فارس ادبیاتیندا آذربایجان اوسلوبو
فارس ادبیاتیندا آذربایجان اوسلوبو
مین ایلدن آرتیق تاریخه و اؤزونهمخصوص زنگینلیینه مالیک کلاسیک فارس ادبیاتینین خصوصی پوئتیک اوسلوبلاری واردیر کی، عصرلر بویو فارسدیللی شاعرلر اؤز ادبی یارادیجیلیغینی بو اوسلوبلار چرچیوهسینده یاراتمیشلار. بو اوسلوبلاردان خوراسانی، عراقلی، آذربایجانجا، هندلی و س. اوسلوبو قید ائده بیلهریک کی، بورادا فارس ادبیاتیندا آذربایجان اوسلوبو اوزهرینده دایاناجاغیق و معیاریمیز فارس، فارس یازارلارینین یازیلاری و آراشدیرمالاری اولاجاق. بیز عالیملری، شاعرلری یئرلشدیریریک. ادبیات باخیمیندان پوئتیک اوسلوبون اؤزونهمخصوص معناسی، مفهومو وار.
ملک الشعرا بهار "سبک شناسی" آدلی اوچ جیلدلیک کیتابیندا اوسلوبو مؤلفین و یا ناطقین دوشونجه طرزیندن آسیلی اولاراق تعریف ائتمیشدی. تذکیره مؤلفلری ده تاریخ بویو بو جور شاعرلرین «اوسلوبونو» و دیگرلریندن فرقینی گؤرموش و اونلارین اوسلوب و ایفاده طرزینه ایستیناد ائتمیشلر.
ذبیحالله صفا دا اؤز ادبیات تاریخینده بئله شاعرلری فارس پوئزییاسینین ستونلاری حساب ائتمیش و اونلاری وورغولامیشدیر. بو شاعرلر آراسیندا آذربایجانین نظامی، خاقانینی و باشقا شاعرلرینی قید ائتمک اولار. آذربایجان شاعرلرینین بو ایفاده طرزینه لازیمی دقت یئتیرن و بونو اعتراف ائدن فارسدیللی یازارلاردان سعید نفیسی، وحید دستگردی، دوکتور شمیسا، دوکتور یعقوب آژند، شرقشناسلاردان یان ریپکانی قید ائده بیلهریک. طبیعی کی، اونلارلا آذربایجان یازیچیسی، تدقیقاتچیسی بو ساحهده ثمرهلی علمی تدقیقاتلار آپاریب، چوخ گؤزل نتیجهلر الده ائدیب. مذاکیرهنین اوّلینده «سلجوقلار دؤورونده فارس ادبیاتی» اثرینده چکسلوواک ایرانشناسی یان ریپکادان بیر سیتاتا مراجعت ائدیریک. او، اثرینین ایکینجی فصلینی آچیق شکیلده «آذربایجان اوسلوبو»نا حصر ائتمیش و اعتراف ائتمیشدیر کی، «زاقافقازییا و آذربایجانین اطرافی اؤزونهمخصوص خصوصیتلره مالیک بیر قروپ اوخشار شاعرلر یئتیشدیرن ماراقلی بؤلگهلردندیر. اما بو ایران ادبیاتینین بیر جهتی ( = فارسجا دئمک داها یاخشیدیر - چونکی ایران ادبیاتیندان صحبت گئدنده ایراندا یاشایان بوتون خالقلارین، او جملهدن تورکلرین، تورکمنلرین، کوردلرین، بلوچلارین و س.) ادبیات تاریخینده ده نظره آلینمالیدیر، او کیفایت قدر مذاکیره ائدیلمهمیشدیر» (ریپکا، ۱۳۶۴، ۶۲).
بو اثرده مهم اولان، بعضی شووینیستلرین اومیدسیز جهدلرینین عکسینه اولاراق، آرازین او تایینداکی شهرلرین اکثریتینه آذربایجان آدینین وئریلمهسیدیر کی، بو دا آچیق-آیدین نظامی گنجوی، خاقانی شئروانی و باشقا شاعرلری س. آد آپاریر.
آذربایجان شاعرلری کیمی آرازین او بیری طرفی آذربایجان اوسلوبونو دیگر فارس اثرلریندن فرقلندیرن و فرقلندیرن جهت یازیچی و تدقیقاتچیلارین نؤقطهیی-نظریندن چوخسایلی و فرقلیدیر، لاکین بو خصوصیتلره بو بؤلگهنین بوتون شاعرلرینین یارادیجیلیغیندا راست گلمک اولار: قطران تبریزی، ابولعلا گنجوی، خاقانی شروانی، نظامی گنجوی، فلکی شروانی، مجیرالدین بیلقانی، اثیرالدین آخسیکتی (آغشی کندی: گؤی-گؤپهرنتلی کند)، ظهیرالدین فاریابی، اوحدی ماراغهای، مولانا فضولی، صائب تبریزی و اونلارلا آذربایجانین فارس دیلینده اثرلری اولان بؤیوک شاعرلری مشاهده اولونور. قطران تبریزی فارسجا شعری یاخشی سایماسا دا، ایلک دفعه یازان شاعرلردندیر. ابولعلا گنجوی (وفاتی هیجری ۵۵۴-جو ایلده) بؤلگه شاعرلرینین بؤیوک اوستادی اولموش، آذربایجان اوسلوبونون بینؤورهسینی محکملندیرمیش، پوئزییاسینین اساسینی قویموشدور. آذربایجان اوسلوبونون خصوصیتلرینی بو بؤیوک شاعره بورجلویوق.
دوکتور سیروس شمیسا آچیق-آشکار آذربایجان اوسلوبونا توخونماقلا یاناشی، (شبک شناسی شعر)«شعر اوسلوبو» کتابینین اوچونجو فصلینده (شمیسا، ۱۳۸۲، ۱۴۲) بو اوسلوبون خصوصیتلرینی آراشدیرماق باخیمیندان بو مسئلهیه توخونور. ملکالشعرای باهار «سبک شناسی»سینین ایکینجی جیلدینده (بهار، ۲۰۰۲، ۶) و دوکتور شمیسا آذربایجان اوسلوبونو شاهنامهلره، عجم شاهلارین خبرلرینه و ایران عادتلرینه هوجومو و تنقیدی عادی بیر شئی کیمی توصیف ائدیر. حتی عنصری، فرخی، امیر معزی کیمی بؤیوک شاعرلرین دیوانلاریندا «شاهنامه» حکایهلرینی بیلاواسطه یالان سایدیقلارینی، فردوسینین یارادیجیلیغینی حیله و یالان حساب ائتدیکلرینی گؤستهریرلر (شمیسا، ۱۳۸۲، ۹۸).
دوکتور شمیسا یازیر: «نظامی عروضی سلجوقلارین دوستلوق پوئزییاسینا دا اشاره ائدیر کی، سلجوقلار هامیسی شعرسئور-ایدیلر، لاکین دوستلوق پوئزییاسیندا هئچ کس طغانشاه ابن آلپ ارسلانا برابر دئییلایدی و صحبت و اونسیّتده هامی شاعرلر و نؤکرلری ایله بیرلیکدهایدی. دوکتور شمیسا آذربایجان اوسلوبونو تقدیم ائدرکن یازیر: "بو اوسلوبون نمایندهلری خاقانی، نظامی، مُجیر و فلکیدیر. آذربایجان اوسلوبو مستقل اوسلوب اولسا دا، اونون دیل اساسینی خوراسانی دیلی ایله عینی حساب ائتمک اولار، لاکین فیکیر باخیمیندان و ادبی اؤزللیکلر عراق اوسلوبونا داها یاخیندیر».
۱۴۲-جی صحیفهدن باشلایاراق آذربایجان اوسلوبونو تدقیق ائدن دوکتور شمیسا یازیر: "آذربایجان اوسلوبو ایرانین شمالغرب بؤلگهسینین، یعنی آذربایجان شاعرلرینین اوسلوبودور. بو ادبی ساحهنین رهبری ابولعلا گنجوی و اونون مشهور شاعرلریایدی. مجیرالدین بیلقانی، فلاکی شروانی و نظامی گنجوی (ص ۱۴۲) بو اوسلوبون خصوصیتلرینی قید ائدیرلر: مختلف علملرین، خریستیانلیغین، فولکلورون، طبابتین و آسترونومییانین عادت-عنعنهلرینین داخل اولماسی، هم ده ائپیک تونون چئوریلمهسی؛ باشقالارینین اؤیونمهسی و ساتیراسیایله تانینیر» (همان یئرده، ۱۴۳).
دوکتور شمیسا مرحوم دشتیدن ده بحث ائتمیش و خاقانینی هند اوسلوبونون بانیسی حساب ائتمکله یانیلمیشدیر. او حساب ائدیر کی، هند اوسلوبونون ان بارز خصوصیتی اولدوغونو دئمکده اشتباهدادیر (یئنه اورادا، ص ۱۵۲)، حالبوکی بو خصوصیتی قطران پوئزییاسیندان صائب تبریزییه قدر آیدین گؤرمک اولار.
او، آذربایجان اوسلوبونون بیر سیرا دیگر خصوصیتلرینی قید ائدیر:
عربجه سؤز و ایفادهلرین بوللوغو یئنی بیرلشمهلرین بوللوغو (خصوصیله تورکجهدن آلینان بیرلشمهلر)
بعضی قدیم خوراسان سؤزلرینین اولماماسی (آذربایجان اوسلوبوندا اولان بیر چوخ قادین شاعرلرین فارس دیلینی عمومیتله بیلمهدیگی اوچون)
- دیلین آیدینلیغینی، سادهلیگینی و سلیسلیگینی آزالدیب چتینلیگه دوغرو ایرهلیلهمک
- چوخسایلی تورک سؤزلرینین گیریشی
و اینتئللئکتوال اولاراق، بو اوسلوبون بیر سیرا خصوصیتلره مالیک اولدوغونا اینانیرلار، او جملهدن:
- آسترونومییا، طب، تفسیر و فقه کیمی مختلف علملره استیناد ائتمک
- عرب و تورک آتالار سؤزلرینه استیناد ائتمک
- معتزیله و اشعری اختلافی کیمی کلامی مسئلهلره اشاره ائتمک
- یونان فلسفهسینه مخالیفت
- اسلامدان اوّلکی تاریخه و عجم پادشاهلارینا قارشی چیخماق و شاهنامهلری اله سالماق
- زماندان شیکایتلنمک
اما اثرلرینی آذربایجان اوسلوبوندا یارادان و فارس ادبیاتیندا بدیعی اوسلوبون بانیلریندن اولان شاعرلر آراسیندان نئچهسینی تانییالیم:
ابوالعلا گنجوی
نظامالدین محمود ابوالعلا گنجهای، گنجه ده دونیایا گؤز آچیب و ۵۵۴جو ایلده همان شهرده دونیادان کؤچموشدور. آنجاق آذربایجان شاعیرلرینه اوستاد اولموش و هامیسینین حؤرمتینی قازانمیشدیر. ابوالعلا خاقانینین قایینآتاسی و اوستادی اولموش و خاقانینی سارایا تانیتدیرمیشدیر. آنجاق اؤزو فخرالدین منوچهر شروانشاها مدحلر یازراق خاقانی دا بیر زمان بئله اولموش آما سونرالار سارایدان قاچمیشدیر. ابوالعلا شعرلرینده چتینلیکلر واردیر و باشقا شاعیرلرین دیوانلاریندا اولان سادهلیک ابوالعلا شعرینده آزدیر. بونونلا بئله آذربایجان اوسلوبونون اؤزللیکلری اونون شعرلرینده آچیق-آشکار گؤرولمکدهدیر.
خاقانی
هیجری ۵۱۵جی ایلده آنادان اولوب، ۵۹۵جی ایلده وفات ائدیب. اونون دیوانیندا ایرانین آدی بئله چکیلمیر و اونون میللی ایدهآللاری تبریزده یاتیر. او، آناسینین یئرینه شروانی قویوب تبریزی آتا کیمی بیهنیر و آناسیندان اینجیدیگی اوچون آناسینین قوجاغیندان آتاسینین قوجاغینا سیغینیب تبریزده مسکونلاشاراق اورادا دینجهلیر. اونون فارسجا دیوانیندا ایکی دیلده، فارس و تورک دیللرینده اوتوزدان چوخ غزل واردیر[1] (زنجانی، ۱۳۸۲، ۳۶)
نظامی گنجوی[2]
نظامی گنجه ده دونیایا گلمیش و گنجه ده دونیادان کؤچموشدور و هئچ بیر زمان بو شهردن ائشیگه چیخمامیشدیر؛ آنجاق تامام سلطانلار اونو سئومیش و اوندان شعر ایسته میشلر. نظامی نین تورکجه شعرلریندن علاوه خمسه سینده ده تورک اولدوغونو دؤنه لرله سسلنمیش و دئمیشدیر:
پدر بر پدر مر مرا ترک بود
که هر یک به نیرو یکی گرگ بود.
و فارسیجا شعرلرده ده تورکجه شعرلرینی توتوشدوراراق تورکجه شعرلرینی فارسیجاسینا یوخاری سویه ده اولدوغونو دئییر:
ترکی ام را به حبش نخرند
لاجرم دوغبای خوش نخورند.
آنجاق تام شعرلرینده تورک اولدوغونا گوونمیش و تورکلری تعریف ائتمه ده شهرت قازانمیشدیر. او حتا پیغمبری مدح ائده رک تورک عنوانی وئریر:
رهی ترکی که میر هفت خیل است.
پیغمبرین معراجا گئتدیگینی تورکتازی توصیف ائدیر.
فلکی شروانی
ابوالنظام محمد فلکی شَروانی آلتینجی یوزیلین شاعیری اولاراق ۵۰۱ ایلینده دونیایا گلمیش و ۵۸۷جی ایلینده دونیاسینی دییشمیشدیر. اونو نجم الدین و افصح الدین ده تانییردیلار آنجاق شعر تخلوصو فلکی دیر. فلکی اینجه خیالا مالیک اولان و شیرین دیللی بیر شاعیر اولاراق فارسیجا یازیرسا دا ادبی تملف لردن اوزاق اولموش و آنادیلی نین اینجه لیکلرینی فارسیجا شعرلرینه سپمیشدیر. اونون شعرلرینده مذهبی تعصبدن خبر یوخدور.
فلکی نجوم علمینه ماراقلی اولموش و بو ساحه ده درین معلومات کسب ائتمیش و تخلوصونو بونون اوچون اختیار ائتمیشدیر. فلکی شروانلی دیر و شروانشاه سلطانلاری نین دقتینی ده اؤزونه چکمیشدیر. ابوالعلانین شاگیردی و خاقانی نین یاخین دوستو اولموشدور. شروانشاهلارلا یاخین اولموشُ آنجاق توطئه لردن اوزاق اولمامیشدیر. خاقانی ایله آراسی ساز دئییلمیش؛[3]
مجیرالدین بیلقانی
ابوالمکارم مجیرالدین مجیرالدین بیلقانی آذربایجانین شروان ماحالی اولان بیلقاندا آنادان اولموش و خاقانی نین شاگیردلریندن ساییلیر. آذربایجان آتابیگلری سارایینا یاخین اولاراق تبریزه گلمیش و تبریزده دونیادان کؤچموشدور (۵۹۴ - ۵۸۶ ایللری)؛ تبریزده قویلانمیشدیر. مجیرین شعرلری اینجه روحلو و یومشاق خیاللارلا دولودور. خاقانی شعرلرینه یاخین شعرلر سؤیله میش و ساده لیکده اوخوجولارینی دالیجا چکیر. مجیرالدینین آناسی مسیحی دینینده اولموش، اؤزو ده هر جور مدهبی تعصبدن اوزاق اولموشدور.
اثیرالدین اخستکی
اثیرالدین ابوالفضل محمد بن طاهر اخسیکتی ۶. یوزیلین شهرتلی شاعیری دیر. فرغانه شهرینده آنادان اولموش همدانا گلمیش و غیاثالدین محمد بن ملکشاه سلجوقی (۵۵۵ ه.ق) سارایینا یول تاپمیشدیر. ایللر بویو دا سارای آداملاری: سلطان و وزیرلری مدح ائتمیش، آنجاق آذربایجان شاعیرلرینه یاخین اولاراق اونلار کیمی اوسلوبو بگنمیشدیر. آذربایجان ایلدهگز سلطانی شمسالدین ایلدگز (۵۷۱ ه.ق) و اوغلانلاری محمد جهان پهلوان (۵۸۱ ه.ق) و قزل ارسلان (۵۸۵ ه.ق) مدح ائتمیشدیر.عمرونون سون ایللرینی خالخال شهرینده یاشامیش . خلخال شهرینده فوت ائتمیش و اورادا قویلانمیشدیر.
فارس ادیبلری نین ترسینه اولاراق مذهبی تعصبی اولمامیش و هر مذهبده اولورسا ایستر شیعی و ایسترسه ده سنی اونون اوچون فرق ائتمه میشدیر. بو خصلت آذربایجان شاعیرلری نین اوسلوبو دور.
اثیر اخسیکتی زامانین آذربایجان شاعیرلری خاقانی شروانی، نظامی گنجوی، رشید وطواط، مجیر بیلقانی و ظهیر فاریابی ایله باغلانتی دا اولموش و اونلار آراسیندا اختلاف اولمامیشدیر. اثیرین شعری اینجه خیاللارلا دولو و بوتون آذربایجان شاعیرلری کیمی دیلی ساده اولموشدور. اثیرین الیازما دیوانلاریندا تورکجه شعرلر ده واردیر او جومله دن بیر دیوانی تورکیه ده حکیم علی اوغلو پاشا دا ساخلانیلیر و اوندا ۱۲۰۰۰ بیت شعر اولاراق تورکجه غزل و قصیده لر ده واردیر. بو الیازما ۶۶۹ ایلینده استنساخ اولموشدور. تاسف بورادادیر کی فارس ادیبلری اونون تورکجه شعرلرینی اوخویا بیلمه میش و چاپ ائتدیکده آرادان آپارماغا چالیشمیشلار.
ظهیرالدین فاریابی
ظهیرالدّین ابوالفضل طاهر بن محمد فاریابی (۵۵۰–۵۹۸ ه.ق) عمرونون سون ایللرینی تبریزده یاشامیش و اورادا مقبره الشعرادا قویلانمیشدیر. فاریابی تورک شهرینده آنادان اولموش و تورک شهرینده ده یاشامیش و شعر دیلینده تورک سؤزلری لپه له نیر. بیر زامانلار دا تورزک شهری اولان نیشابوردا یاشامیش و شغانشاهی مدح ائتمکله شاعیرلیگه باشلامیشدیر. درین تحصیلدن سونرا تبریزه گلمیش و عمرونون سونونا قدر تبریزده قالمیشدیر. آذربایجاندا قصیده و مثنوی یازان شاعیرلری چوخلوغونا باخمایاراق غزل اوستادی کیمی تانینیر. آنجاق دیلی آذربایجان اوسلوبونو آچیق – آشکار گؤترمه ده دیر.
اوحدی مراغهای، ۶۷۳ – ۷۳۸ ایللری آراسیندا یاشایان تورک شاعیریدیر. رکنالدین اوحدی مراغهای تورک شاعیری اولاراق تورک تمثیللرینی فارسیجا یازدیغی شعرلرینده سپه له میشدیر. اوحدی نین شاه اثری جام جم دیر.
اوحدی مراغادا دونیایا گلمیش . شاعیرلیگین ایلک ایللرینده صافی تخلص ائتمیش، آنجاق سونرالار ابوحامد اوحدین الدین کرمانی شاگیردی اولاراق اوحدی تخلصونو سئچمیشدیر.
یان ریپکا حساب ائدیر کی، بو بؤلگهنین - آذربایجانین پوئزییاسی اونون گئنیش مدنیتینی عکس ائتدیریر. اونلارین ایفادهسی، لوغتی و قرامماتیکاسی دیگر ایران شاعرلرینده گؤرونمهین خصوصیتلردیر. اونلار علاوه ائدیرلر: بو اوسلوبون بوتون پوئتیک تکاموللری عینی منشأدن قایناقلانیر و اوندان سونرا یئرلی شرایطدن و خصوصاً ده غیرفارس بؤلگهلرینین خصوصیتلریندن تأثیرلهنیر. آذربایجان اوسلوبونون باشلانغیجی قطرانلا اولوب، دیگر آذربایجان شاعرلری: نظامی، خاقانی و س. طرفیندن فورمالاشما و تکامول مرحلهسینی کئچیب.
فورما - بو زامان و اوسلوبدا پوئتیک فورما داها چوخ قصیدهلر و ایکینجی مرحلهده آذربایجان خالق ناغیللاریندان ایلهاملانان ائپیک رومانلار (متنوی) اولور. فارس ادبیاتیندا قصیدهلرین زیروهسینی خاقانی و قطران شعرلرین=ده، سونرا ایسه گؤزل حربی رومانلاردا مثنوی گؤروروک. غزل و دیگر پوئتیک فورمالار سونراکی عصرلرین محصولودور. حتی تورک مثنویسی ده بو یولون داوامیندا داها چوخ ائنیش-یوخوشلار یاشامیش و زیروهیه چاتمیش و یئرینده بحث ائدجهییمیز فارس مثنویسیندن - فارس کؤکلری اولسا دا - اوزاقلاشمیشدیر. مثنوی و نظامی حکایهلرینده آشیق ایفادهسینین ایشلدیلمهسی چوخ معنالی و گؤزلدیر کی، بو حاقدا بؤلمهمیزده بحث ائدجییک.
یازیچیلارین چوخو کؤهنهلیکدن امتناع ائدیب داها مرکب تئکنیکادان ایستیفاده ائتمهیی قید ائدیبلر. یان ریپکا بو اصولون اساس علامتینی یئرلی فولکلوردان ایستیفاده ائتمک حساب ائدیردی. شوبهه یوخدور کی، پوئزییا همیشه ساده بینؤورهیه سؤیکهنه و ساوادسیز جاماعتی دوشونه بیلمز، هم ده شاعرین بیلیک و موقعینی گؤسترمهلیدیر؛ بو، بیر طرفدن شعرین مرکبلیگینه، دیگر طرفدن ایسه شعرین رنگارنگلیینه سبب اولا بیلر.
بو اوسلوبدا موباریزلیک روحو - آذربایجانین بو دؤنمده و بو ادبی اوسلوبا باغلی شاعرلرینین اکثریتی اوللر مدحیه شاعرلری سیراسیندا اولسالار دا، حبسخانا حیاتی یاشامیش شاعرلردیر. خاقانی شروانی دفعهلرله زینداندا اولوب، نهایت، مکهیه زیارت باهاناسی ایله شرواندان قاچیب و بیر داها اورایا قاییتماییب. فلکی شروانی، بیلقانی و باشقالاری دا حبسده اولوبلار و اونلارین حبسیهلری فارس ادبیاتیندا مشهوردور. حتی حبسده اولمایان باشقا شاعرلر ده حکمدارلارلا مباریزهدن، سارای تعقیبلریندن یایینماییبلار. نظامی گنجوی حکومتلرین اساس تنقیدچیلریندن بیری اولوب، مثیلسیز جسارتله اؤز اثرلرینی حکمدارلارا تقدیم ائدرکن اونلارین مصلحت و مصلحتلرینه اینانیر، اونلار دا اونون سؤزلرینه قولاق آسیردیلار. پادشاهلارین مدح و مدهینه، اونلارین مدحینه آذربایجان شاعرلرینین یارادیجیلیغیندا هئچ وقت راست گلینمیر، اگر وارسا، بوش دئییل، پادشاهلارین تعلیمی، نصیحتی بئله شعرلرین اساس پرینسیپی حساب اولونور.
فارس پوئزییاسیندا آذربایجان اوسلوبونو فرقلندیرن جهتلردن بیری ده شاعرلرین آذربایجانا درین باغلیلیغیدیر. بو شاعرلر سیراسیندا خاقانی ده وار. نظامی عربلره، لیلیلره، مجنونلارا آذربایجان پالتاری گئییندیریر، مقدونییالی اسکندری آذربایجانا سوروکلهییر و آذربایجانلی قیزی نوشابهنین قارشیسیندا دیزه چؤکدورور. اثرده بهرام گور ساسانی ایران شاهی و شاهزادهسی، آذربایجانا قاچقین دوشموش ایرانلی بیر شخص کیمی تصویر ائدیلمیشدیر. فردوسینین ایرانا و یا دیگر فارس شاعرلرینه پرستیشینین عکسینی آذربایجان اوسلوبلو شاعرلرین هئچ بیرینین شعرلرینده تاپماق مومکون دئییلدیر. داها دوغروسو، آذربایجان شاعرلرینین یارادیجیلیغیندا وطنه سئوگییه راست گلمک اولار.
آذربایجان اوسلوبلو شاعرلرین تک بیر مذهب لیلیک اولمادیقلاری دا بو اوسلوبون خصوصیتلریندندیر. اسلامدان باشقا تورک شامانلیغینین، زردوشتیلیین، خریستیانلیغین و بوتون دینلرین آزادلیغینین علامتلرینی گؤرمک اولار. بئله کی، یان ریپکا حساب ائدیر کی، بو اوسلوب اؤز خصوصیتلری ایله آذربایجاندان باشقا هئچ بیر یئرده یارانا بیلمزدی. (همان، ۱۳۸۲، ۶۴)
بو ساحهده تدقیقات آپاران یازیچیلارین اکثریتینین اعتراف ائتدیگی دوغما مدنیتین زنگینلیگی عکس ائتدیگیدیر. دوغما گؤزللیک اوبرازی و بو شعرلرین تصویر کاراکتئری بو اوسلوبدا اولان شعرلرین باشلانغیج نقطهسیدیر کی، اوندان سونرا یوزلرله تورک سؤزونون، یوزلرله تورک آتالار سؤزونون، مینلرله یئرلی ایفادنین گلمهسینی گؤزلهمک لازیمدیر. آذربایجانین بو دؤورونون دیوان قطران، نظامی، خاقانی و باشقا شاعرلری بئله اثرلرله دولودور.
صاف و یومشاق هومانیزم، یوکسک اینسانی ایدهآللار آذربایجان اوسلوبونون دیگر خصوصیتلریندندیر. شوبههسیز کی، حربچیلیین میستیک سیموولیزمینده ان یوکسک خیریهچیلیک روحونو مشاهده ائتمک اولار. ائپیک رومانتیزم، میستیک سیموولیزم، خالقین حقوقلارینین مدافعهسی و حاکمیت قورولوشونون تنقیدی بو شاعرلرین شعرلرینی عصرلر بویو بؤیوک اهمیت کسب ائتمیشدیر. بو شاعرلرین یارادیجیلیغیندا قادین دیری باشقا شاعرلرین یارادیجیلیغیندا هئچ واخت راست گلمدیگیمیز سویهدهدیر. حربی بدیعی ادبیاتدا قادینین موقعی و اونون قادینلارا اولان حؤرمتی، حتی شاعرین اول قول اولان، سونرا ایسه حیات یولداشی اولموش حیات یولداشینا گؤستردیگی حؤرمت فارس ادبیاتیندا مثیلسیزدیر. خاقانینین آنایا حؤرمتی فارس ادبیاتیندا تایسیزدیر، مجیر بیلقانینین شعرلریندهکی قادین فارس پوئزییاسیندا مثلسیز حؤرمته مالیکدیر و عمومیتله، بو شاعرلرین شعرلرینده قادین اینسان کیمی دیرلی و حؤرمتلیدیر، مثلسیز مقدسلییه مالیکدیر. جمعیتین آشاغی طبقهسینه دقت یئتیرمک، حکمدارلارا قارشی خالقین حقوقلارینی مدافعه ائتمک آذربایجان اوسلوبونون دیگر سجیوی خصوصیتلریندندیر. بئله کی، بو اوسلوبو تدقیق ائدن بیر چوخ یازیچیلار طبقه و طبقهلرین دستهگینی آذربایجان اوسلوبونون خصوصیتلریندن بیری حساب ائتمیشلر. بو خصوصیتلرین توپلانماسی بو شاعرلرین یارادیجیلیغینی آراشدیران بیر چوخ تدقیقاتچیلاری اونلارین پسیکولوژیک مئتودونو نظردن کئچیرمهیه و بئلهلیکله، بو اثرلره خصوصی دقت و هوسله یاناشماغا وادار ائتمیشدیر. مئتافورالارین(تنثیللرین) بوللوغو و یا سیموولیزمین استیفادهسی هئچ بیر یئنی گلهنین بحثه گیرمهسینه امکان وئرمیر. گؤزل و علمی خاراکتئریستیکالار دا بو رومان اوسلوبونون باشقا بیر خصوصیتیدیر. زحمتکش فرهاد عالیجناب و سئویملی بیر سیما کیمی تصویر ائدیلیر و او، خسرو عیاشین و بدن قورولوشونون قارشیسیندا داها چوخ احتراملا نظردن کئچیریلیر.
آذربایجان اوسلوبو تورکدیللی و آذربایجان منشألی شاعرلره خاصدیر کی، اونلار بو تاریخی مقامدا تاریخی شرایطه اویغون اولاراق اثرلرینی آنا دیلیندن علاوه فارسجا دا یازمیش، بعضیلری ایسه حتی بوتون اثرلرینی فارس دیلینده یاراتمیشلار.
[1] دکتر برات زنجانی، کلیات دیوان خاقانی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۲.
[2] نظامی گنجوی، دیوان تورکی – بر اساس نسخه خطی کتابخانه آیت اله گلپایگانی، تصحیح: م. کریمی، تبریز، انتشارات نباتی، ۱۳۹۹.
[3] یان ریپکا، با همکاری اوتاکار کلیما ... [و دیگران]؛ تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه؛ ویراستار کال یان؛ مترجم عیسی شهابی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۱.
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی