آی تکین – غزنهلیلر سارایی‌نین تورک سؤیلر شاعیری
آی تکین – غزنهلیلر سارایی‌نین تورک سؤیلر شاعیری
دکتر محمدرضا باغبان کریمی
اؤزت:
تورک ادبیاتی آذربایجاندا یوزیللردن داها آرتیق، بلکی مین ایله یاخین بیر تاریخه مالیکدیر؛ آنجاق نه یازیق کی دیلیمیز کئچن ۱۰۰ ایلده یاساق اولدوغوندان، ادبیاتیمیز گیزلی قالمیش و ملتیمیز اوندان خبرسیز یاشاماقدادیر. اونلارجا شاعیر، بیلگینلر - محتلف ساحه رده: ریاضیات، نجوم، طب، فلسفه و باشقا زمینلرده تورکجه اثرلر یازمیشلار، آنجاق همین یاساق اولدوغو اوچون یاییلمامیش و ملتیمیز بونلارا نسبت خبرسیز ساخلانیلمیشدیر. بو گؤرکملی شاعیرلردن بیری «آی تکین»دیر. او غزنه‌لی سلطان محمود ساراییندا یوزلرله شاعیرلر آراسیندا یاشاییب و تورکجه شعرلر یازمیشدیر. شوبهه یوخدور کی غزنه‌لی سولاله‌سی فارس ادبیاتینا بؤیوک خدمت گؤسته‌ریب و فارسیجانی هندوستاندان آنادولویا قدر یایمیشدیر؛ فارس دیللی شاهلاردان داها آرتیق فارس دیلینه خدمت ائدن تورک سلطانلاری اولموشدور. بو مقاله ده اونلارجا تورک سؤیلر شاعیرلریمیزده بیرینی – آی تکین آدلی شاعیر نظرده آلینیب و کتابلاردان آختارماقلا بو شاعیری تانیتماغا چالیشیر.
آچار سؤزلر: آی تکین، سلطان محمود غزنه لی، تورک ادبیاتی، فارس دیلی.
غزنهلیلر (۹۶۷–۱۱۸۷ م) (۳۴۴ ه.ق - ۵۸۳ ه.ق) سولاله‌سی ۲۱۰ ایل ایرانا، خصوصیله بؤیوک خوراسانا، اورتا آسیایا و هندوستان یاریم‌آداسینین بؤیوک حیصه‌لرینه حؤکمرانلیق ائدن تورک-ایران مدنیتینه و سوننی دینینه مالیک تورک ایمپئریاسی‌ایدی. اسلامین تبلیغاتچی‌سی و ناشیری اولاراق اسلامین قیزیل دؤورونون گئنیشلنمه و چیچکلنمه‌سینده چوخ اؤنملی رول اوینامیشدیر. آلپ تگین سامانیلر سیستمینده تورک سردارلاریندان بیری اولوب، غزنه‌ده بو ایمپئریانین یارانماسی اوچون زمین حاضیرلامیشلار. طبیعی کی، سامانیلرین فارس و یا تورک اولماسی ایله باغلی اساسلی شوبهه‌لر وار. سونرا سوبوک تگین غزنه تختینه چیخیب، داها سونرا اوغلو سلطان محمودون سعیی ایله غزنه‌لی سولاله‌سینی قوردو.
از آنجا که غزنویان نخستین پایه‌های شهریاری را در شهر غزنی آغاز نمودند به غزنویان نامدار شدند. نام‌آورترین شهریار این دودمان سلطان محمود غزنوی پسر سبکتگین، سلطنت غزنوی را مستقل ساخت و تا آمودریا، رود سند و اقیانوس هند در شرق و تا ری و همدان در غرب گسترش داد. با شکست غزنویان از ترکان سلجوقی در نبرد دندانقان ۱۰۴۰ میلادی این دودمان رو به ناتوانی گذارد و چندی بعد بستر حوزه فرمانروایی‌اش به افغانستان، پاکستان و بخش‌هایی از هندوستان کنونی محدود شد.
نوزایی (رنسانس) زبان، فرهنگ و ادبیات فارسی در دوره ترکان غزنوی در قرن یازدهم میلادی صورت گرفت. دربار امپراتوری غزنوی به دلیل حمایت از ادبیات فارسی چنان مشهور بود که شعرای بزرگی برای ادامه فعالیت به نزد آنان سفر کردند. سلطان محمود، غزنی را به مرکز آموزش علوم تبدیل کرد و فردوسی و ابوریحان بیرونی را به دربار خود دعوت نمود و صدها شاعر پارسی‌گوی در دربار او جمع شدند وی کتابخانه‌های زیادی از به پایتخت خود آورد «با فتح ری و اصفهان به دست سلطان محمود، ادبیات فارسی در آذربایجان و عراق عجم گسترش یافت». یعنی پیش از آن زبان فارسی در آذربایجان وجود نداشت.
غزنویلر ایلک دفعه غزنه شهرینده سلطنتین اساسلارینی قوردوقلاریندان اونلار غزنویلر کیمی تانینماغا باشلادیلار. بو سولاله‌نین ان مشهور شهریاری سبوک‌تگینین اوغلو سلطان محمود، غزنوی ایمپئریاسینی مستقیللشدیره‌رک اونو شرقده آمودریا، هیند چایی و هند اوکئعانینا، غربده ایسه رئی و همدانا قدر گئنیشلندیردی. ۱۰۴۰جی ایلده دندانقان دؤیوشونده غزنویلرین سلجوق تورکلرینه مغلوب اولماسی ایله سولاله ضعیفله‌مه‌یه باشلادی و تئزلیکله اونون اراضی‌سی افغانستان، پاکستان و ایندیکی هندوستانین بعضی حیصه‌لری ایله محدودلاشدی.
فارس دیلینین، مدنیتینین و ادبیاتینین انتباهی ۱۱جی عصرده غزنوی تورکلری دؤورونده باش وئردی. غزنوی ایمپئراتور سارایی فارس ادبیاتینا وئردیگی دسته‌یی ایله او قدر مشهور ایدی، بؤیوک شاعرلر یارادیجی‌لیغینی دوام ائتدیرمک اوچون اونلارین یانینا گئدیردیلر. سلطان محمود غزنه‌نی علمی تحصیل مرکزینه چئویره‌رک فردوسی و ابوریحان بیرونینی اؤز سارایینا دعوت ائتدی و یوزلرله فارس‌دیللی شاعر اونون سارایینا توپلاشدی. او، پایتختینه چوخلو کیتابخانالار گتیردی. «سلطان محمودون رئی و اصفهانی فتح ائتمه‌سی ایله فارس ادبیاتی آذربایجاندا و غیرفارس عراق‌دا یاییلدی». یعنی اوندان اوّل آذربایجاندا فارس دیلی یوخ‌ایدی. بو سؤزو ایراندان ائشیکده اولان آراشدیرماجیلار دا یازیرلار.[1]
غزنویلر تاریخی فارسیجا یازماغی باشلادیلار. البته بو یولدا جعل سؤزلر ده واردیر. همین چاغلاردان الیمیزده بیر سیزا خاقانلارین یازدیغی فرمانلار الیمیزده دیر. بونلاردان نئچه اؤرنک قوتادغو بیلیک کتابیندا موجوددور.[2]
غزنویلر ۱۱. یوزیلده چوخلو بیلگینلری سارایا چکیب و حمایه ائتمیشلر؛ اونونلا برابر فارس ادبیاتینی ده زنگینلشدیرمیشلر. غزنه‌لیلرین تام قوشون سرکرده لری و امیرلری تورکلردن اولموش، آنجاق فارسیجانی حیمایه ائتمه ده شوبهه ائتمه میشلر؛ حتا فارس‌دیللی شاهلاردان – آل بویه و باشقالاریندان آرتیق فارس و عرب دیلینی حیمایه ائتنیشلر.[3] (Yarshater, 1982, Vol. III: p 201) .
فارس ادبیاتی نین اینکیشافیندا غزنویلرین رولو
سبوک‌تکین‌نین اوغلو – سلطان محمود، علم و ادبیاتا دسته‌یی‌ایله مشهور ایدی و اونون سارایی فردوسی و ابوریحان بیرونی کیمی بؤیوک عالیم و شاعرلرین توپلاشدیغی یئر ایدی. غزنویلر دؤورو مدنیت و علم باخیمین‌ان چوخ چیچکلندی. غزنیه لاهور و بیر سیرا باشقا شهرلر بؤیوک مدنیت و علم مرکزلرینه چئوریلدی. قزنویلر سارایی بیر چوخ بؤیوک شاعر و یازی‌چیلارین توپلاشدیغی یئر ایدی. تکجه سلطان محمود دئییل، اونون دوامچیلاری دا اؤز دوغما تورک دیلی ایله یاناشی، عرب دیلینی ده مکمل بیلیردیلر و فارس دیلینی ده اوخویا بیله‌جک قدر یاخشی بیلیردیلر. ائرامیزین ۱۱۸۶جی ایلده غزنویلرین بؤلگه‌سل پایتختی اولموش لاهور سلطان محمد غور طرفیندن فتح ائدیلدی و غزنویلرین یئرینه غوریلر کئچ‌دی. بؤیوک قوران یازیجی‌سی مبارکشاه اؤز تاریخینده غوریلرین شجره‌سینی ترتیب ائتمیش، تورک‌دیللی شاعرلرین شعرلریند‌ن ده نمونه‌لر وئرمیشدیر.
غزنویلر چوخلو تاریخی بینالار سالمیشلار: چوخلو مچیرلر، کردانسارالار، کؤرپولر، یوللار و باشقا عمارتلر دوزلتمیشلر کی ۱۰۰۰ ایلده سونرا - بوگون ده اونلاردان قالانلاری واردیر.
غزنه‌لیلربیلیم ساحه‌سینه دیر وئمیش و چوخلو بیلگینلری تشویق ائده رک سارایا توپلامیشلار. ابوریحان، ابن سینا، ابوعلی مُسکَوَیه، علی بن عباس مجوسی اهوازی، ابوالحسن بهمنیار و یوزلرجه بیلگینلرله برابر چوخلو شاعیرلر او جمله دن: فردوسی، عنصری، فرخی، عسجدی، منوچهری،مسعود سعد سلمان، سیدحسن غزنوی، بیهقی و باشقا شاعیرلر ده سارایدا یاشاییب و حؤرمت قازانیردیلار. بونلار فارسیجا شعر قوشوب اوخویوردولار؛ اونلارین ساییسینی ۴۰۰دن ۶۰۰ ه قدر یازانلار واردیر. بونلارین آراسیندا نئچه تورک سؤیلر شاعیرلردن ده آد چکیلمکده دیر او جکله دن: آی تکین، تورکی کیشی ایلاقی، ابوالنجم اویلاقی، کاتبی و باشقالارینی سایماق اولار. اوستده آدلارینی چکدیگیمیز بیلگینلر ده تورک دیللی اولموشلار. ابن مسکویه تجارب‌الامم اثرینده تورک بیلگینلرینی آد چکمیش و اثرلرینی یاد ائتمیشدیر.
ابن فضلان دا آذربایجان قام و شامانلاریندان آد چکیب و اونلارین ادبی یارادیجیلیقلارینا اشاره لر ائتمیشدیر. عینی حالدا تورک عالیملری و طبیب لریندن ده دانیشمیشدیر.[4] کلیفبورد((Clifford Edmund Bosworth غزنه‌لیلری باشقا تورک طایفالاری ایله توتوشدوراراق – خزرلر و قارلوقلارلا – قاراخانلیلار سولاله سینی تشکیل ائدنلردن – آشاغی سویه‌دن اولدوقلارینی یازیر.[5]
غزنه‌لی سلطان محمود فارس ادبیاتینا بؤیوک خدمتی اولموش، عینی حالدا بو سولاله نین تام سلطانلاری فارسیجانی اوخویا بیلمیش و اؤز آنادیللری یانیندا فارسیجایا خدمت گؤسترمه‌یه اسیرگه‌مه‌میشلر.[6] غزنهلیلر دندانقان ساواشیندا سلجوقلولارا مغلوب اولوب، آنجاق اونلاری قالانلاری هندوستاندا غوریلر طرفیندن داوام تاپکیشدیر؛ غوریلر اؤزلرینی غزنه لیلرین داوامچیسی سایمیشلار. (باسورث، ۱۳۷۸، ۲۱۸).
«آی تکین» – سلطان محمود ساراییندا شاعیرلر مجلیسی‌نین قوروجوسو
آی تکین تورک شاعیر اولاراق سلطان محمودون ساراییندا قورولان مجلس‌الشعرانین باشچیسی کیمی ایشله‌ییردی. بو مجلیسی او ترتیب وئریب شاعیرلری او چاغیریردی. اؤزو ده بیر تورک سؤیلر شاعیر اولاراق تام شاعیرلرله یاخیندان اولفتی اولموش و سلطان محمودون اعتمادلی طرفی ایدی. تگین لقبی اونون شاهزاده‌لر سیراسیندا اولدوغونو گؤسته‌ریر. بو سؤز تکجه شاه عائیله‌سینه منسوب اولانلار اوچون ایشله‌نیردی. بونو دا آرتیرماق گرَکیر کی فردوسی کیمی شاعیری ده ایلک دفعه آی تکین تانیمیش و سارایا آپارمیش، سلطان محمودلا تانیش ائتمیشدیر.
آی تکین حاققیندا و یاشاییشینی عاید معلوماتی بیرینجی قایناق اولاراق تاریخ بیهفی و شاهنامه آغ سونقوردا اوخویوروق. بیهقی تاریخی نین سعید نفیسی دوزنله مه سینده بو باره یاخشی معلومات وار. اورادا قوتادغو بیلیک حاققیندا دا نفیسی دیرلی معلومات پایلاشیر. بیلدیگیمیز کیمی سلطان محمود ادبیات و اؤزللیکله شعر ماراقلیسی اولموش و اینجه صنعتلرله ده یاخیندان سئویرمیش. یوزلرجه شاعیر، صنعتکار و عالیم اونون ساراییندا توپلانماسی بو ادعانی اثبات ائدیر. سلطان محمود تورکی، عربجه و فارسیجانی بیله‌رک کامیل صورتده دوشونوردو و حتی بو شعر حاققیندا نظر صاحبی کیمی ده تانینیر.
آنجاق سارایدا ۴۰۰-۶۰۰ شاعیرین اولدوغو معروفدور. بونو آرتیرماق لازیمدیر کی بونلارین آراسیندا باشقا دیلده سؤیله‌ین شاعیرلر ده واردیر او جومله دن تورک سؤیلر شاعیرلرین ساییسی اونلارجا اولدوغو تانینمادادیر. بو باره ده حسین ایلاقی، آی تکین، ابوخاتونی، اویلاغی، کاتبی و باشقالارینی آد چکمک مومکوندور. نه یازیق کی فارسیجا رسمی کتابلاردا بو قونو عمدی اولاراق دانیشماییر؛ بونونلا بئله فارسیجا سؤیله‌ین شاعیرلرین دیوانلاریندا تورک سؤیلر شاعیرلر حاققیندا سؤزلر واردیر.
آی تگین فردوسی نی سارایا گتیریب سلطان محمودا تانیتدیریر. امیربهادر خان بایسونقور شاهنامه‌سی گؤزل مینیاتورلارلا معروف اولاراق، امیربهادیرین شاهنامه‌یه علاقعه‌سیندن تؤرنمیشدیر. او شاهنامه‌یه چوخ ماراقلی بیر سلطان اولاراق شاهنامه‌نی استنساخ ائدیب، مینیاتورلار چکمه‌یی دستور وئریر. شاهنامه حاضیر اولدوقدا، اؤزو اونا بیر اؤن‌سؤز یازیر. تاریخده بیرینجی دفعه فردوسی‌نی حکیم آدلاندیرماق دا همین الیازمادا کئچمیشدیر یوخسا تاریخ بویو هئچ بیر شاعیر و یا تذکره‌چی فردوسی‌نی حکیم آدلاندیرمامیش. بوگون بو الیازما الده دیر. آنجاق رضاشاه دؤورونده بیرینجی دؤنه اولاراق چاپ اولونور و اونا محمدعلی فروغی مقدمه یازاراق تحریفلر ده آپاریر. فروغی‌دن علاوه بو شاهنامه‌یه قائم مقام فراهانی دا گؤزل بیر مقدمه یازمیش.
قائم مقام فراهانی بو مقدمه‌ده فردوسی ایله سلطان محمود آراسیندا کئچن داستانی ایضاح ائدیر و بورادا آی تکین‌ین رولونو دا آچیقلاییر. آما چالیشیر آی تکین آدینا فارسلارا دا معنی ائتسین و آی تکین آدینی فارسیجا «ماهک» ترجمه ائدیر. اساس نوکته بورادادیر کی محمدعلی فروغی بوردان استفاده ائده‌رک آی تکین آدیندان استفاده یئرینه همان ماهکی ایشله‌دیر. بو بیر تحریف اولاراق شاهنامه‌نین مینلرجه تحریفلریندن بیری کیمی یادداشتیمیزدا اولمالی‌دیر.
همین شاهنامه ده آی تکین نئجه فردوسی ایله گؤروشور، سارای شاعیرلری آراسیندا نه‌لر کئچیر ایضاح اولونور. اورادا سلطان محمودون شاعیرلردن حیمایه ائتدیگی و اونلاری صله لرله حیمایه ائتدیگینی ائشیدن فردوسی غزنه‌یه گئدیر. آی تگین له بیر باغدا گؤروشور، آی تگین فردوسی‌نین استعدادینی دویاراق سارایا آپاریر. آنجاق سلطان محمود ۷ سئوگی داستانی نین یازیلدیغینی ایسته میشدیر و یئددی شاعیر آراسیندا بؤلوشمه‌نی آی تگین بوینونا قویموشدور. سلطان محمود بو گؤروشده فردوسی‌نین استعدادینی خوشلاییر و آی تکین ده ایسته‌ییر فردوسی اوچون ده بیر داستان نظرده آلسین. داستانین قالانینی هر بیر اوخوجو اؤزو بیلیر.
آی تگین اؤزو تورک سؤیلر بیر شاعیر اولاراق فارسیجا سؤیلرین شاعیرلر آراسیندا دا حؤرمتلی ساییلیردی. شاعیرلر او جومله دن عنصری، عسجدی، منوچری و باشقالاری اونا اشاره‌لر ائتمیش و سارایدا تورکجه شعرلرین اوخوماسینا دا اشاره‌لر ائتمیشلرو آنجاق آی تگین شعرلری مشهور اولموش و باشقا کتابلاردا دا یئر آلمیشدیر؛ او جوکله دن فخرالدین مبارکشاه اؤز تاریخ کتابیندا آی تگینه اشاره ائده‌رک بیر شعرینی ده گتیریر:
وعده وئرورسن نئچون گلمزسن
سؤز ییبلغانی مانینگ بئله قویمازسن
یوزون گون و ساچین تون قارا گؤرمزسن
عشقینده قرارسیز ای عجب بیلمزسن.
هر حالدا سلطان محمود غزنه‌لی‌نین ساراییندا یاشاییب-یارادان شاعیرلری تانیماق و تانیتماق هر بیر آذربایجان ادیبی‌نین بوینوندا اولان تکلیفلردن ساییلیر.
منبع: آذربایجان پست درگیسی، نومره ۹۰
قایناقلار:
ابن فضلان، سفرنامه، ترجمه: ابوالفضل طباطبایی، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۵.
فردوسی، شاهنامه بایسونقوری، تهران، ۱۳۵۰، با مقدمه محمدعلی فروغی.
فخرالدین مبارکشاه، تاریخ مبارکشاه، تصحیح: دنیس راس، چاپ اول، لندن، ۱۹۲۷ / چاپ دوم، تصحیح: حسن رفیعی، تبریز، انتشارات نباتی، ۱۳۹۹.
عوفی، محمد، لباب الالباب، به کوشش ادوارد براون، لیدن، ۱۳۲۱ق/۱۹۰۳م.
محمدتقی بهار(ملک الشعرا)، سبک شناسی، تهران، انتشارات توس، ۱۳۸۵.
کلیفبورد ادموند باسورث، تاریخ غزنویان، ترجمه: حسن انوشه، امیرکبیر، ۱۳۷۸.
محمدرضا کریمی، تاریخ ادبیات آذربایجان (شکوه اسلامی در تاریخ ادبیات آذربایجان)، جلد سوم، تبریز، نشر اختر، ۱۳۹۵.
Zakir Məmmədov. Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi, Bakı, 1994
Ə. K. Zəkuyev. Bəhmənyarın fəlsəfi görüşləri. Bakı, 1958
Ahmadi, Wali (2004). "The Institution of Persian Literature and the Genealogy of Bahar's "Stylistics"". British Journal of Middle Eastern Studies. Taylor & Francis, Ltd. Vol. 31, No. 2.
[1] Poliakova, E. A. (1984). "The Development of a Literary Canon in Medieval Persian Chronicles: The Triumph of Etiquette". Iranian Studies. Taylor & Francis, Ltd. Vol. 17, No. 2/3 (Spring – Summer).
[1] Yarshater, Ehsan. Cambridge History of Iran, Vol. III: Seleucid, Parthian and Sassanian Periods (ed.). Cambridge, Cambridge University Press, 1982.
[1] Ahmadi, Wali (2004). "The Institution of Persian Literature and the Genealogy of Bahar's "Stylistics"". British Journal of Middle Eastern Studies. Taylor & Francis, Ltd. Vol. 31, No. 2.
[2] Poliakova, E. A. (1984). "The Development of a Literary Canon in Medieval Persian Chronicles: The Triumph of Etiquette". Iranian Studies. Taylor & Francis, Ltd. Vol. 17, No. 2/3 (Spring – Summer).
[3] Yarshater, Ehsan. Cambridge History of Iran, Vol. III: Seleucid, Parthian and Sassanian Periods (ed.). Cambridge, Cambridge University Press, 1982, , Vol. III: p 201.
[4] ابن فضلان، سفرنامه، ترجمه: ابوالفضل طباطبایی، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۵، ص ۱۲۰-۱۷۰.
[5] کلیفبورد ادموند باسورث، تاریخ غزنویان، ترجمه: حسن انوشه، امیرکبیر، ۱۳۷۸، ص ۲۱۱.
[6] محمدرضا کریمی، تاریخ ادبیات آذربایجان (شکوه اسلامی در تاریخ ادبیات آذربایجان)، جلد سوم، تبریز، نشر اختر، ۱۳۹۵، ص ۱۱۰.
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی