عبدالمجید فرشتهاوغلو
عبدالمجید فرشتهاوغلو
(اؤلوم ۸۶۴ه / ۱۴۵۹م)
اؤزت:
«عزالدین ملک» تورک دونیاسی نین دوشونجهلی عالیمی اولاراق، ایکی اوغلو دا واردیر: عبداللطیف و عبدالمجید. عزالدین ملکین اوغلانلاری ابن ملک و ابن فرشته آدلاریلا معروفدورلار. بو ایکی اوغول اؤز آدلارینی «فرشتهاوغلو» یازاراق تانیتدیرمیشلار. عزالدین قاضی و فقیه اولاراق ایکی دیلده: عربجه و تورکجه اثرلر یازمیش؛ آنجاق اوغلانلاری – ایستر عبداللطیف و ایسترسه ده عبدالمجید نئچه-نئچه اثرلرین یازاری و مترجمی کیمی چالیشمیشلار؛ اؤزللیکله حروفیه طریقتی و ادبیاتیندا کتابلار یازیب – ترجومه ائتمیشلر. ایکی قارداشین اثرلرینین الیازمالاری بوللو-بوللودور. ترجمه دئدیکده فضل الله نعیمی تبریزینین اثرلرینی تورکجهیه چئویرمیش و یا خلاصه ائدهرک اؤز قلملریله یازمیشلار. ایکی قارداشدان عبدالمجید داها چوخ فعال اولموش و چوخلو اثرلر یازمیشدیر. بو مقاله، بورادا عبدالمجید فرشته اوغلونو تانیتدیرماغا چالیشیر.
آچار سؤزلر: عبدالمجید فرشته اوغلو، حروفیه ادبیاتی، تورکجه.
آذربایجان ادبیاتیندا اؤزونه یئر آچان حروفیه ادبیاتیندان چوخ آز دانیشیلیبدیر. دوغروسو بودور کی حروفیه حرکاتی امیرتیمور زامانیندا آذربایجاندان باش قالدیراراق خراساندان توتوب آنادولویا قدر گئنیش بیر جوغرافیادا یاییلیر و اسلام دونیاسی نین اوچ اصلی دیلی اولان عربجه، فارسیجا و تورکجه ده زنگین بیر ادبیاتین یارانماسینا سبب اولدو. حروفیه حرکاتی و رهبرلری تورک دیلینی مقدس سایاراق، چوخلو اثرلرینی تورک دیلینده یازیب-یاراتدیلار. اوچ دیلدن یارارلانماق اقلیمی شرایطدن آسیلی اولاراق، هر بیر یئرده هانسی خالق یاشاییردی یازیلان اثرلر او خالقین دیلینده یازیلیردی. بونا گؤره ایلک باشلانغیچدا فارسیجا و تورکجه یازماغا باشلادیلار. فضل الله نعیمی تبریزی اثرلرینی فارسیجا یازدی و تورکجه اثری چوخ آزدیر؛ آما عمادالدین نسیمی اونون اساس خلیفهلریندن بیری، و کؤرهکنی، هر اوچ دیلدن یارارلاندی. عربجه، فارسیجا و تورکجه شعرلر یازدی؛ آنجاق شرواندا، باکیدا و تبریزده اولان چاغلاردان تورکجه شعرلر سؤیلهدی؛ سونرا ایرانین مرکزی سیرازا گئتدیکده خالقین دیلی فارسیجا اولدوغو اوچون فارسیجا شعرلر سؤیلهدی. امنیتی قورونمادیغی اوچون آنادولویا گئتمه یه مجبور اولدو. بو زامان تورکجه یه داها اؤنم وئردی. آنادولودا دا امنیتی دوزولدو. حلب و یا عرب خالقلارین شهرلرینه گئتمهیه مجبور قالدی. خالقین دیلی عربجه اولاراق، شاعیر اونلارلا ایلگی قورماق و دوشونجهسینی اونلارا چاتدیرماق اوچون عربجه شعر سؤیلهمهیه باشلادی. بوگون هر اوچ دیلده حروفیه ادبیاتی موجوددود؛ بونونلا بئله تورکجه اثرلر داها آرتیقدیر. دئمک اولار حروفیه تورک ملتلری آراسینا یایغین اولدوغو اوچون حروفیه ادبیاتی تورکجه زنگینلشدی.
آنجاق حروفیه ادبیاتی بیر زاماندا باشلاییب، تئزلیکله آرادان گئتمهدی؛ بلکه یوزایللر بویو داوام تاپاراق حروفیه ادبیاتی دا داوام تاپدی. حتا رهبرلرینین فارسیجا اثرلری تورکجهیه ترجمه اولماقلا، عینی حالدا چوخلو مترجملر طرفیندن اؤز باخیشلارینا اویغون ائتدیکلری اوچون چوخلو اثرلر میدانا گلدی. آنادولودا جاویدان نامه بیر چوخلو شاعیرلر طرفیندن تورکجه یه چئوریلدی. او جومله دن عبداللیف شعر ایله نظمه چلدی و قارداشی عبدالمجید همان اثری نثر صورتینده تورکجه یه چئویردی. حروفیه ادبیاتیندا چالیشان شاعیرلرین ساییسی چوخدور او جوملهدن رفیعی، علی العلا، فرشته اوغلو (ایکی قارداش)، عامل اوغلو، محیطی، عرشی، و یوزلرجه شاعیردن آد چکمک اولار.
عبدالمجید فرشته اوغلو
حروفلیگه دایر تالیف و ترجومه اثرلریله تانینان دیگر فرشتهاوغلو اثرلرینده عبدالمجید ب. فرشته عزالدین التیرَوی کنیهسینی قوللانمیشدیر. «لغت قانونِ الهی» آدلی اثرین بعضی نوسخهلارینده ایسه کنیهسی عبدالمجید بن عبدوللطیف بن فرشته شکلیندهدیر. فرشتهاوغلو عبدالمجیدین حروفیلیگه نئجه انتساب ائتدیگینه دایر اسکی قایناقلاردا بیلگی یوخدور؛ تکجه ۱۹جو یوز ایل مؤللیفلریندن هوجا اسحاق افندی حروفیلر و بکتاشیلره دایر قلمه آلدیغی «کاشفالاسرار و دافعالاشرار» آدلی اثرینده فرشتهاوغلو عبدالمجیدین بایزید آدلی بیرینه انتساب ائتدیگینی، بو ذاتین فضلاللهین خلیفهلریندن شمسالدینه منسوب اولدوغونو و عبدولمجیدین ۸۶۴ (۱۴۵۹-۶۰) ایلینده اؤلدوغونو قید ائدر (ص ۱۵۷)؛ آنجاق بو بیلگینی هارادان آلدیغینی بیلدیرمز. (تورکیه دیانت وقفی اسلام آنسیکلوپئدیسی).
فرشته اوغلونون اثرلری تامامیلا حروفیه ادبیاتیندان ساییلیر. او فضا الله نعیمی تبریزینین اثرلرینی گاهدان کامیل ترجمه ائدیب . گاهدان بیر آزینی ترجمه ائدهرک اؤز دوشونجهسینی ده آرتیریر یا بوگونون سؤزویله دئسک آزاد ترجمه ائدیر.
اثرلرینین گیریش بؤلومونده، آدینی «عبدالمجید ابن فرشته عزالدین» شکلینده وئرمکدهدیر. بوراداکی «ابن فرشته» عبارهسیندن دولایی دا «فرشتهاوغلو» اولاراق آنیلماقدادیر. سعادتنامه اثرینده آدینین سونونا اکلهدیگی «التیرَویه» لفظی ایسه اونون تیرهلی اولدوغونون ان گوجلو معناسیدیر. دوغدوغو ایل بیلینمهمکدهدیر. فرشتهاوغلونون باباسینین، بطوطهنین ۱۳۳۲ده آنادولویا گلدیکده، فرشته لقبیایله تانینان قاضی عزالدین فرشتهدن دانیشیر (باکتیر ۱۹۹۹: ۱۷۵). عزالدین فرشتهنین دیگر اوغلونون آدی عبداللطیفدیر.
عبدالمجید نه جور «فرشتهاوغلو» لقبیایله تانینمیشسا بنزری شکیلده قارداشی عبداللطیف ده عینی آنلاما گلن «ابن ملک» آدی ایله مشهوردور. اؤز خطییله یازدیغی ۸۲۱/۱۴۱۸ تاریخلی بیر اثردن حرکتله عبداللطیفین بو تاریخدن سونرا اؤلدوغو کسیندیر (باکتیر ۱۹۹۹: ۱۷۵). کتابخانا کاتالوگلاریندا و یا بعضی اثر نوسخهلرینده کئچن «عبدالمجید ب. عبداللطیف ب. فرشته» ایفادهسیندن و فرشتهاوغلو عبدالمجیدین ۸۶۴/۱۴۵۹-۶۰ دا تا اؤلموش اولدوغو بیلگیسیندن حرکتله ایکیسینین قارداش دئییل ده بابا-اوغول اولابیلهجهیی تئزی ایسه هله حل اولونمامیشدیر. فرشتهاوغلو عبداللطیفین بیر اثری، یوخاریداکی عبارهنین تام ترسی یعنی «عبداللطیف ب. عبدالمجید ب. فرشتهاوغلو» شکلینده قیده کئچمیشدیر (لغت فرشتهاوغلو، ۴۳ واتیکان کتابخاناسی، نومره ۲۹۸۳).
آنجاق بیلیریک عبدالمجید، عربجه و فارسیجانی یوکسک درجهده تحصیل آلمیشدی، دین علملرینه قرآن لغتی یازماغا قادر اولان و حروفیلیکله ایلگیلی اثرلری چئویرهجک قدر واقف اولدوغو اورتادادیر. عبدالمجید فرشتهاوغلونون حروفیلیک اوزهرینه بیلینن ان اسکی اثری شوال ۸۳۳ه / ۱۴۲۹م تاریخلیدیر.
دئمک اولار فضلاللهاین ۱۳۹۴ تاریخیندهکی اعدامینا دک گلن ایللرده و یا همن دالیندا حروفیلیگه گیرمیشدیر. هوجا اسحاق افندی (۱۹عصرین مورخی) و اوندان نقل ائدهرک سون دؤنم آراشدیرماجیلاری، عبدالمجید فرشتهاوغلونون، فضلاللهین خلیفهلریندن شمسالدینه منسوب بایزید آدلی بیرینه انتساب ائتدیگینی سؤیلهمکدهدیرلر (هوجا اسحاق افندی ۱۲۹۱: ۱۵۶؛ آکسو ۱۹۹۶: ۱۳۴). آنجاق فرشتهاوغلو سعادتنامهسینده (ور. ۹۱ب) «بو علم الهیهی فضلالله فارسی دیلینجهایدی کی بو بندهی ضعیفه... مولانا بایزید حضرتلریندن ایریشدی... و مولانا بایزید حضرتلرینه سید شمسالدین محقق حضرتلریندن ایریشدی و اونلارا مولانا فضلالله حضرتلریندن ایریشدی» جوملهسیله ترجومهسینی یاپدیغی اثر(لر)ین اؤزونه اولاشان سلسلهسینی آنلاتمیشدیر. بئلهلیکله آردیندان «مولانا بایزید بو بنده فضل فیاضا پیر و مرشد اولوب تقلیدات ظلمانیه جهلیدن خلاص ائیلهدی" دییهرک (ور. ۹۱ب) مولانا بایزیدین طلبهسی اولدوغونو ایفاده ائتمیشدیر.
ترجومه خواب نامه (فرشتهاوغلو: ور. ۹۲ا) آدلی اثرینده ده سید عطایی آدلی بیر حروفیدن دویدوغو روایتی آنلادیر کی بو کیشی تبریزده فضلالله ایله گؤروشموشدور. توم بونلار فرشتهاوغلونون فضلاللهین چئورهسیندهکی انسانلارا نه قدر یاخین اولدوغونو گؤسترمکدهدیر. فرشتهاوغلونون وفات تاریخینی هوجا اسحاق افندی ۸۶۴ه /۱۴۵۹م اولاراق وئرمکدهدیر (۱۲۹۱: ۱۵۶).
فرشتهاوغلونون اثرلری:
۱. عشقنامه: فرشتهاوغلونون ان اؤنملی اثریدیر. شوال ۸۳۳/ ۱۴۲۹ده تماملانان عشقنامهنین فضلاللهین جاویداننامهسینین تام و یا مختصر بیر ترجومهسی اولدوغو سؤیلنمیشدیر (گؤلپینارلی ۱۹۸۹: ۱۱۴؛ آلگار ۲۰۰۴: ۴۸۷؛ آکسو ۱۹۹۶: ۱۳۴). آنجاق یاپیلان آراشدیرمالار نتیجهسینده، ۳۲ بؤلومدن عبارت اولان عشقنامهنین ۲۹۹ باب اولان جاویدان نامهنین دئییل، فضلاللهین فرقلی اثرلریندن یاپیلمیش بیر توپلاما ترجومه اولدوغونو بلیرتمک گرهکیر (اوسلو ار ۲۰۱۳: ۲-۷). ۱۲۸۸ده استانبولدا عرب حرفلریله نشر ائدیلن عشقنامه، رشید تانریقولو و نجات بیردوغان (۱۹۹۶) طرفیندن دا لاتین الیفباسیندا یاییملانمیشدیر. اثرین آکادمیک تام نشری ایسه اسماعیل آریقاوغلو طرفیندن دوکتورا تئزی اولاراق یاپیلمیشدیر (۲۰۰۶).
۲. هدایتنامه: ۸۳۸/ ۱۴۳۴ تاریخینده یازیلان هدایتنامهنین فضلاللهین محبتنامهسینین چئویریسی تانینیر. بئلهلیکله اثری یاییملایان شناؤدهییجینین (۲۰۰۹: ۱۶) وئردیگی بیلگییه گؤره فرشتهاوغلو دا هدایتنامهنین گیریش بؤلومونده یازیرکی بو رسالهنی دوستلارینین طلبی اوزهرینه جمع ائتدیب و ترجمه ائتمیشدیر.
۳. آخرتنامه: فرشتهاوغلونون تألیفی اولان اثر، دونیا و آخرتین حقیقتی، اهل جنت و اهل جهنمین کیم اولدوقلاری، علم لدُنی، اشیانین و انسانین اؤز حقیقتینین بیلگیسی حاققیندادیر. اثر، اؤزر شناؤدهییجی طرفیندن نشر اولموشدور.
۴. سعادتنامه: فرشتهاوغلو ۸۲۶/ ۱۴۲۳ده تماملادیغی بو کتابی، اؤز ایفادهسینه گؤره فضلاللهین جاویدان-نامه، عرشنامه و محبت-نامهسیندن استخراج ائتدیگی بؤلوملری توپلاییب تورکجهیه چئویرمیشدیر. اثره آد اولاراق سعادت-نامه (فرشتهاوغلو: ور. ۹۲ب) آدینی سئچمیشدیر
۵. ترجومه رساله حروف: فرشتهاوغلونون اوچ صفحهلیک قیسا بیر ترجومهسیدیر. ایچینده حرفلردن حرکتله وارلیغین تانیملاماسی، حرفلرین وارلیقداکی ظهورلارینین آنلاتیلماقدادیر. اثرین بیلینن ایکی نوسخهسیندن بیری «ایوب آتاتورک کتابلیغی، عثمان ارگین تورکجه یازمالاری، نومره ۶۵۶، ورق ۲۰۲ا-۲۰۵ا»ده و ایکینجیسی ده «سلیمانیه کتابخاناسی، نافذ پاشا کتابلیغی، نومره ۱۵۰۹، ورق ۲۷۲ب-۲۷۵ب»ده بولونماقدادیر. بو ترجومه اوسلو ار طرفیندن نشر اولموشدور.
۶. ترجومه خوابنامه: خوابنامه، فضلاللهین یاپتدیغی یوخو - رویا تعبیرلرینین آنلادیلدیغی ایکی فرقلی اثرین اورتاق آدیدیر. فضلاللهین یاپدیغی رویا تعبیرلری بیرر کرامت اؤرنهیی اولدوغو ایچین بو متنلر عینی زماندا مناقبنامه اولاراق دا دوشونوله بیلیر. حروفیه ادبیاتیندا سید اسحاق و باشقالارینین دا خوابنامهلری واردیر. فرشتهاوغلو سید اسحاقین خوابنامهسینی بعضی تصرفلرله تورکجهیه ترجومه ائتمیشدیر (اوسلو ار ۲۰۱۱: ۱۳۴-۱۳۵). بو ترجومه اثری، اوسلو ار طرفیندن نشره حاضرلانمیشدیر.
۷. لغت قانون الهی: قرآندان سئچیلن ۲۳۰۰ کلیمهنین آنلاملارینین وئریلدیگی بیر سؤزلوکدور. ۸۵۴/۱۴۵۰ده یازیلان اثر یاییملانمیشدیر (مختار ۱۹۹۳).
فرشتهاوغلونون تورک ادبیاتی تاریخی باخیمیندان ان اؤنملی اؤزللیگی، نسیمینین منثور مقدمهالحقایقی اونوتولماماق قیدیایله، آنادولودا حروفیلیگی منثور اثرلرله تورکجهیه آختاران ایلک کیشی اولماسیدیر. او، ایلک دؤنم حروفی متنلرینین، اؤزللیکله حروفیلیگین قوروجوسو فضلاللهین اثرلرینین پراگماتیک ترجومهلرینی یاپاراق آنادولودا حروفیلیگین یاییلماسینا اصلی رول اوینامیشدیر. توم حروفیلر کیمی اؤزو ده فضلاللهین یازدیقلارینا، بونلاری الهی اثر کیمی قبول ائتمیش، بو ندنله سئچدیگی بؤلوملری اصیل متنه صادق قالاراق هاردا ایسه بیرهبیر ترجومه ائتمیشدیر.
دولاییسییلا فرشتهاوغلونون اثرلری، سؤز قونوسو اؤزللیکلریله ترجومه ادبیاتی آچیسیندان دا اینجهلنمهیه دَیر ماهیتی داشیماقدادیر.
بو مقاله، «دؤکتور فاتح اوسلو ار» جنابلارینین کتابیندان فایدالاناراق یازیلمیشدیر. قایناقلار دا او عالیجنابدان آلینمیشدیر.
قایناقچا:
Aksu, Hüsamettin (1996). “Firişteoğlu, Abdülmecid”. İslâm Ansiklopedisi. C. 13. İstanbul: TDV Yay. 134-135. Algar, Hamid (2004). “Horufism”. Encyclopaedia Iranica. C. 12. Cambridge: Encyclopaedia Iranica Foundation. 483-490.
Arıkoğlu, İsmail (2006). Firişteoğlu’nun Câvidân-nâme Tercümesi: Işk-nâme (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
Baktır, Mustafa (1999). “İbn Melek”. İslâm Ansiklopedisi. C. 20. İstanbul: TDV Yay. 175-176.
Birdoğan, Nejat (1996). Alevi Kaynakları-1. İstanbul: Çağrı Yay.
Firişteoğlu Abdülmecîd. Lügat-ı Feriştehoğlu. Vatican Library. No. 2983.
Firişteoğlu Abdülmecîd. Sa’âdet-nâme. Millet Kütüphanesi. Ali Emiri Şer’iyye. no. 1251. vr. 91b-106a.
Firişteoğlu Abdülmecîd. Tercüme-i Hâb-nâme. İBB Atatürk Kitaplığı. Osman Ergin Türkçe Yazmaları. no. 1321. vr. 36b-95b.
Firişteoğlu Abdülmecîd. Tercüme-i Risâle-i Hurûf. İBB Atatürk Kitaplığı. Osman Ergin Türkçe Yazmaları. no. 656. vr. 202a-205a.
Gölpınarlı, Abdulbâki (1989). Hurûfîlik Metinleri Kataloğu. Ankara: TTK Yay.
Hoca İshâk Efendi (1291). Kâşifü’l-Esrâr ve Dâfiu’l-Eşrâr. İstanbul.
Muhtar, Cemal (1993). İki Kur’an Sözlüğü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay.
Şenödeyici, Özer (2009). “Hurufîliği Ön Yargıdan Arındırmak Bağlamında Ferişteoğlu’nun Hidayet-nâme’sinin Tetkiki ve Neşri”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 1 (3): 87-146.
Tanrıkulu, Raşit (yty.). Câvidân-nâme i Sağîr.
Usluer, Fatih (2011). “Hurufîlikte Rüya Tabirleri”. Millî Folklor 23 (90): 134-145.
Usluer, Fatih (2013). “Farsça’dan Türkçe’ye Hurufî Metin Tercümeleri”. Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları - Metnin Halleri: Osmanlı’da Telif, Tercüme ve Şerh. Gaziantep.
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی