دانیشیق متنی
م. کریمی
21/05/1401
مشروطه انقلابي ايران ملتي و آذربايجان خالقي‌نين جانيندان مايا قويدوغو و بويولدا ماليندان، جانيندان كئچديگي چاليشمالاردان سونونجلانميشدير، آذربايجان، اؤز­لليك­له تبريز بو ساحه­ ده هاميدان آرتيق جان آتميشدير و ستارخان، باقرخان، حسين­خان، علي مسيو، حيدرخان عم اوغلو و يوزلرله ايگيدلرين رهبرليگي آلتيندا، خالقيميز آزادليق اولسون دييه دؤيويشلره قاتيلميشدير. بوچاليشمالاردان تؤره‌نن دورومون نتيجه­ سينده، مظفرالدين شاه، خالقين ايستك‌لرينه بويون قويوب، مشروطه فرمانين امضالادي. بيرينجي قورولتاي، خالقين ايسته­ يي اساسيندا 2000 نفردن آرتيق بير قورومدا توپلانيپ موسسلر مجلسيني ايسته‌ديلر[1]. بورادا مجلسين سئچگي‌لري‌نين نظام‌نامه‌سي يازيليب دوزه‌نلندي. سئچگي­لر نظامنامه­سيني امضالانديرير[2].
بير آز كئچمه‌دن همان مجليسي توپا باغلاييب داغيتديلار. بودؤنه تبريزي ديزه چؤكدورمك اوچون قوشون،- قوشون داليجا آذربايجانا گؤنده­رير. تبريز ستارخان، باقرخان كيمي ايگيدلرينه آرخالاناراق 11 آي استبداد و استعمار قارشيندا دايانير و غلبه چالير.
مشروطه غلبه چالير، مجليس قورولور. آما بیلیرسینیز قوجا استعمار، کهنه تولکو 400 ایل قاباقدان بیزه برنامه یازیردی. ماسونلار تربیه ائتمیشدی. ستارخان و باقرخاني تهرانا چكيب تلطيف ائتمك باهاناسيلا اتابك باغيندا سيلاحلاريني آليب، ستارخاني آياقدان گولـله‌له­ييب، باقرخاني كرمانشاها گؤندره‌ريب اؤلدورورلر. آنجاق حيله ايله ايكي سردار و سالاري تبريزدن اوزاقلاديرلار بلكه تبريزي بوغوب انقلاب اودونو سؤندورسونلر، آمما ايگيد يئريني ايگيد آلير. بودؤنه شيخ محمد خياباني انقلابين هدف­لريني یئني­دن آچيقلايير. هر حالدا فراماسونلار مملکتی ریلدن چیخاریب یا اؤز دوغال گئدیشیندن ائشیگه چکیب رضاپالانینی قونداریب، تاریخی تخزیب و تحزیف ائده رک هر بیر اختراع، یاراتما و عمل لری مملکتین الده ائدیلن نائلیت لرینی رضاشاه آدینا یازیرلار: قاتار، برق، سینما، چاپ صنعتی، تلفون، دانشگاه و باشقا نائلیت لری رضاشاه یوخ، بلکه قاجار سولاله سی ایرانا گتیرمیشدیر، اما بوگون رضاشاه آدینا باغلاییرلار.
بونو اونودمایالیم: مشروطه انقلابیندان رضاشاهین ایش اوسته گلمه یی آراسیندا 19 ایل فاصله واردیر. بو 19 ایل چوخلو حادثه لر اوز وئریب، استعمار بئکار اوتورماییب، نقشه لرینی اجرا ائدیر. ماسونلار برنامه تؤکوب، 400 ایللیک نقشه لری اجرا ائتمه یه باشلاییرلار. بئله لیکله مشروطه قاجاری ییخماق و رضاشاهی گتیرمک دئییلدیر. حادثه لری بیری بیری نین یانینا قویون، سونرا نتیجه آلین. قاجار هله داوام ائدیر، تورکلری باسیب ازیبلر، 19 ایل آراسیندا شوونیستلر میدان آچیر. تورک ملتی قیراقدا دایانیب، رهبرلری اؤلدورولوب، دوستاقلانیب و میدان استعمار الینده دیر. انلاب اولوب، آما میوه سینی فرصت لطبلر الده ائتمیشلر.
البته بونو دئمک لازیمدیر کی ایراندان ماسونلار نئچه اون ایللر قاباقدان اؤز نقشه لرینی چکیب حاضیرلامیشدیلار. او جومله دن میرزل ماکم خان کیمی لر اؤز ائتکیلرینی قویموشدولار. او ایران ایلک فراموشخانه دئییلن سرّی انجمنی استعمار گوجو ایله یاراتمیشدی. قاباقجادان غرب اوصولونو اؤیره نیب خالقی آلداتما یوللارینی بیلیردی، عئینی حالدا دموکراسی، قانون، استبدادلا ساواش و بیر کلامدا ایشلری قایدا اوزه رینده یئریتمه نی بیلیر و یاییردی، یازیردی.
میرزا مَلْکَم خان ( ۱۲۱۲ - ۱۲۸۷) ناظم‌الدوله لقبیله تانینیر. ائرمنی اولاراق مسلمان اولموشدو!؟ فرانسایا گئتمیش و سونرا سیاسی فعالیتلرده اؤزونو گؤشترمیشدی. قانوندان دانیشدیغی اوچون قانون آتاسی لقبینی وئرمیشلر. البته اوندان اؤنجه آذربایجاندا بو دوشونجه آخوندزاده، عبدالرحیم مراغه ای و طالبی طرفیندن اورتایا قویولموشدور. آما ملکم خان قانون روزنامه سینی چیخارماقلا داها آرتیق اؤز فیکیرلرینی یاییر. ناصرالدین شاه اونو یاخشی تانییر، بیری فراموشخانانی یاراتماق (پاول یلیوس رویتر) ایله ایش بیرلیک ائدیر و بیری ده رشوه آلدیغی اوچون اونا غضبلنمیشدیر. اما میرزاحسن مشیرالدوله نین واسطه سیله باغیشلانیر. چوخ کئچمه دن انگلیس سفارتینه سفیر کیمی گؤنده ریلیر. اورادا 40 مین لیره آلیر و ناصرالدین شاهین اروپا سفرینه حاصیرلاییر. بورادا لاتاری مقاوله سینی باغلاییر. آنجاق سونرالار ناصرالدین شاهین غضبینه دوچار اولور. مظفرالدین شاه زمانی روم اوچون سفیر گؤنده ریلیر.
قانون درگیسی اوچون حتا جمال الدین اسدآبادی دا ایش بیرلیک ائدیر، عئینی حالدا اونا گیزلی مقاله لر ده گؤنده ریلیر و ملکم خان آدینا چاپ اولور. سونرالار دارالفنون آچیلدیقدا هندسه معلمی کیمی تدریس ایشینه مشغول اولور.
یازدیغی اثرلر: کتابچه غیبی دفتر تنظیمات) / رفیق و وزیر / دستگاه دیوان / اصول ترقی/ انتظام لشکر و مجلس تنظیمات / دفتر قانون / نوم و یقظه / منافع آزادی / کلمات متخیله / حریت / اشتهارنامه اولیای آدمیت / راجع به استقراض خارجی / ندای عدالت / دوره روزنامه قانون
مشروطه امضالاندیقدا بیر سیرا فرصت­طلب­لر حکومت باشینا ییغیشدیلار. مقام-منصب لری اله کئچیریب، انقلابی مصادره ائتدیلر. مشروطه انقلابي مقصدلريندن اوزاقلاشير و تولكولر باشا كئچه‌رك خالقين باشيني قاتيرلار. بو زمان شيخ محمد خياباني آياغا قالخير. او، تبريزين وكيلي اولاراق مشروطه­دن ايسته­نيلن هدفلري داواملايير. انگلیس نقشه لری پیاده اولماغا باشلامیشدی. انقلابچیلار یئرینده اوتورمالی اولدولار. ستارخان، باقرخانی اولدورمه گرک ایدی. همین زمان خیابانی آیاغا قالخیر. مشروطه نین آرمانلارینی خاطیرلایاراق دموكراتيك حكومت يارادیر، بو حکومتی مشروطه‌نين هدف­لرينی یئنی دن برپا ائتمک سايير، اجنبي- ياد اؤلكه‌لر و دولت­لره قارشي مبارزه آپارير، صالح آداملارين ايش اوسته گلمه­لريني ايسته‌يير، اؤلكه ده آزادليق حكوم سورمه‌ييني ديله‌يير، آذربايجان و بوتون ايران خالقلارينا ديل و كولتور آزادليغي‌ني ايسته­يير. اؤلكه‌نين آزادليغيني ايسته­يه­رك، وثوق الدوله 1919 جو ايلده اينگيلتره ايله باغلاديغي مقاوله­يه قارشي چيخيش ائدير. تبريزده جمهوريت قوراراق ملّي مجليسه داياق اولان ايالت مجليسيني قورور. تبريزده دموكراتيك اورگانلار يارادير، مجاهدلري، فدايي‌لري، گارد ملّي آدلانديراراق دسته- دسته نظام اؤيره‌نمه‌لريني دوزه نله يير. علي مسیو، بادامچي و تبريزين صالح انقلابچيلاريلا حكومت ايشلريني ايره‌لي آپارير. تبريزده و بوتون آذربايجاندا فرهنگ و علم اوجاقلاري قورولور، اونلارجا مدرسه‌لر- قيزلار و اوغلانلار اوچون آچيلير، اونلارجا درگي‌لر ياييلير: حشرات‌ الارض، ناله ملت، شوراي ايران، اتحاد، بلديه، نظميه، انجمن كيمي درگي‌لر گونده 5000 تيراژدا چاپ اولوب ياييليرلار. مختلف شهرلرده مريضخانالار، قورولور، بلديه اداره­سي شهرين ايشلريني گؤرمك اوچون، نظميه شهرين نظميني ياراتماق اوچون قورو لور، ماليه كميسيونو آذربايجانين مالي دوزه نلرينه يئتشمك اوچون، عدليه كميسيونو خالقين دردلريني و داعوالارين دوزه‌نله­مك اوچون يارانير. آذوقه كميسيونو خالقين يئييب- يئيه جك‌لريني تأمين ائدير. ايالت و ولايت انجمني يارانير و آذربايجان بير جمهوري اولاراق بوتون ايران ايالت­لرينه اؤرنك يارانير.[3]
آذربايجان دموكرات فرقه‌سي يارانمیشدی. بورادا سيد حسن تقي زاده، محمدرضا مساوات، حيدرخان عم اوغلو، محمد امين رسول­زاده، محمدعلي تربيت، سليمان ميرزا اسكندري، ميرزا محمودخان (محمود محمود)، ميرزا اسماعيل نوبري و سيد محمد شبستري (ابوالضيا)، كيمي خادملرين همتي ايله فرقه آياق توتور. [4]
بو زامان استعمار الی اولان ارمني­لر و آسورولار ساكيت اوتورماييب، داشناق تشكيلاتي اؤنرلريله آذربايجانين مختلف يئرلرينده سوي قيريملاريني يولا ساليرلار. یئنه کوردلر همان استعمارین نوکرلری کیمی آذربایجاندا فتنه یارادیر و قتل عام ائتمه یه باشلاییرلار. البته بو ایکی فتنه اوچون باشقا بیر فورصتده دانیشماق و مساله نی آچیقلاماق گره کیر.
آذربايجان حكومتي 6 آي شيخ محمد خياباني الينده دولانير. بو قيسسا زماندا، آذربايجاندا بؤيوك ايشلر گؤرونور. بو زامان تبريزده اولان مدرسه­لرين ساييسي تهراندان آرتيق ايدي. 30 مدرسه بوزامان تبريزده چاليشيردي. ميرزا حسن رشديه، محمدعلي تربيت، سيدحسن شريف‌زاده كيمي پدالوگلار فعاليت­لر گؤسته­ريب، آذربايجان ديلي و كولتورونون گليشمه‌سي اوغروندا چاليشيرديلار. فيوضات، نجات، افتخار، حكمت، شمس، تمدن، رشديه، نوبر و... مدرسه‌لري ايللر بويو تبريزده گنج­لري درسه- علمه ماراقلانديران مدرسه­لرين بينؤره­سي او زامان قويولموشدور. آذربايجانین مختلف شهرلرده بيمارستانلار دوزه­لير، تئاتر گروهلاري يارانير و موسيقي وئرليشلري قورولور.
پول رفورملاري اجرا اولور و تمبر چاپ اولور. كيچيك صنايع آياق توتور، قند، جوراب، پارچا كارخانالاري يولا دوشور. دارالعجز مركزي يارانير و اورادا شهرين عاجز و قوجالاري ساخلانيلير. دارالمساكين يارانير و فقير عائله‌لر اوردا قاليرلار. اعانه كميسيونو فقير عائله لر اوچون يارديم ائتمك مقصديله يارانير. تجدد، آزاديستان، ادب كيمي ده­يرلي درگيلر ميدانا چيخير و بوتون ايراندا آزادليق دوشونجه­سيني يايماغا چاليشير. ميرزا تقي رفعت، محمدعلي تربيت، سعيد سلماسي، جعفر خامنه‌اي كيمي بؤيوك دوشونجه‌لي انسانلار ميدانا چيخيرلار.[5]
کمیته تبریزین فعال نماینده سی اولموش، آما تبریز عثمانی قوه لری نین الینه کئچه رک، جمعیت اتحاد اسلامی تشکیل ائدیرلر و تبریز کمیته سینی فشارا سالیرلار و بورادا خیابانی توتولور، اومویا و سونرا قارصا گؤنده ریلیر و سونرا تبریزه قاییدیر و دموکرات فرقه سی نین رهبرلیگینی اله آلیر. البته فرقه ایکی بؤلومه بؤلونور: بیری تجددچولر شیخ خیابانی باشدا اولور – ایکینجیسی تنقیدیون – زین العابدین کاظم زاده رهبری اولور.
خیابانی آذربايجان دموكرات فرقه‌سي[6] ایله خالقي چئوره­سينه توپلايير و آز بير زماندا آذربايجانين شهرلريني- اورميه، اردبيل، خوي، مراغه، زنجان، سلماس و باشقا شهرلري الده ائدير. خياباني­نين هدفلري بونلار اعلام اولور:دموكراتيك حكومتين قورولماسيمشروطه انقلابي­نين اله گتيرديگي نائليت­لرين اجرا اولونماسياؤلكه­نين باغيمسيزليغيناصالح آداملارين ايش اوسته اولدوغو ايله مبارزهبوتون اؤلكه­ده آزادليقگرچك مجليسين قورولماسي
7) دموكراتيك آزادليقلار او جمله ­دن ديل آزادليغي[7] (علي آذري، نهضت خياباني، تهران، 1327، ص 157.)
البتده خياباني دوشمنين تهمت­لريندن كناردا قالمير. اونا تجزيه ­طلب ماركي وورولور. اوستده سایدیغیم هدفلر بوگون فدرالچی دوستلاریمیزین ایستک لریله اوس اوسته دوشمور؟ آیا بو فدرالچیلاری دا خائن بیلیرسینیز؟ بئله اولورسا، سیز ایلن دانیشماق خطادیر. سیزیله ایرانشهری لی لر و شوونیستلری فرقی یوخدور: هر ایکینیزده آذربایجان دوشمنی و تورک دوشمنی سینیز. تکجه یالانچی تورک لقبی ایله تورکلره قارشی دایانانلارسینیز.
دوغرودور، خياباني بوتون ايراني سئويردي و بوتون خالقلار اوچون آزادليق ايستيردي. او دورمدا، شوونیستلر گوجلندیگی بیر زاماندا باجارماق اولاردی تورکچولوکدان دم ووروب و ایشی ایره لی آپاراسان؟ البته رسولزاده سؤزونو دئدی و ایشلر ده گؤردو. آما او اورادان اوزاقدا و اؤز دورومو و محیطین دوروموندا باجارا بیلدی ایشلری ایره لی آپارسین. او دا بیزیم قیزیل اولدوزلاریمیزدان دیر.
شیخ محمد خیابانی بو آز زاماندا بؤيوك خدمت‌لر يئرينه يئتيرير. او، هرزاددان اؤنجه، آذربايجان ايالت و ولايت انجمنيني قورور و بير پارلمان‌كيمي ايشله­ ييب تصميم توتور. حتا ايران مجلسين اولماديغي زمان اجنبي­لرله مبارزه ­دن مجلسين يئريني توتور و 1919 معروف قراردادي وثوق الدوله ايله انگليسين- آراسيندا پوزماغي تصميم توتور.
شيخ محمد خياباني «تجدد» درگي­سيني يولا سالماقلا، خالقين اويانماسيندا بؤيوك بير رول اويانير. تقي رفعت بو درگي­ني دولانديرير و يولداشلاري سعيد سلماسي، جعفر خامنه ­اي ايله بيرليكده بوتون ايران كولتورونون و ادبياتي­نين ضعيف­لنميش كؤكونه ضربه­لر وورور و يئني بير ادبيات يارادير. تجددله برابر نئچه- نئچه درگي­لر آذربايجاندا ياييلماغا باشلايير. بو درگيلردن نئچه­ سيني سايماق اولار:
1- حشرات الارض- ميرزا آقا بلوري
2- نالة ملت- ميرزا آقا ناله ملت
3- شوراي ايران- سعيد سلماسي، حاجي علي دوافروش، سيد حسن شريف ­زاده
4- اتحاد- محمد علي تربيت
5- بلديه- احمد ميرزا
6- نظميه- محمود اسكندري
7- انجمن- محمود غني­زاده
بودرگي‌لر 5000 دن آرتيق نسسخه ­ده چاپ اولوب ياييليردي.
آذربایجان ايالت انجمني مدرسه ­لر قورماغا همت گؤسته ­رير. تبريزده بيرينجي بيمارستان قورولور، تبريزده بيرينجي شهرداري- بلديه قورولور، بيرينجي شهرباني- نظميه قورولور، آذوقه كوموسيونو تشكيل اولور، بيرينجي دفعه اولاراق ماليه كوموسيونو قورولور. نهايتده وثوق الدوله ايله مبارزه­ده، اينگليس ايله قرارداد پوزولور.
خياباني ميللي و كيچيك صنايعه ميدان آچير، آذربايجان شهرلري آراسيندا تلگراف خطي چكيلير. بيرينجي قيز مدرسه­لري آچيلير. قوجالاري قوروماق اوچون دارالعجز و فقيرلري قوروماق اوچون دارالمساكين آچيلير. كؤمك­ليك كوموسيونو فقيرلردن حيمايه اوچون تشكيل اولونور. نهايتده امپرياليزم بوتون نؤكرلريله بو قيامي ياتيرتماق اوچون بيرله­ شير. هله آلتي آي آزاديستان حكومتيندن كئچمه ­ميشدي كي خياباني اؤلدورولور[8]. قيام ليدئرلري­نين ائولري تالانير و بوتون باشچيلار آرادان گؤتورولور و سيدضياء، سونرا رضاخان اوچون يول آچيلير.
آنجاق استعمار، الي بوش دايانيب، بو حركت­لره دؤزه بيلمير. او بیری طرفدن ائرمنی لر، کوردلر خیانتلرینی گوجلندیریرلر. جیلولوق حرکتی، سیمیتقو فیتنه سی قووزانیر. روسيادا اكتبر انقلابي باش وئرميش و ايراندان چيخمیشدير. قودوز انگليس، داها قودورموش و يئني بير ديكتاتورو ايراندا ايش اوسته گتيرمك فكرينده­ايدي. ايلك اؤنجه، تبريزي بوغماق گره­ كيردي. وار قوه­سيله تبريزه هجوم گتيريب، آزاديستان جمهوروسونو آرادان آپارير. خالقي قيرير. سو يئرينه قان آخير و آزادستان پوزولور. شيخ محمد و بوتون دوستلاري اؤلدورولور. آزادليق سسي بوغولور و نئچه ايل چكمير كي رضاخان كيمي بير سوادسيز قولدور، بوتون ايراني الي آلتينا كئچيره­رك، اربابي انگليسين فرمانيني اجرا ائدير و اؤلكه نين ثروتيني اجنبي­لر و يادلارين آياقلارينا تؤكور. شيخ محمد خياباني فروردين آييندا حكومت يارادير آنجاق همان ايلين (1299) شهريورينده آرادان گئدير و 4 ايلدن سونرا رضا خان، شاه اولور.
هئچ کیم شیخ محمد خیابانینی بیر تورکچو یا ایدئولوگ تانیماییر. عئینی آذربایجانا ائتدیگی خدمتلری دانا بیله ریک؟ خیابانی ائله بیر شرایطده یاشاییر کی چوخلو تضادلار واردیر، بیر طرفدن ائرمنی لر، کوردلر آذربایجانا سوخولوب، هر یانی اودا چکیرلر، سیلو بوغدالارینی یاندیریرلار، او بیری طرفدن انگلیس توخوملاری شوونیستلرین دالیندا دایانیب، فارس و ایرانچیلیق فتنه سینی قووزاییبلار، عثمانلی حکومتی ده ائرمنی لرین آردیجا آذربایجانا گلیر. شرایط ائله دیر کی خیابانی دا توتولور. دوغرودور شیخ محمد خیابانی محمد امین رسولزاده کیمی تورکچو دئییلدیر. آذربایجان درگیسینی چیخاردیقدا "آذربایجان جزء لاینفک ایران" عباره سینی آرتیریر.
عجیب بیر دوران دیر، بیر طرفدن انگلیس و روس بورادادیر، لورنس عربستان اورمودا خوشلانیر، تهراندا وزیرلر و کابینه لر تئز - تئز عوض اولور، قوزئی ده رسولزاده آذربایجان جمهوروسونو یارادیر؛ عثمانی ائرمنی لری و کوردلرله دعوادادیر؛ اونلاری قووالاییر، ائرمنی لر آذربایجانا سوخولوب قتل و غارته ال وورورلار. عثمانلی قوشون ائرمنی لرین دالیجا تبریزه گلیر. بئله بیر شرایطده نه انتظاریمیز وار؟ مگر شیخ خیابانی ایدئولوگدور؟ بونلار هامیسی سبب اولور قهرمانلارین دا آدی باتسین و آذربایجان حرکتی منفی گؤزه گلسین.
او تورکولوگ و ایدئولوگ تورکچولوق دئییلدیر! اما 3000 نظامی آدامی باشینا توپلاییب، کلانتریلری، مرکزی دولت آداملارینی و قوشونونو قاچیرماق هنردیر. دوستاقداکیلاری آزاد ائتمک جوربوزه ایستیر. خیابانی بو ایشلری گؤردو. اونون قیامیله برابر جنگل و دلواری حرکتی ده واریدی و هر اوچو ده سیناغا اوغرادی. اونلار قهرمان اولدو آما خیابانی سسسیز – سمیرسیز قالدی. نییه؟ چونکی بیزلردن بیری اولمادی خیابانی اوچون دوزگون بیر اثر یازسین. بوگون داها تاسوف یئری دیر کی مشروطه حرکتی پیسله نیر، عوضینده اصفهان و تهران اوندان یارارلانیر. سانکی مشروطه بونلارا عاییددیر. بو حرکتلر و سؤزلر – تورکچو آدینا سؤیله­دیکلری خیانت دئییل، بس نه دیر؟
مشروطه آرمانلارینی دیریلتمه یه شیخ محمد خیابانی قالخیر و چوخلو فداکارلیقلاردان سونرا شهید اولور؛ آنجاق آذربایجان سسی یاتماییر. رضاخانین قاچماسی ایله بیر آزادلیق نفسی گلیر. آذربایجان اؤز قانونی ایستک لریندن ال چکمه میش. آذربایجان دموکراتن فرقه سی – شیخ محمد خیابانی نین دموکرات فیرقه سی نین مراملارینا موراجیعت ائدیر و یئنی دن فرقه آیاق توتور.

دموكرات فرقه‌سي نئجه ياراندي؟
بيلديگيميز كيمي، او زامانلار ايراندا ملي مسئله­سينه تكجه "ايران توده حزبي" ميدان آچيردي. آنجاق اودا باجارا بيلمه­ميشدي بو ساحه­ ده بير آدديم گؤتوره بيلسين. «جبهه­ي آزادي» آديندا بير تشكيلات يارانميشدي و بونا باشچيليق ائد­ن پيشه ­وري ايله شبستري اولموشلار. پيشه ­وري آژير رونامه­ سيني دولانديريردي[9] و شبستري ده «آذربايجان» درگي­سيني ياييردي. پيشه‌وري ايله شبستري آراسيندا آپاريلان اوزون دانيشيقلار و يازيشمالاردان سونرا، فرقه ­ني قورماغا قرارلاشيرلار.
پيشه­وري و شبستري ايشه باشلاديلار. ايلك اؤنجه آزاديخواه شخص­لردن مؤسس­لري سئچمك لازم ايدي. بو ايش چتين اولاراق، فداكارليق دا طلب ائديردي. چوخلو چكيش - بركيشدن سونرا 48 نفرين امضاسي ايله بير مراجعت نامه يازيلير. مراجعت نامه­نين انتشاري آذربايجاندا بؤيوك بير حادثه ساييلير. «آذربايجان» روزنامه ­سي، فرقه­نين اورگاني اولور. بوتون آذربايجان شهرلريندن امضالار توپلانيب و مراجعت نامه قارشيلانير و «آذربايجان» بو قارشيلامالار و امضالاري چاپ ائدير. آز بير زاماندا مينلرجه امضا توپلاندي. فرقه ايشه باشلير و پيشه ­وري اودلو مقاله‌لري و گؤروشلريله اونا رهبرليك ائدير. پيشه­ وري­ نين ايلك مقاله‌سي بوايدي: «فرقه ­ميز ايشه باشلادي». و بورادا بئله يازميشدي: «بيز ايرانين استقلالي ايله علاقه­دار اولدوغوموز ايله برابر، آذربايجان خالقي‌نين فرهنگي اختياراتي و اؤز مقدراتي­نين اؤز گوجو ايله تعيين ائتمه­ سيني آرزو ائديريك». «فرقه‌ميز ملي بير فرقه اولدوغو اوچون صنف و طبقه نظرده توتماييب، عموم جماعتي اؤز بايراغي آلتينا چاغيرير». [10]
فرقه ­نين مراجعت نامه ­سي 12 شهريورده يازيلير و «آذربايجان» درگيسي 14 شهريور یاییلیر. بورادا دا مشروطه داها جانلانیر، آما مشروطه آرمانلاریندان یارارلاناراق اوندان داها ایره لی گئدیر و جمهوری یارانیر. "آذربايجان" درگیسی نین ايكينجي ساييسيندا، پيشه­ وري بئله يازير: «آذربايجان ايالت انجمني ­نين بؤيوك سياسي معناسي واردير. بو انجمن تهران و ايرانين آيري شهرلرينده باش قالديرميش ارتجاع و ضد دموكراسي جريانينا محكم بير يوموروق و ديش سينديريجي بير جواب اولاجاقدير... آذربايجان ايالت انجمني تك آذربايجان مسئله­ سي ­نين حلّي دئييل، بلكه بوتون ايران آزادليق مسئله سي نين حلّي دئمكدير».
12 شهريورين مراجعت نامه­ سي 12 ماده ­دن عبارت­ايدي. قيسساجا بو اون ايكي ماده بونلاريدي:[11]
1) ايرانين استقلال و تماميتيني ساخلاماقلا برابر آذربايجان خالقينا داخلي آزادليق و مدني مختاريت.
2) ايالت و ولايت انجمن­لريني انتخاب ائديب و بو انجمن­لر فرهنگ، بهداشت و اقتصاد ساحه ­سينده فعاليت گؤسترمك.
3) آذربايجانين ابتدائي مكتب­لرينده اوچ كلاسا قدر، درسلر فقط آذربايجان ديلينده آپاريلماليدير و اوچ كلاسدان يوخاري، دولت ديلي اولماق اوزره فارس ديلي، آذربايجان ديليله ياناشي تدريس ائديلمه‌لي­دير.
4) آذربايجان دموكرات فرقه ­سي صنايع و فابريكالارين گئنيشلنمه­ سينه چاليشاجاق.
5) دموكرات فرقه ­سينين اساس مقصدلريندن بيري آذربايجان شهرلري­ نين آبادلاشديرماسيدير.
6) تجارتين گنيشلنمه ­سي چوخ لازم و جدّي مسئله ­لردن­دير.
7) فرقه سعي ائده­جكدير كندلي‌لرين احتياجلاريني تأمين ائتمك اوچون اساسلي قدملر گؤتورسون.
8) دموكرات فرقه­ سي­نين مهم وظيفه ­لريندن بيري ايش­سيزليك­له مبارزه ائتمك­دير.
9) انتخابات قانونوندا آذربايجانين حقينده بؤيوك ظلم ائديلميشدير ـ آذربايجان دموكرات فرقه­سي سعي ائده ­جك آذربايجان نفوسونا نسبت وكيل انتخاب ائتمه­ گه حقي اولسون.
10) آذربايجان دموكرات فرقه­ سي فاسد، مختلس و رشوه آلان شخص­لريله جدّي مبارزه ائده­ جك.
11) آذربايجاندان آلينان وئرگي­لرين ياريسيندان يوخاريسي آذربايجانين اؤز احتياجلارينا صرف ائديلسين.
12) آذربايجان دموكرات فرقه­ سي بوتون دموكراتيك دولت­لر، مخصوصاً متفق­لرله دوستلوق ساخلاماق طرفداري­دير.[12]
بو مراجعت‌نامه‌دن سونرا، شهرلر و كندلرده جماعت دسته - دسته ييغيليب فرقه‌نين شعبه‌سيني تشكيل وئرديلر. دوشمانلار دا ساكت اوتورماييب، خالق آراسيندا سوء‌تفاهم ياراتماغا چاليشيرلار.[13] اونلارين تبليغاتلاري، نهضتي تجزيه و يا آيري بير اؤلكه ­يه الحاق عنوانيله لكه ­لنديرمك ايسته­ ديلر. آنجاق تشكيلات ايشه باشلاميشدي. 23 گوندن سونرا تبريز تشكيلاتينا عضو اولانلار مينلر نفردن تجاوز ائتميشدير.[14] مهر آيي­نين 9 ندا كنفرانس قورولور و بيرينجي كنگره اوچون 59 نفر نماينده سئچيلير. كنگره ده 41 نفر مركزي كميته­يه سئچيليب و پيشه ­وري فرقه­ نين صدري اولور.
مرتجع ­لر، تهراندا آذربايجان حركاتيني تانيتديرماق ايسته­ ميرلر و آذربايجان حقينده مقاله يا موضع توتماغي بوتون روزنامه ­لرده قدغن ائديرلر. آنجاق خبرلر ايرانين بوتون خالقلارينا چاتير، تهرانين ارتجاعي دولتينده ايكي دسته ­ليك يارانير.[15] صدر، محمدرضا شاهين وزيري تختدن دوشوب، حكيمي ايش اوسته گلير.
دوروم ثابت قالابيلمزدي. فرقه ده سؤزه قناعت ائديب دورا بيلمزدي. حكيمي ده قانون اساسي­يه وفالي قالمير و انجمن ايالتي قانونونو پوزماق ايسته­ يير. بئله بير دورومدا، فرقه، خالقين آرزيلاريني يئرينه يئتيرمك اوچون ملي دولت تشكيلاتي ياراتماق گركليگي ميدانا چيخير. آبان آيي­ نين 20سينده ايالت انجمن­لرين و 15جي مجلس سئچگي­لري­نين تئزراق باشلانماسي شعارلاري اورتايا چيخير. آيري سؤزله، فرقه بونو آنير كي داها قورولوش دؤره­سي قورتاريب و عمل دؤره ­سي باشلانيبدير. اعتباراً بو گوندن، فرقه، سياسي قدرتي اله گتيرمك اوچون مبارزه ­ني شدتلنديرير. آبان آييندا تبريزده 150 مين نفرليك توپلانان عمومي ميتينگ قورولور و بورادا 700 نفر نماينده سئچيلير و بو نماينده لر آيين 30 ـ 29 گونلرينده اجلاس قوروب بئله تصميم لر توتور:
1) آذربايجان خالقي اؤزونه مخصوص مليّت، ديل، عادت و عنعنه ­لره مالك­دير. بو خصوصيات اونا حق وئرير، ايرانين استقلال و تماميتيني مراعات ائتمكله برابر، اؤز مقدراتيني تعيين ائتمك اوچون آزاد و مختار اولسون.
2) كنگره آذربايجان خلقي­ نين، ايرانين باشقا ايالت و ولايت­لريله اولان مدني، اقتصادي و سياسي رابطه ­سيني نظره آلماقلا برابر، هئچ وجه ايله راضي دئييل دولت آذربايجانين مشروع و قانوني تقاضالاريني، ايرانين سرحدلرينه خلل گتيره‌ن و اونون تجزيه ­سي سببي قرار وئرسين.
3) آذربايجان خالقي وار قوّه­سيله ايراندا مشروطه شكلي آلميش دموكراسي اوصولونون طرفداري­دير.
4) آذربايجان خالقي ايرانين تماميت و استقلاليني گؤزله­ مكله برابر آذربايجاندا دموكراسي و ملي حكومت اوصولو ايله اداره ائتمه ­يي باجارير.
5) آذربايجان خالقي‌نين اؤز ملي و آنا ديلينه مخصوص علاقه ­سي واردير. اؤزگه ديلي­ نين تحميلي اونو ترقي و تمدن كاروانيندان دالي سالير.
6) /150 مين نفرين امضاسي و 700 نفر نماينده­ نين اشتراكي ايله تشكيل تاپان ميللي كنگره آذربايجان ملتي­نين اراده­ سيله اؤزونو مؤسسلر مجلسي اعلان ائديب، آذربايجانين داخلي ايشلريني اداره ائتمك اوچون 39 نفردن عبارت بير ملي هئيت سئچيب، اونلارا اختيار وئرير كي ملتين ملي ايستك­لريني عملي ائتسين.[16]
ملي حكومتين پروگرامي بونلار ايدي:[17]
1) ايرانين استقلال و تماميتيني خللدار ائتمه ­دن، ملي دولتيمزي دموكراتيك اساسلار اوزره قورماق
2) ولايت انجمنلري­نين انتخاباتينا باشلاماق
3) شهرلرين عمران و آبادليغي اوچون چاليشماق
4) معتمد آزاديخواه آداملاردان فرماندار و بخشدارلار سئچمك
5) ژاندارم و پليس اداره­ لريني آزاديخواه و ميهن­ پرست اشخاصا تاپشيرماق
6) ماليت قانونلاريني سهمانلاماق
7) مختاريت، مجلس ملي و ملي دولتي قوروماق اوچون، وجوده گلن فدايي دسته ­لريني بير مركز اطرافيندا تمركز وئرمك.
8) فرهنگ و معارف ساحه ­سينده: ملي ديليميزي بوتون مدرسه­ لرده رسمي اولاراق اجرا ائتمك و ملي دارالفنون اساسيني قورماغا چاليشماق
9) ملي صنايعه اهميت وئريب، كارخانالاري دوزگون يولونا قويماق و يئني كارخانالار آچماق
10) يوللارين تعمير و احداثي، پست و تلگراف و تلفونو گئنيشلنديرمك
11) ايش­سيزليغين قارشيسيني آلماق
12) ايش قانونو لايحه­ سيني تهيه ائديب مجلسه وئرمك
13) عمومي و مُسري خسته ­ليك­لرين قاباغين آلماق و خالقين بهداشتيني تأمين ائتمك
14) آذربايجان ملي حكومتي بوتون هموطنلري حقوق و قانون مقابلينده مساوي حساب ائدير.
ملي حكومت همان گوندن ايشه باشلير و اوستده سايديغيميز يولو گئده­ ركن چوخلو خدمت­لر گؤسته­رير[18]. بير ايل داوام تاپديغي بو ملي حكومت، پهلوي دؤرونون 50 ايلليك ايشلريني بير ايلده گؤرموشدور.
دي آيي­نين 16 سيندا آذربايجان ديلي، رسمي دولت ديلي حساب اولونور. بوتون خالق آنا ديليني اؤير­نمه ­يه چاغريلير و بو كلاسلاردا حاضر اولانلارين ايش مدتي بير ساعت آزالير. بونون آرديجا يئتيم، صاحبسيز اوشاقلارين تربيتي حقينده قرار صادر اولور. آزادليقدان مدافعه اوچون فدايي دسته­ لري و خلق قوشونلاري قورولور.
بو زمان آنا ديليميزده 8 گونده‌­ليك درگي، اونلارجا هفته ­ليك و آيليق مجله­ لر چيخير[19]. 12 شهريور كيتابيندا 12 شهريور 24 دن، 12 شهريور 25 ـه قدر تكجه آذربايجان روزنامه ­سينده 255 شعرين يازيلماسيني مطرح ائدير[20]. سياسي مقاله­ لر داها آرتيق بير قيده ده ­ير. سياسي ادبيات بؤيوك نائليت­لر اله گتيرميش و خالقين ايستك­لريني مطرح ائده بيلميشدير. بو بير ايلده يوزلرجه توركي كتابلار چاپ اولور.
پیشه وری 21 آذری یاراتدی. یاشاییشییلا هامی تانیشدیر. آنجاق بو بیر ایلده تورکجه میزه سیاسی بیر ادبیات یارادا بیلدی. پيشه‌وري‌نين انقلابي يازيلاري و اودلو چيخيشلاري، آذربايجان نثر ادبياتيندا گؤزه­ل نمونه‌لردن دير. پيشه­وري آذربايجان ادبياتيندا، سياسي بؤلومون ادبياتيندا محمدامين رسول­زاده­نين، شهيد ثقه‌الاسلام، شهيد شيخ محمد خياباني­نين ياراتديغي ادبياتين داوامچي­سي دير[21].
آنجاق فرقه نی بوغماق اوچون شوروی و آمریکا ال بیر اولور. 25000 انسان اعدام اولور، قاچاق دوشور، سورگون اولور؛ اعدام اولانلار آراسیندا تانینمیش بؤیوک شاعیرلریمیز و دولت آداملاری واردیر. ایراد توتورلار پیشه وری و بؤیوک باشلار قاچدیلار و میدانی بوش قویدولار. دئمک گره کیر یوزلرجه دولت آداملاری اعدام اولدو، باشدان نئچه نفر اوغورلانیب آپاریلدی. بیر سیرالار دئییرلر کوردلر کیمی دایانسایدیلار داها یاخشی اولاردی. دوغرودور؛ آما دایاندیلار ولی داللاری بوشالدی. عئینی حالدا بونو دا اونوتمامالی کی کورد فعاللاری قاچماق یئرینه شاها تسلیم اولدولار. یالواردیلار، التماسا دوشدولر و نهایت اؤلدورولدولر. اونلاری یالوارماقلار، مکتوبلاری موجوددور. ولی بیزیمکی لر گؤرمه دن قضاوت ائدیرلر.
استعمار و دیکتاتورلوق الیله آذربایجانا یازیلان طرحلر عمل میدانینا گلمکده دیر و بو نقشه لر هله ده داوام تاپیر. بوگون اورمو دنیزی بو نقشه لرین ایچینده اجرا اولمادادیر. بیزیم ده اساس ایسته ­ییمیز: اورمو گؤلونون جانلانماسی میداندادیر. بو دنیز قوروماسییلا، 20 میلیون انسانین حیات یئرینی – چئوره سینی بله ییر. دوز فیرتاناسی یاییلیر. آذربایجانلی لار کؤچمه یه و یا اؤلمه یه مجبور قالیرلار. بو دریاچا عمدی اولاراق قورولدولماغا یؤنه لیر. آما بونو بیلیریک اورمو دریاچاسی جانلانا بیلر. 1350جی ایللرده اورمونون قوروتما طرحی اورتایا چیخمیش و بیر سیرا یانلیش اما علمی (؟!) عنوانیندا مقاله لر یازیلیر. بوگون بئله مقاله لر، آذربایجان خالقی نی نااومود ائتمه هدفیله یاییلیر. ستاد احیا دریاچه آدلاناراق یئرلی – آذربایجانلی بیر اوزمانا یول وئریلمه میشدیر. آذربایجاندا ده یرلی بیلیم یوردلاریمیز و اوزمانلاریمیز اولدوغو حالدا – ملی مساله آدلاندیراراق ایران مرکزی بیلیم یوردلاریندا تست ائتمه یی اورتایا قویموشلار! منطقله جور گلن بیر مساله دئییلدیر.
بوگون رسمی آمارلاردان آلدیغیمیز معلومات بونو گؤسته ریر: اورمویا تؤکولن چایلارین سویوندان نئچه مصنوعی دریاچالار دوزلتمیشلر: بیری قیشلاق، و بیری ده کور آدلی بیر باشقا دریاچا. بورادا ایکی کثیف ایشه ال وورولور: بیری سویون گلدیگی یول کسیلیر و بیری ده کورد قوناقلارین آدلارینا سند یارانیر؟! آلدیغیمیز معلوماتا گؤره سویوق بولاق (مهاباد)دان گلن چایین یولوندا 103 سد وورموشلار. سدلر آشیب داشیر آما اورمویا بوشلاماییرلار. بلکه سو هدره گئدیر و حتا اکین یئرلری ده باتلاغا چئوریلیر. بونون هدفی نه دیر؟ یئنه رسمی آمارلارا گؤره اورمو گؤلونون حوزه سینده 3000 تا 30 مین غیرمجاز قویولار وورولموش. بونلارین قاباغینی دولت آلمالی دیر! آما بو نئچه ایلده اوتوروب و تکجه باخیبدیر. بیر آددیم بو یولدا گؤتورمه ییبدیر. سولار هدر اولور، اکین یئرلری غیر علمی یوللارلا چوخالیر، غیرلازیم محصوللار اکیلیر و یئنی اوصول ایله سووارماق یئرینه سنتی یوللارلا سویو چؤله وئریرلر. بوگون داغلارین دالیندا اکین یئرلری – سندسیز بیر سیرالارا وئریب سند و بیتیک صادر ائدیرلر. بو ایشلرین برابرینده بللی دیر اورمودا فاجعه یارانمالی دیر. بوگون بو فاجعه یه شاهیدیک.
صمت وزارتخاناسی دا چئوره نین قوروماسینا اؤنم وئرمک یئرینه، گؤلده اولان دوزلارین استحصالینا برنامه وئریر. اوتانمایاراق دئییر: بو دریاچانین مدنینی چیخارماقلا ایران نئچه میلیون دولار واردات ائتمه دن خلاص اولور. آما بونو بیلمیر کی اورمو دریاچه سی قوروماقلا ان آزی 10 میلیون انسانین حیاتی یوخ اولور. آذربایجانلی لارین اکین یئرلری یوخ اولور، تارلالار و باغلار قورویور. خالقی دا بیر تیکه چؤرکدن اؤترو کؤچمه یه مجبور قالیر. البته بونلاری هدفی ده بودور. آما آذربایجان ملتی، اؤز علمی و فنی اوزمانلاری و دوشونرلریله بو فاجعه نین قارشینی آلابیلر. چوخ ساده و نئچه ایل عرضینده دریاچا جانلانابیلر. ساده توتمایاراق 10 ایل چکمه دن بو دریاچا 50 بوندان اؤنجه کی دور ومونا قایتاریلار.
اورمو گؤلونون قوروماسی بیر سیاسی برنامه اوزه رینده ایره لی گئتمکده دیر. شوبهه ائتمه ییریک بورادا هم آذربایجانین ملی وارلیغی یوخ ائتمک و شوونیستلرین داعواسیز بورانی فتح ائتمه سی مساله اونلارین گؤزلرینی کور اودیبدیر. بو دا خام خیالدیر. ملتیمیز اویانیر؛ تامام فاجیعه نی گؤرور و بونون قارشیندا اؤز خادم لرینه، اؤز او زرمانلارینا آرخالانیر. دوغرودور، اورمو معدن دیر، چوخ دا ده یرلی ماتریاللار واردیر، آنجاق اساس ثروت بورادا آذربایجان ملتی و انسانلاری دیر. بو ثردت هر بیر ثروتدن اؤنملی دیر. "ائل بیر اولسا داغ اوینادار یئریندن – سؤز بیر اولسا ضربی کره ن سیندیرار".
بورادان 200 مین تون آرتمیا استحصال ائتمک اولور. بیر میلیون – بیر میلیون یاریم ایشچی بئکارچیلیقدان قورتولور.

سازمان صمت ین معاونی اوتانمایاراق یازیر: اورمونون قوروماسییلا یاخشی بیر موقعیت یارانیر معدنی املاحی استخراج ائتمک اوچون. آردیجا دئییر: بورادا 50 میلیارد تن معدنی املاح اولاراق ایرانین ان بؤیوک معدنی ساییلیر و 20 نوعدان آرتیق املاح او جومله دن سدیم، پتاسیم، منیزیم، ید، کادمیوم و دانادیوم استحصال ائتمک اولار. بو وزارتخانانین معاونی دئییر: 200 مین تن سولفات پتاسیم، 50 مین تن سولفات دوسود، 2 مین تن کلرور منیزیم چیخاریلاراق ایران بو مادین وارد ائتمه ییندن احتیاجسیز قالیر. گؤرون بو دنیزین قوروماسینا نه نقشه لری وار؛ آما بونا دقت ائتمیرلر کی آذربایجانا نه ضررلر وورابیلیر. اونلارین خرجینه دئییل. قوی 20 میلیون کؤچسون، بئکار قالسین، سرطان توتسون. هله من اورانیوم استحصالیندان دانیشماییرام. بیر حالدا کی منطقی باخسالار یئنه ده دریاچا بیر گلیر قایناغی دیر، بیر دوزگون نقشه ایله بورادان آرتمیا پرورشی اوچون استفاده اولونا بیلر. ان آزی 200 مین تن آرتمیا هر کیلویو 100 – 150 دولار اولاراق گلیری نفت دن آز دئییلدیر. عینی حالدا بیر میلیون بیر میلیون 500 مین کیشی اوچون ده ایش یارانا بیلر. هابئله اکینچی لیک، اؤز یئرینده قالار. ستاد احیا دریاچا اوچون یئرلی اوزمانلار واردیر، آما بو ستاددا هئچ بیر یئرلی کارشناس یوخدور. بونون تحقیق نه شرقی و نه غربی آذربایجاندان بیر کیمسه و بیر دانشگاه اشتراکا قویولمور، تکجه تهران و مرکزدن بورایا گلیب تصمیم توتورلار. بونلار هامیسی بو دولتین ندانم کارلیغینی گؤسته ریر. عیبلی تصمیم لرینی گؤسته ریر؛ صاباح خیانت دن دانیشیلیرسا بونلارین اتگینی توتور. ملتیمیز ده اویانمالی دیر. بوگون آذربایجانین اویانیش زامانی دیر. "اورمو دریاچاسی سوسوزدور – آذربایجان اویانماسا اودوزدو."
بوگون 15000 میلیارد تومان هزینه ائده رک، 450 مین هکتار قورو یئر ال اوستونده قالیب. اورمو گؤلونون احیاسی پول یئرینه دوشونجه طلب ائدیر. یئرلی اوزمانلاردان یارارلاناراق بو گؤل باشدان دیریلر. آما نه یئرلی اوزمانلاردان خبر وار و نه ده اکینچیلره اکین اوصولونو اؤیرتمه دن خبر! بو گؤسته ریر کی اوغورلامالار، میداندادیر. بوش سؤزلر بیزه تحویل وئریرلر، واختی کئچیریب اورمو گؤلونو قوروتما برنامه سی بئله لیکله اجرا اولور. داها ساکیت اوتورماق واختی دئییل.


منابع:
آذربايجان، شماره1، 14/6/1324.
آیت اله عبدالله مجتمهدی، بحران آذربایجان، به کوشش رسول جعفریان، تهران، 1381.
احمد کسروی، تاریخ مشروطه، تهران، 1364.
پروفسور دوكتور محمدتقي زهتابي، شيخ محمد خياباني، تهران، 1383.
پروفسور حسين محمدزاده صديق، شيخ محمد خياباني، تهران، 1382.
جمیل حسنلی، فراز و فرود فرقة دموکرات، ترجمه منصور همامی، تهران، 1382.
دكتر سلام الله جاويد، نهضت ملي آذربايجان حاققيندا، آمريكا خارجه وزارتي‌نين مكتوبلاري، تبريز، [بي‌تا]
رحيم رئيس نيا، از زندان، روزنامة آژير، تهران 1378.
سر جان ملکوم، تاریخ کامل ایران، 3 ج، تهران، 1351.
شاهرخ فرزاد، فرقة دموكرات، آذربايجان، تهران، 1386.
عبدالحسین ناهیدی، آذر، شیخ محمد خیابانی، تبریز، 1379.
علي آذري، نهضت خياباني، تهران، 1327.
12 شهريور، تبريز، 1357.
غلام یحیی دانشیان، خطارات من، ترجمه دکتر صمد نیکنام، سوئد، 2004.
گذشته چراغ راه آينده است، جامي، تهران، چاپ سوم، 1381.
محیط طباطبایی، محمد، مجموعه آثار میرزا ملکَم‌خان (تدوین و تنظیم)، تهران ۱۳۲۷.
م. س. ايوانف، تاريخ معاصر ايران، ترجمه كريم كشاورز، تهران، 1357.
م. کریمی، روشنفکران آذربایجان، تهران، 1386.




1) احمد کسروی، تاریخ مشروطه، تهران، 1364، ص 482 .
2) عبدالحسین ناهیدی، آذر، شیخ محمد خیابانی، تبریز، 1379، ص 112.
1) همان، ص 287
1) م. کریمی، روشنفکران آذربایجان، تهران، 1386، ص75.
1) م. کریمی، روشنفکران آذربایجان، ص 117.
1) عبدالحسين ناهيدي آذر، شيخ محمد خياباني، تبريز، 1379، ص 59.
1) علي آذري، نهضت خياباني، تهران، 1327، ص 157.
1) پروفسور دوكتور محمدتقي زهتابي، شيخ محمد خياباني، تهران، 1383.
- پروفسور حسين محمدزاده صديق، شيخ محمد خياباني، تهران، 1382.
2 ) رحيم رئيس نيا، از زندان، روزنامة آژير، تهران 1378.
1 ) آذربايجان، شماره1، 14/6/1324.
2 ) 12 شهريور، تبريز، 1357.
1) گذشته چراغ راه آينده است، جامي، تهران، چاپ سوم، 1381، ص 259.
1) شاهرخ فرزاد، فرقة دموكرات، آذربايجان، تهران، 1386.
2) گذشته چراغ راه آينده ، ص 261.
3) م. س. ايوانف، تاريخ معاصر ايران، ترجمه كريم كشاورز، تهران، 1357، ص 117.
1) شهريورين 12 سي،
2) همان، ص 39-36.
1) دكتر سلام الله جاويد، نهضت ملي آذربايجان حاققيندا، آمريكا خارجه وزارتي‌نين مكتوبلاري، تبريز، [بي‌تا]
1) شهريورين اول ايكي سي، همان، ص 85.
2) شهريورين 12 سي، ص 86.
[21] پیشه­وری حقینده معلومات اله گتیرمک اوچون آشاغیداکی اثرلره مراجعت ائتمه­گینیزی ایسته­ییریک:م. کریمی- روشنفکران آذربایجان، تهران، 1386.شهریورین اون ایکی­سی، تبریز، 1357.رحیم رئیس نیا، مقالات مجله آژیر، تهران، 1378.گذشته چراغ راه آینده، جامی، تهران، 1381.جمیل حسنلی، فراز و فرود فرقة دموکرات، ترجمه منصور همامی، تهران، 1382.آیت اله عبدالله مجتمهدی، بحران آذربایجان، به کوشش رسول جعفریان، تهران، 1381.غلام یحیی دانشیان، خطارات من، ترجمه دکتر صمد نیکنام، سوئد، 2004.
شاهرخ فرزاد، فرقه دموکرات آذربایجان، تهران، 1386.