دوققوز بیتیک
بیرینجی جیلد – تاریخی قایناقلار
آناوطنیمیز آذربایجان، تورک یوردو اولاراق مین ایللری آرخادا قویوب و بوگون بورادا یاشایان تورک ملتی، اؤز مدنیتی، تاریخی و دیلینی منیمسه مکله اؤز کیملیگینه صاحاب دورور. کئچن اونایللره قدر، بئله تصوور یارانمیش و تبلیغ اولونوردو کی آذربایجان اسلامدان سونرا، سلجوق و اوغوز ائللری بورایا گله رک آذربایجان بو زاماندا – یعنی 1000 ایل بوندان اؤنجه تورکله شیب؛ اصلینده یئرلی یوخ، بلکه اورتاآسیادان گلمه خالقلار ایچینده تانینمالیدیر؟!. نهایت بئله تصور اولونوردو: تورکدیلی آذربایجانا گلدیکده، اؤز گؤزللیگی و اؤزللیگی اوچون باشقا دیللری اؤزونده حل ائتمیش و بوگونه قدر خالقین کیملیگینی ساخلامیشدیر. البته بیر سیرا ادبی و تاریخی قایناقلار اوزه چیخاراق، بو سؤزون تحریف اولونماسینی اورتایا قویوردو؛ آما او قدر گوجلو دئییل ایدی. کئچن اون ایللرده، بیلیم دونیاسی گلیشیب، یئنی بیلیملر اورتایا گلدی. بیر سیرا قایناقلار دا اوزه چیخدی. عالیملرین بو ساحه ده چالیشمالاری، بو قایناقلارا و بیلیملره آرخالاناراق مختلف تئورولارین اورتایا قویدوغو عیان اولدو. بو آرادا آذربایجان عالیملری نین آراشدیرمالاری اؤزل بیر یئر قازانیر. او جومله دن پروفسور فریدون آغاسی اوغلو (جلیلوو) (1945 دوغوملو، باکی دولت اونیوئرسیته سینین علمی اویه سی) "اورمو تئوروسو"نو بیان ائدیب ثبوتا چاتدیرماقلا ان بؤیوک حرکتی یاراتدی.
بوگون اورمو تئوروسو عئینی حالداکی یئنی بیر تئورودور؛ تامام سندلر، آرخئولوژی، میتولوژی، ائتنوگرافی، دموگرافی، تاریخ و باشقا-باشقا بیلیملرین الده ائتدیگی نائلیتلر، بو تئورونون ثبوتوندا اؤنملی رول اویناییرلار. گونبهگون بو تئورونون طرفدارلاری دا چوخالمادادیر. پروفسور دؤکتور فریدون آغاسی اوغلو نئچه کتاب بو ساحهده یازاراق، علمی سندلرین آرتیریلماسییلا، داها انکار امکانینی وئرمه ییر. او، "دوققوز بیتیک" اثریله بو تئورونو دولقونلاشدیرمیشدیر. بو دوققوز بیتیک اثرینده ترتیب ایله آشاغیداکی عنوانلارلا بو تئورونو اثبات ائتدیریر:
عالیم بیرینجی جیلدده تاریخی قایناقلاری آراشدیریر و درین معلوماتلاری هارادان توپلادیغینی آچیقلاییر. بورادا مختلف دیللرده و چئشیدلی ملت لرین عالیملری یازان اثرلری الده ائدیب و اونلارا اساسلاناراق تئوروسونون ثبوتونا چالیشیر. عئینی حالدا بو قایناقلارین معتبر اولدوغونا دا دقت یئتیریر.
ایکینجی بیتیکده تاریخی جغرافیانی آچیقلاییر؛ تاریخ بویو بو بؤلگه ده هانسی خالقلار، هانسی دیللر یاشامیش و اونلارین یاشادیغی جغرافیالار هارالار اولدوغونو وورغولاییر. عالیم، بو قونودا اقلیم مساله لرینه دقتله توخونور و بورادا یاشایان، هابئله بورادان کؤچن و ائتکی قویان یئرلری تانیتدیریب و اونلارین قالان آبیده لرینی ده گؤز اؤنونه آلیب آذربایجان توپراغیندا و خالقیندا قویان ایزلری دقتله آراشدیریر.
سونرا آذربایجاندا قورولان قدیم دولتلری آراشدیریر. آذربایجاندا ان اسکی دولت لر یارانیب و ایزلرینی بوگون آختاریب تاپماق اولور. بو قونو چوخ اؤنملی بیر قونودور، چونکی نئچه مین ایللر سونرا بورایا گلن خالقلار بوگون یئرسیز ادعالار اورتایا آتیرلار؛ بیلدیگیمیز کیمی بیر یاندان بونلار امپریالیستلره باغلیدیرلار و بیر یاندان امپریالیستلر ده بونلارا قوّت وئریرلر بلکه بؤلگه ده ملتلر آراسیندا آیریلیقلار یارادیب اؤز سرمایالارینا مئیدان آچسینلار. البته عالیم – آغاسی اوغلو سیاسته قاتیلماییر و اؤز علمی یولونو گئدیر؛ بونونلا بئله، بوگونوموزده بو امپریالیستی گوجلرین ایشلرینی گؤروروک.
دؤردونجو بیتیک تاریخی ائتنوقرافیایا عاییددیر. ائتنوقرافیا دئدیکده، انسانلارین و مدنیت‌لرین سیستئماتیک تدقیقی نظرده آلینیر. اونون ترتیباتی ائله دیر کی، تدقیقاتچی جمعیتده کی مدنیت حادثه سینی اؤیرندیگی موضوع باخیمیندان آراشدیریر. ائتنوقرافیا بیر قروپون مدنیتینی یازیلی و تصویرلی فورمادا تمثیل ائدن بیر واسطه دیر؛ اودور کی، اونون ساییلا بیلن بند و یا اسم کیمی ایفاده اولونماسیندان آسیلی اولاراق، بو ایفاده باشقا معنا کسب ائده‌جکدیر. ساحه آراشدیرماسی نین نتیجه سی و یا حادثه حساباتی مدنی قروپون حیاتیندا بیلیک و معنا سیستئمینی تمثیل ائدیر.
عالیمین ائتنوقرافیا آنتروپولوژی تدقیقاتلاریندا ان مهم تدقیقات مئتودلاریندان بیری کیمی اله آلینیر. بیلیریک 18-جی عصرین سونلاریندا آوروپا‌لی‌لار طرفیندن باشقا قطعه لرین انسانلاری نین حیات طرزینی بیلمک اوچون استفاده ائدیلمیش و 19-جو عصرده چیچکلنمیشدیر. او، اؤیره نیلن اجماعین حیاتیندا اشتیراک، مصاحیبه و تصویرله یاناشی مشاهیده یه اساسلانیر و دیگر هومانیتار علم‌لرده کمیت و استاتیستیک مئتودلاردان فرقله نیر. ائتنوقرافیک تدقیقاتلاردا تدقیقات ساحه سی و اینسان قروپو محدود و کیچیک اولما‌لی‌دیر کی، محدود سایدا تدقیقاتچی بؤلگهنی بو شکیلده اؤیره نه بیلسین. بونا گؤره ده مونوقرافیا تدقیقاتی آنتروپولوژی تدقیقاتلار ساحه سینده چوخ واجیب بیر مساله کیمی نظرده توتولور. انسان قروپ‌لاری نین مختلیف ساحه لرین آنتروپولوژی تحلیلی تدقیق اولونان اراضی نین ائتنوقرافیک تدقیقینه اساسلانیر کی، بورا اقلیم، اقتصادی، معیشت، سوسیال، عائله، دینی، سیاسی، دؤولتچی‌لیک، مراسیم‌لر، اینانجلار، فولکلور و ادبیات، و باشقا ساحه لر، حیاتین تفرعاتلاری و طرفلرینی آراشدیریر.
ائتنوقرافیا محدود جمعیتده اینسان فعالیتی نین مادی و غیرمادی تظاهرلری نین اطرافلی و هرطرفلی اؤیرنیلمه‌سی دیر. بو تعریف و خصوصاً ده “دقیق” و “هر طرفلی” تئرمینلری ائتنوقرافیا و آنتروپولوگیانین یانلیش اولماسینا سبب اولموشدور. اما “انسان فعالیتی نین مادی و غیرمادی تظاهرلری” ایفاده‌سی ائتنوقرافیانین احاطه دایره سینی محدودلاشدیریر. باشقا سؤزله، ائتنوقرافیانی انسانلارین تصویری تدقیقی آدلاندیرماق اولار. بو تصویرین نتیجه‌سی ائله حسابلانمیش قایدا‌لارا مالیکدیر کی، او، سونراکی آراشدیرما‌لارا و تحلیل‌لره جواب وئره بیلر. ائتنوقرافیا عادتن فرضیه و نظریه لرله مشغول اولمور؛ چونکی ائتنوقرافیا‌لار معلومات الده ائتمک اوچون تصویری حساباتلا‌ردیر و مقایسه نتیجه‌سینده فرضیه، شرح و یا نظریه سونراکی مرحله‌لرده‌دیر.
ائتنوقرافیانین مقصدی سوسیال واحیده عایید اولان و آیریلا بیلن بوتون مسئله‌لرین نیسبتا دولغون مونوقرافیا و معروضه لری حاضرلاماقدیر کی، بو دا آنتروپولوگیانین “مقایسه‌لی” مئتود و اونلارین بیرلشمه‌سی ایله عمومی نتیجه‌یه گلمه‌سینه سبب اولور.
ائتنوقرافیانین ساحه‌لری
بونلاردان بیری تصویری ائتنوقرافیادیر. تصویری ائتنوقرافیا انسان حیاتی‌نین مادی و غیرمادی علامت‌لرینی و گؤرونوشلرینی اؤز بیو-جوغرافیاسیندا قید ائتمک صنعتی دیر. عادتا، بو تیپ فوتوقرافیادا بدیعی یاناشما‌لار داها آز اشتراک ائدیر و فوتوقرافیا صادق و دوزگون واسطه کیمی اورادا اولانلاری عکس ائتدیریر. بو فوتوقرافیا فورماسی درحال حیاتا کئچیریلمه مه لی‌دیر؛ داها دوغروسو، اوزونمدتلی پلانین و هدفین اولماسی لازیمدیر. عالیم بونلاری درک ائده رک نه گؤزل صورتده بو مئتودو اله آلیب و مساله لره یاناشیر. بورادا چوخلو تصویرلر وئریر و اؤز تئوروسونا ثبوت اوچون دقیق و دوزگون شکیل لر گتیریر. کتابدا یوزلرجه تصویر گؤروروک و تامام تصویرلر آذربایجاندا بوگون موجوددورلار.
فوتوقرافیانین اوبیئکتی اولان جمعیتده اولماق و گونده لیک فعالیت‌لری، گئییم نوعو، ماراقلاری و عادت-عنعنه‌لرینی عکس ائتدیرمک ائتنوقرافیک فوتوقرافیادا اوغورلو پرنسیب لری دیر و عینیته اساسلانان ساحه تدقیقات‌لاری کیمی نظره آلینما‌لی‌دیر.
او بیری طرفدن، قید ائتمک لازیمدیر کی، تصویری ائتنوقرافیا موجودلوغا اساسلاناراق معنا قازانیر. اصلینده فوتوقرافیانین موضوعسو اولان جمعی دونیاگؤروشونه و ایدئولوگیاسینا دقت یئتیرمک فوتوقرافا ثمره‌لی کؤمک ائدیر. آنجاق بو اوزون تعریفلردن بونو دئمک ایستردیم ایراندا بو مئتود هله ده علمی شکیلده ایشه آپاریلماییب و عالیمین بو جهتدن گؤردویو ایش بؤیوک بیر آددیم ساییلیر.
ایراندا ویزوال یا تصویری ائتنوقرافیا هله ده لازیم اولدوغو کیمی رسمی پئشه و ساحه کیمی تانینمیر، بیلیم یوردلاریندا و علمی-تدقیقات اینستیتوتلاریندا ایسه داها چوخ ائتنوقرافیا کاتئقوریاسی‌نین اؤزونه توخونولور. البته عالیمین ائتنوقرافی ساحه سینده درین باخیش و دیرلی معلوماتلار یاتیبدیر کی دقتله اوخوماق لازیمدیر. او چالیشیب تامام بوشلوقلاری دولدوروب و چاتیشمامازلیقلارین قارشینی آلسین. بونون اوچون ده تاریخ بویو انسانلارین سودان، داشدان، آغاجدان ، بیتکی لردن و حیوانلاردان استفاده ائتدیگینی، اونلاردان امک آلت‌لری و آوا‌دانلیق‌لار، یعنی جمعیت‌لرین مدنی حیاتی‌نین اوزهرینده دایاندیغی آلت و آوا‌دانلیق‌لار حاضرلایا بیلمه جه یینی آچیقلاییر.
پروفسور آغاسی اوغلو اکولوژی مساله سینه ده دقت یئتیریر. اکولوگیا، انسانلارین اطراف موحیطی حیات اوچون الوئریشلی حالا گتیرمک اوچون استیفاده ائتدیکلری آلت‌لر مختلیف اؤلکه‌لرده مختلیف و دییشکن اولدوغو، عالیمین نظرینده قاچینماز بیر دورومدادیر. او بیلیر کی اکولوژی هر بؤلگه‌نین طبیعی خصوصیت‌لرینه اساسلانیر. اینسان مناسبت‌لرینی و جمعیتین تکنیکی فعالیتینی آنلاماق، اونون اکولوگیا آدلانان طبیعی-جوغرافی موحیطینی اؤیرنمکله آراشدیرمانی معنا‌لی ائدیر.
هر بیر جمعیت او بؤلگه‌نین اقلیم و جغرافی طلب‌لرینه اویغون معین طبیعی مکانلارا مالیکدیر. ائتنوقرافیادا بؤلگو، تانینما، استحصال، بؤلگو و استهلاک و بو مرحله‌لرین هر بیری‌نین خصوصیت‌لری اؤیره نیلیر. بو تدقیقاتلار اقتصادیات سندلری‌نین آنتروپولوگیاسینی تاماملاماق اوچون اساس یارادیر.
هابئله بونو بیلیریک کی هر بیر جمعیتین و یا سوسیال قروپون ساغ قالماسینا ضمانت وئرن قایدا و قایدا‌لاری واردیر. قوهوملوق مناسبت‌لری، محکمه قایدا-قانونلاری، جمعیتین اداره اولونماسی و بو کیمی شئی‌لری اؤزونده عکس ائتدیرن و دیگر سوسیال نهادلارا باغلی اولان، طبیعی کی بو مجموعه‌نین تدقیقی ائتنوقرافیانین اولویت‌لریندن بیری حساب اولونور و “سوسیال آنتروپولوگیا”نی فورمالاشدیریر.
یئنه ده آرتیرماق گره کیر کی اینانجلار و اینجه صنت و ادبیات - جمعیتین دینی و بدیعی حیاتا باخیشی و نهایت دیل و ادبیات ائتنوقرافیانین اؤیرنمه و آراشدیرما ساحه سینده مشغول اولدوغو مسئله‌لردن‌دیر.
هابئله تدقیقات مئتودولوگیاسی - ائتنوقرافیک تدقیقات مئتودو آدی آلتیندا تصویر ائتدیگیمیز تدقیقاتین اساس استیقامت‌لرینه عمومی استناددیر، چونکی آنتروپولوژی تدقیقات مئتودو ائتنوقرافلارین و تدقیقات‌لاری‌نین و تجروبه لری‌نین و مختلیف مکتب‌لرین بیلیک‌لری نین اؤیرنیلمه سینی، گؤسته ریشین قویولماسینی طلب ائدیر. قیسا و فایدا‌لی آدلانان بیر اصول کیمی آنتروپولوژی تدقیقاتلاردا مودل اولا بیلمز؛ بونا گؤره، تدقیقات مئتودو ایله باغلی ائتنوقرافلارین بعضی آنلاییش و فیکیرلرینه استیناد ائدیریک:
جغرافی اراضی
ائتنوقرافیک مئتودون درین ماهیتینی نظره آلا‌راق، تدقیقاتین احاطه دایره‌سینی محدودلاشدیرماق لازیمدیر؛ چونکی بصیرت امکانی یالنیز محدود ساحه‌ده‌دیر. تام معین ائده بیلمک اوچون اؤیره نیلن اجماع محدود حساب اولونور. بئله‌لیکله، تدقیقاتچی قروپ عضوو کیمی مشاهیده و مصاحیبه آپاریب و ائودن-ائوه مدنی عادت و داورانیش‌لاری قید ائده بیلر.
موضوع ساحه‌سی
فورمال و کمیت محدودیتی تدقیقات مئتودونون ایلک آددیمی دیر. لاکین جمعیت نه قدر محدود و کیچیک اولسا دا، تکنیکا‌لارین، قایدا‌لارین، مناسبت‌لرین و نهایت، جمعیتین مدنی خصوصیت‌لری‌نین کیفیت اهمیتی محدود دئییلدیر؛ اودور کی، عمومیلشدیرمه و سطحی آراشدیرما‌لارا یول وئرمه مک اوچون تدقیقاتچی‌لار مطلق اولاراق سوسیال نهاد و داها دا محدود بیر موضوع سئچیرلر و طبیعی کی، موضوع سئچمکله اونو مختلیف اؤلچولرده و موضوع ایله باغلی آراشدیرماق امکانی وئریرلر. تدقیقاتچی واحیدی محدودلاشدیرماقلا، بیلدیگی ساحهده تدقیقات آپاریب اؤیره نه بیلر.
گؤردویوموز کیمی، پروفسور آغاسی اوغلو، بو آراشدیرماسیندا ائتنوقرافی علمی نین تام اینجه لیکلرینی نظرده توتموش و درین بیر ایشه ال وورموش و هر بیر علمده آراشدیرماسینی ایره لی آپارمادا، لاپ یئنی مئتودلاری و او مئتودلارین اینجه لیک لرینی ایشله میشدیر. بونلاری گؤردوکده داها اونون تئوروسونا شک ایله باخاماغا یول وئریلمه ییر.
دؤردونجو بیتیکده میفولوگیادا تاریخ مساله سینه توخونور.
آذربایجان میفولوژی‌‌سی، آذربایجان خالقی نین تاریخی کؤکلری، ایلکین دونیاگؤروشو، ابتدایی معیشت طرزی، قدیم عادت-عنعنه لری، معنوی حیاتی نین باشلانغیجینی ترنّوم ائدن ادبی یارادیجی‌لیغی دیر. آذربایجان میفولوژی‌‌سی احاطه لی سیاسی-اجتماعی فعالیت دایره سینده هله ده سیرلی قالمیشدیر و فولکلورشناسلیق باخیمیندان هر طرفلی آراشدیریلمامیشدیر.
عنعنه‌وی مدنیتین آرخایک المنت‌لری، فولکلورشناسلیغین بیر سیرا نظری پروبلملری نین، خوصوصیله اولوشومو ایله باغلی مساله لرین حلّینده اساس منبع‌دیر. ابتدایی اینانجلارین تحلیلی میفولوژی گؤروشلرین، ائله جه ده دیگر ایلکین دوشونجه فورمالاری نین تاریخینی آیدینلاشدیرماق اوچون بؤیوک اهمیت کسب ائدیر. میف، عادت-عنعنه لر و اینانجلاردان دوغان مراسیم نغمه‌لری مختلیف یؤنلو ائتنیک پروسه لری تنظیم‌له مکله یاناشی، خالقین اؤزونو معین‌لشدیریب تاریخی پروسه لرده یئر توتماسیندا خصوصی‌لشدیریجی لیک فونکسیونونو یئرینه یئتیریر. بیزیم عالیم، بو ساحه ده ده تامام موضوعلاری نظرده توتاراق کامیل بیر باخیشا ال تاپیر. او، میفولوگیانی دقیق صورتده بیلیر و آذربایجان میف لری نین درینلیگینه واقیف بیر عالیم دیر. بونا گؤره بیلیر هانسی میفلره اؤنم بسله مک و اونلاری الده ائتمک گرکدیر. بو ساحه ده ده عالیمین گؤردویو ایشی عالمانه بیر ایش کیمی گؤروب اینانیریق. اونون معلومات دایره سی ده داها گئنیش و داها دقیق دیر. عالیم، آذربایجان میف لرینه درین باخاراق دوزگون نتیجه لر الده ائدیر و اوخوجونو، و هر بیر عالیمی ایناندیرماغی باجاریر. بو ساحه ده علمی بیر ساحه اولاراق تئورونون اثباتینا یاردیمچی اولور. عالیم، علمی باجاریغی ایله، بورادا دا تئوروسونو ثبوتا چاتدیرماقدا باجاریقلی دیر.
آلتینجی بیتیکده "ادبیات و فولکلوردا تاریخ نئجه اولمالی دیر؟" آراشدیرما قونوسو اولموشدور. آذربایجان فولکلورو دا هم زنگین و هم گئنیشدیر. عالیم، بو قونویا دا درین باخیشییلا توخونور و اؤز تئوروسونا گؤزل اورنک لر گتیریر.
خالق مدنیتی و یا فولکلوردان: اینانجلار، افسانه‌لر، حکایه‌لر، موسیقی، شیفاهی تاریخ، آتا‌لار سؤزلری، خالق اینانجلاری، لایلا‌لار و خالق عنعنه‌لری، چوخ گؤزل و درین بیلن بیر عالیم کیمی اله آلدیغی تئورونو ثبوتلاماق اوچون بهره آلیر.
یئددینجی بیتیک: "آذر (تورک) دیلی‌نین تاریخی"نی بو کتابین اساس قونوسو اولاراق، درین بیر آراشدیرما ایله ایره لی سورور. اوخوجو، بو بؤلومده ده درین معلومات قازانیر و گؤرور کی عالیمین معلوماتی نه قدر درین و باخیشی ده نه قدر علمی دیر.
سگگیزینجی بیتیک اوچون تاریخی اونوماستیکانی آراشدیریر.
اونوماستیکا، جسیمله اونا وئریلن آد آراسینداکی علاقه‌یه، باشقا سؤزله، اشاره له ینله اشاره له نن آراسینداکی علاقه‌یه اساسلانان علم‌دیر. حکایه ده پرسوناژلارین و همچنین بعضی یئرلرین آدلاری‌نین وئریلمه سی بو علمین موضوعسونا چئوریلیر. بئله مناسبت، دونیا ادبیاتیندا همیشه مؤلفین حکایه سینین پرسوناژلاری حاقیندا دئییلمه میش شئی لری اوخوجو ایله بؤلوشمه سی تکنیکاسی کیمی قید اولونوب. آذربایجان ادبیاتی دا بو قایدا‌دان استثنا دئییلدیر. عالیم بو ساحه دن ده دوزگون یارارلانیر و اورمو تئوروسو اوچون علمی امکانلار یارادیر.
نهایت دوققوزونجو بیتیکده "آذربایجان تورک‌لری‌نین سوی کؤکو"نو بحثه قویور. بو موضوع داها اؤنملی و داها علمی بیر ساحه اولاراق، عالیمین علمی جسارتینی گؤسته ریر. بورادا عالیم، اونلارجا اسکی دیللری ده تورک و یا آذر دیلی نین کؤکلریله ا اولان بنزرلیک لری و فرقلرینی ده گؤسته ریر. بورادا گؤرونور کی عالیم اسکی دیللره نئجه تانیشدیر و اونلارین سؤزجوکلرینی، تئرمینلرینی، مرکب سؤزلرینی دقیق و علمی شیوه لرله اینجه له ییب و تورک دیلییله توتوشدورور و نتیجه آلیر. بورادا بؤلگه نین تامام دیللرینه توخونور، بو دیللرین بیر سیراسی حاققیندا آچیق آشکار معلومات هر بیر کسین الینده اولماسا دا، عالیمین الینده واردیر. بو اساسدا هر بیر اوخوجونون دوشونجه میدانینا گیریب و بو درین معلوماتی ایله اونو یولا گتیریر. بو معلومات قارشیندا هر بیر اوخوجو باش اَیمه یه مجبور قالیر. عئینی حالدا، یانلیش تئورولارین اساسسیز اولدوغونو دا دوشونور.
پروفسور فریدون آغاسی اوغلو، بوگون اورمو تئوروسونو طرح ائتمکله آذربایجان تاریخینی، کیملیگینی یئنیدن یاراتما کیمی، علمی بیر ایشه ال آتمیش و علمی باجاریغی ایله اونو اثبات ائتمیشدیر. عالیم، بو اثرینی و تئوروسونو دونیا عالیملرینه چاتدیرماق اوچون اؤز علمی درجه سینی ده اثبات ائتدیرمه یی باجارمیشدیر. او، ایللر بویو علمی قایناقلاری آراشدیریب، گؤزونون نورونو کتابلارین صفحه لرینده خرج ائتمیش، عؤمرونو بو یولدا قویموش، یوزلرجه عالیملرین ایستر تاریخ علمینده، ایسترسه جغرافیا و بیر چوخلو علم لر ساحه سینده چالیشمیش و درین معلومات الده ائده رک بو تئوروسونا باشلامیش و ایللردن سونرا باجاریغینی گؤسترمیشدیر. اونون الینده اولان قایناقلار دونیانین تامام کتابلارینی احاطه ائدیر و بیر چوخلو علملردن فایدالانیر. تاریخ، دیلچی لیک، اتیمولوژی، فولکلور، فلسفه، و باشقا علملری تامام بؤلمه لریله برابر اله آلمیش، درین مطالعه ائتمیش و گئرچک لری یانلیشلاردان آییرد ائتمیش، الده ائتدیگی معلوماتی بیر بیرینه دوگونله ییب و اورمو تئوروسونو اثبات ائتمه یه چالیشمیشدیر. یوزلرجه عالیملرین باخیشلارینی اورتایا قویموش، ان اسکی زامانلاردان بوگونوموزه قدر بو علملر حاققیندا یازیلان نظریه لری آراشدیرمیش، بیر چوخلو وار اولان آبیده لری اؤزو گئدیب آختارمیش، شکیللر چکمیش و نهایت موفق اولموشدور ائله بیر نظریه نی میدانا گتیرسین کی هر بیر مخالفین سوروسونو جوابلایا بیلسین. نهایت اثبات ائتمیشدیر کی: بوگون آذربایجان تاریخی و دیلی، کولتورو، وارلیغی و ازلی یوردو: آذربایجان اولموش و دیلی ده تورکو!
آلتای تئوروسو بوگون اؤز اهمیتینی الدن وئرمیش و اورتایا چیخان سورولاری بو تئوری ایله یوروملاماق اولمور. آنجاق تورک دیلی‌نین اؤن آسیادا اورتایا چیخماسینی ساوونان "اورمو تئوروسو" ایله میدانا گلن عالیم - آغاسیاوغلو، بو ساحه ده بؤیوک چالیشمالار و آراشدیرمالار آپارمیش و نهایت دوققوز بیتیک اثریله ثبوتا چاتدیرمیشدیر. بو آرادا بو تئورویلا تانیش اولماق اوچون، عالیمین الده آلدیغینیز باشقا بیر اثری ده – "داشبابا، تورکون داش یادداشی" - داها یئترلیدیر. بو کتاب دا قاباقجا اوخوجولاریمیزا تقدیم ائتمیشیک. بو اثرین سونوجلاری دا قیسالمیش صورتده همین کتابدا (دوققوز بیتیکده) وئریلمیشدیر.
دئمک اولور داشبابا آبیدهلری تورک دونیاسیندا یاییلاراق، بیر اورتاق موتیو کیمی تانینمادادیر. بونونلا بئله، بو آبیدهلر آذربایجان توپراقلاریندا داها اسکی بیر تاریخه مالیکدیر. بورادا اولان داش بابالار، داش ننهلر، داش آتلار، داش قوشلار، داش بالیقلار، داش قوچلار، داش بدیزلر و بالباللار نئچه مین ایللیک بیر تاریخه مالیکدیرلر. اؤرنهیین مشکین شهرینده "شهر یئری" بالباللاری بونا آپ-آچیق بیر سنددیر. بو بالباللار ان آزی میلاددان اؤنجه اوچونجو مین ایله عاییددیر. بئله-بئله آبیده لر تورک یوردلاریندا یوزلرجه موجوددور؛ آذربایجان توپراغی نین هر بیر بوجاغیندا نمونه لرینی گؤرمک اولور.
الینیزده اولان بو کتاب، دوققوز بیتیک دن بیرینجی جیلد اولاراق – تاریخی قایناقلار عنوانی آلتیندا 2014جو ایلده باکی دا چاپ اولوب یاییلدی. بو اثرین علمی رداکتورولاری پروفسور دؤکتور ولی علی
یئو و پروفسور دؤکتور سلیمان علییارلی جنابلاری اولموشدور. آنجاق گون اهمیتینه گؤره داها بوروکراسی ایشلرده معطل اولماسین -دئیه، پولسوز شکیلده پایلانیر. بونو دا آرتیرمالییام، تایپ، دوزنلهمه و کتاب فورمتینده حاضیرلاماق اوچون اوچون تامام ایشلری بو سطیرلرین یازاری بوینونا آلمیش و سیز آذربایجانلیلارا بالاجا بیر هدیه کیمی سونور. هر بیر عیب و چاتمامازلیق وارسا منه عایددیر، لطفا منله اورتایا قویون.
م. کریمی
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی