanKızıDestanıvePoetikası, Bakü ۲۰۰۵, ۱۷٫ s.

[۳]MikailBaştuibnŞamsTebir,ŞanKızıDestanı, red. Ferhat A.-H. Nurutdinov, çev. Avidan Aydın, KB y., İstanbul 1991, 15. s. / Bayram,agm, 83. s.

[۴]Bayram, age, ۸۶٫ s. vd.

[۵]Mikail BaştuibnŞamsTebir, age, XI, XII; XIV, LII, 409.