آذربایجان دایانیش شعری (شعر مقاومت آذربایجان)
اؤن سؤز
هر میلتین ادبیاتی، اونون تاریخ و یاشاییشی‌نین گوزگوسودور. معاصر آذربایجان ادبیاتی دا، اؤلکه‌میزین آیدین - دورو آیناسی‌دیر. شاه رژیمی‌نین سیخینتی و بوغونتوسو، 60 ایل تامام خالقیمیزا قان اؤتدوروب و تاریخیمیزین قارا لکه‌سینی یاراتمیشدیر. بو ایللرده دیلیمیز یاساق، ائللریمیز دوستاق و یاشاییش آغیر اولموشدور. تاریخی یازانلار استبداد حاکمیتینه باغلی اولدوقلاری اوچون یالان یازسالاردا، شعریمیز یالان دگیل و ادبیاتیمیز بو دورومو دوزگون گؤسترمیشدیر.
رضاخان، بوتون ایرانی بیر دوستاغا چئویرمیش، حقیقت سؤیله‌ین دیلی بوغازدان چیخاردیردی. دانیشان آغیزلاری تیکدیریردی و خالقی زورلا ساکیت ائدیردی. اما شاعیرلریمیز سوسماییب، لال اولمادیلار. شعرین یاییلماسینا امکان اولماسادا، شعرلر دیللر از بری اولوب، اللردن اللره گئچیر و اورکلرده یئر سالیردی. شوبهه‌سیز چاغداش ادبیاتی‌میزی آراشدیرمادا، بونو بیلمه‌لی‌ییک کی کلاسیک ادبیاتین عنعنه‌لری‌نین اساسیندا اینکشاف تاپماسینا و داوامینا نظر سالمالی اولوروق. بو نائلیتلری اله گتیرمک امکانینی ایناناراق بو گونکو ادبیاتا دؤنوب باخا بیله‌ریک. بورادا بیر خالقین معنویاتی، کولتورو، بدیعی تفکرونون ایفاسی و ملی وارلیغینی گؤرمک گره‌کیر. تاریخ بویو خالقیمیز واحد بیر خالق کیمی یاشاییب و واحد ببیر ادبیات یاراتمیشدیر. آنجاق روس سیطره‌سی بیر طرفدن اؤلکه‌میزین بیر بؤلومونو آییرمیش و او بیری طرفدن رضاخان ملی بیر باسقینی حاکیم ائده‌رک، ملی وارلیغی آرادان آپارماق اوچون گونو گوندن فشاری آرتیریردی و خالقین مبارزه‌دن آرتیق باشقا بیر یولو یوخودور. داخلی استبداد، امپریالیزم ایستکلرینی یئرینه یئتیرمک اوچون، اؤلکه‌میزده خالقلاری بیر بیریندن آییریب، هر بیرینی تک سالاراق بوغماغا چالیشیردی. بئله بیر دورومدا، استبدادا قارشی مبارزه و وطن سئوگیسی شعریمیزین اصل مضمونو و قونوسو اولور.
رضاشاهین تختدن دوشمه‌سیله، آزادلیق نسیمی ایراندا اسمه‌گه باشلاییر. آذربایجاندا دا شاعیرلر قول ـ قاناد آچیرلار. بوتون شهرلرده آزاد درگیلر چیخیر. شاعیرلر مجلیسی قورولور. نهایت بیر ایللیک آزادلیق هاواسی آذربایجاندا اورتایا گلیر. آنا دیلینده کتابلار چاپ اولوزلرجه درگی: آذربایجان، یئنی شرق، آذربایجان اولدوزو، آزاد میلت، غلبه، جوانلار، آذر، جودت، گونش، دموکرات، معارف، فلاحت، شفق، مدنیت، وطن و باشقا عنوانلاردا یاییلماغا باشلاییر. معیشت و اجتماعی حیاتدا آزادلیق دویولور. شاعیرلر و یازارلار یئنی بیر نفس آلیب، جان تاپیرلار. ادبیات دیرچه‌لیر. شاعیرلر مبارزه‌نی آچیقجاسینا و آیدین بیر صورتده ایره‌لی سورورلر. میرمهدی اعتماد رضاشاه دؤورونون سیخینتی ـ بوغونتوسونو سیندیراراق، خالقی اویانماغا چاغیریر و میلتی یاتماغا ترغیب ائده‌نلره دئییردی:
«ـ لای لای دئمه! ملت آییلیبدیر، داخی یاتماز،
اللشمه بئله! هئچ کیم حیاتین سنه ساتماز»
وطن عشقینی تعریفله‌یه‌رک، باشقا بیر شعرینده دئییر:
«ـ دیلیمده اودلو شعاریم وطن محبتی دیر،
وطن محبتی عالمده خلقین عزتی دیر.»
آذربایجانین باشقا شاعیری اولان فخرالدین محزون، آنا یوردونو بهشت کیمی ایسته‌ییر و دئییردی:
«ـ قوی وطن گولزارا دؤنسون، باره دولسون باغیمیز،
قیرمیزی گوللر ـ چیچکلرله بزه‌نسین داغیمیز.
محو ائده‌ک خائنلری تا قالماسین بیر یاغیمیز،
فخر ایله عؤمر ائیله‌یک ای قهرمان اوغلانلاری.»
ابراهیم ذاکر کیمی، آزادلیق هاواسینی دویاراق سئوینیر کی داها اؤلکه‌ده «ـ رشوت گؤتورولدو!». و بئله بیر دؤوراندا اوره‌گی خوشدور کی «ـ اؤلسم ده باش اگمه‌رم آلچاقلارا!»
محمدباقر نیکنام ـ شاه جلادلاری الینده شهید اولان شاعیر ـ آنا دیلیندن مدافعه ائدیب دئییردی:
«ـ هر میلتین محترم‌دی اؤز دیلی،
بونا گؤره دیل باغلیدیر حیاتا،
چونکو دیلدیر حل ائله‌ین مشکلی،
دیل یول آچار سعادته، نجاته.»
و همان شاعیر، شاها قارشی هایقیریردی کی:
«ـ بوندان سورا میلت سارالیب سولمایاجاقدیر،
مطلق اولاجاق حوری و غلمانه برابر.»
مظفر درفشی ده آرزیلاییردی:
«ـ میلت اؤزو اولسون اؤزنه حاکم مختار،
حقسیزلیقا هر گون یئنی عصیان یارادیلسین.»
بالاش آذر اوغلو دا اؤزونو «آزادلیغین جارچیسی، انقلاب شاعیری‌یم» بیلیردی.
بو ایللرده یارانان پوئزیا، چاغداش ادبیاتیمیزین تاریخینده گؤرکملی یئر آلیر و شعریمیز انقلابی گئچمیشینه مراجعت موتیوی‌نین گئنیش یاییلماسی اوچون انقلابی ـ ادبی عنعنه‌لره سؤیکه‌نیر و بو، هر شئیدن اوّل ملی حرکاتین اؤزه‌للیکلریندن ایره‌لی گلیردی. شاعیرلر انقلابی قهرمانلارا فخر ائده‌رک، اونلاری بیر سیمگه کیمی اله آلیرلار. ستارخانلار، بابک‌لر شعرلرین قهرمانلاری اولاراق خالقیمیزی اونلارین یولون گئتمه‌یه چاغیریر. نهایت استبداد و امپریالیزم قورخویا دوشوب، حرکتی بوغماغا آیاغا قالخیرلار. یئنه ده دار آغاجلاری قورولور. گنجلرین سینه‌سی تیرباران اولور، یئنه ظۆلمت چؤکور و آزادلیق موماسی یئریندن چیخاریلیب اودا چکیلیر.
آنجاق یئنه‌ده ادبیاتیمیز اؤلمه‌ییر. یاساق اولورسادا، آذربایجان شاعیرلری بیر الده قلم و بیر الده سلاح گؤتوروب مبارزه‌یه داوام ائدیرلر. شاه رژیمی 1325 ـ جی ایلده بؤیوک قیرقینلار ـ اعداملار یولا سالیر. شاعیرلر سوسماییب مبارزه‌یه قالخیرلار. علی توده هایقیریر:«ـ بس هانی عدالت، هانی اینسانلیق؟!» ؛ حکیمه بلوری آناسینی دا مبارزه‌یه قالخماغا چاغیریر:
«ـ قالخ آنا، قالخ آنا، سنی دؤیوشه،
چاغیران اؤز قیزین، اؤز وطنین‌دیر!»
و یئنه اؤزۆنو «آزادلیق یولونون یولچوسو» آدلاندیراراق باغیریر:
«ـ عصیان اسارته، قوللوغا عصیان!»
و عاشیق حسین شاها قارشی چیغیریر:
«ـ ای انسان جلادی، قودورموش یاغی!
ناحقدن باتیرما قانا تبریزی!
انتقام گونلری گلر، یئتیشر،
بسدیر! گتیرمه جانا تبریزی!»
شاه قودورموش بیر جاناوار کیمی، بوتون تورک کتابلارینی یاندیریر. تامام کتابخانالاردا اولان درگیلری - کتابلاری ائشیگه تؤکوب قالاق ـ قالاق یاندیریر و بورادا صمد وورغونون اونا قارشی شعری سانکی آذربایجان خالقی‌نین شرفلی سسی‌دیر:
«ـ جلاد سنین قالاق قالاق یاندیردیغین کتابلار...»
شاهین تورک کتابلاری یاندیرماغی، نحس حکومتی‌نین سون ایللرینه قده‌ر داوام ائدیر. 1350 ـ جی ایلده ده تبریزده کتابخانالاردان تورک کتابلاری ائشیگه تؤکوب یاندیریر. اما آذربایجان اۆره‌گی گئنیشدیر. یئنه یازیب ـ یاراتماغی اؤز اوغلان، قیزلارینا صلاح بیلیر. حبیب ساهر کیمی، شهریار تک اوغوللاری وار. هله یوزلرجه شاعیری بئجه‌ردیب بشریته تقدیم ائده‌جک. شهریارین حیدرباباسی بو قارانقولوق چاغدا بیر ایلدیریم کیمی شاخیب گونش کیمی ایشیقلاندیریر. اونون اثرلری ایران سینیرلارینی کئچیب گئدیر و دۆنیایا یاییلیر. حبیب ساهر ایران ـ فارس و تورک ادبیاتیندا یئنی شعرین بینؤره‌سینی قوراراق خالقیمیزدا اومود یارادیر. هامییا ایناندیریر کی «ـ سحر ایشیقلانیر!».
ادبیاتیمیز، دیلیمیز کیمی یاساق اولاراق شاعیرلریمیز یازیب یارادیرلار. آنجاق ایشیق اوزو گؤرمه‌گه امکان تاپماییب صاندیقلارا قویولورلار. مدینه گولگون، حکیمه بلوری، مروارید دلبازی، دالغا او قادین شاعیرلریمیزدن‌دیرلر کی آذربایجان ایگیدلریله چیگین چیگینه استبدادلا دؤیوشوب، سورگون یاشاییرلار و یا شاهین جلادلاری طرفیندن شهید اولورلار. ابراهیمی‌لر، اوختای‌لار، بهرنگی‌لر شاهین ظۆلموندن جان قورتارا بیلمه‌سه‌لرده، یاراتدیغی اثرلرله برابر آیاقلاشیر و اونلارجا یازیجیمیز ده‌گه‌رلی رومانلار، اویونلار، حئکایه‌لر و اؤیکولر یازیرلار. بونلاردان پروفسور حمید محمدزاده، محمدرضا عافیت، فیروز دادرس، محمد داداش‌زاده، فیروز صادق‌زاده، عباس پناهی، اسماعیل جعفرزاده، ابوالفضل حسرتی کیمی بؤیوک یازیچیلاری آد آپارماق اولار کی مختلف ایللرده دوستاقلارا معروض قالیب سورگونلره بوراخیلمیشلار.
آذربایجان شاعیرلری‌نین و ادبیاتی‌نین مبارزه‌سی 1357 ـ جی ایلین انقلابینا قده‌ر بیر آن دا دایانمیر. شعریمیز و ادبیاتیمیز گرگین بیر صورتده مبارزه‌سینه داوام ائدیر و نهایت غلبه چالیر. بو چتین یولدا یوزلرجه شاعیریمیز و زنگین بیر ادبیاتیمیز اولموش. بورادا شعرلریمیزدن قیسسا بیر اؤرنک وئره‌رک، نثر نمونه‌لریمیزی ایکینجی جیلدده داوام ائده‌جه‌ییک.
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی