تورک دیلی بیلیم دیلی‌دیرمی؟ بیرینجی بؤلوم / رضا کسگین
تورک دیلی بیلیم دیلی‌دیرمی؟
رضا کسگین
۱) اؤزت:
بوگونکو قلوباللاشما دونیاسیندا بیر خالقی فرقلندیر‌ن اونون علمی و ادبی دیلی‌دیر. ایسته‌نیلن خالق آنجاق گوجلو و گؤرکملی دیله مالیک اولماقلا بو قلوباللاشمادا رول اوینایا بیلر. ایران‌دا یوز ایلدن آرتیق یاساق قویولماسینا باخمایاراق، تورک دیلی تورک اؤلکه‌لرینده او قدر اینکیشاف ائدیب کی، علم و سؤز عالمینده علمی دیل کیمی قارشیلانیر. سون اون‌ایللیکلرده تورک دیلینی اؤیر‌نمه‌یه اولان هوس بو دیلین معاصر عالیملری آراسیندا توتدوغو موقعدن خبر وئریر. ایل کئچدیکجه تورک دیلینین استفاده ساحه‌سی داها دا گئنیشله‌نیر و علمی ساحه‌لرده ترقی‌سینه زمین آچیلیر. شوبهه‌سیز کی، تورک‌دیللی اؤلکه‌لرده علمی و صنایع نائیلیتلری بو قارشیلانمانین اساسینی تشکیل ائدیر. بیر اؤلکه اقتصادی، علمی، تئکنولوژی و سیاسی ساحه‌لرده ایره‌لیله‌دیکده اونون دیلی ده بو ایره‌لیله‌ییشلره اویغون اولاراق بؤیویور و داها بؤیوک دونیایا یول آچیر. قارشیمیزدا دوران دونیاگؤروشو اونو گؤسته‌ریر کی، تورک دیلی ۲۱جی عصرین سونوندا دونیانین ان مهم و علمی دیللری سیراسیندا اولاجاق. اونیوئرسیتئتلرین رنگینگی(درجه‌بندی‌سینی) و قلوبال سویه‌ده علمی مقاله‌لرین نشری تورک دیلینین دورومونو داها دا تصدیق ائده‌‌جک. طبیعی کی، هر بیر دیلین اؤزونه‌مخصوص خصوصیتلری و گؤزللیکلرینین خالق طرفیندن دستکلنمه‌سی و قبول ائدیلمه‌سینده اساس رول اوینادیغینی دا نظردن قاچیرماق اولماز. شوبهه‌سیز کی، تورک دیلینین قانونا-اویغونلوغو و باشقا حیاتی اهمیت داشییان گؤزللیکلر تظاهرو قارشیندا، دیلچی عالیملرین دیز چؤکمه‌سینه سبب اولموشدور. هر بیر دیلین ثروت و سرمایه‌سی او دیلین زنگینلیگینه دلالت ائدیر و بو سرمایه‌دن ادبیات، تاریخ، حقوق، صنعت و علم کیمی مختلیف ساحه‌لرده استفاده اولونا بیلر. تاریخاً دیلین بو سرمایه‌سی وارمی؟ بو دیل علمی ساحه‌یه سرمایه قویوب‌مو؟ بو دیلین بو گون اوزلشدییمیز گئنیش علمی اینکیشافلارلا علاقه‌لندیرمک پوتانسیالی وارمی؟ بو سوآللارین جوابی تورک دیلینین علمی ماهیتیندن و یا بو ساحه‌ده ضعیفلیگیندن خبر وئره بیلر.
آچار سؤزلر: تورک دیلی، علمی دیل، ادبیات، تاریخ، دیل پوتانسیالی.
۲) گیریش
۱۹۹۱جی ایلده سووئت اتفاقینین داغیلماسی قلوبال سیستمده، خصوصاً ده بو بیرلیکدن قورتولوب اؤزلرینه قاییدان و میللی کیملیگینی یئنی‌دن کشف ائد‌ن تورک‌دیللی دولتلر اوچون، نهنگ و تأثیرلی بیر حرکات اولدو؛ تورک دیلی قورخولاردان خلاص اولدو. تورک دیلی دونیا دیللری آراسیندا اؤلچوله بیلن بیر چکی حساب اولونور. قازاخ، قیرغیز، آلتای، اؤزبک، تورکمن و س. کیمی دیللر اساس تورک دیل عائله‌سینین بیر حیصه‌سی کیمی تانینیب و دونیادا اهمیتلی اهالینی احاطه ائدیردی. بو گون دونیا تورک‌دیلری دانیشانلارین سایینا گؤره دونیادا بئشینجی-یئددینجی یئرده‌دیرلر (تقدیم اولونان ایستاتیستیک معلوماتلار ایلدن-ایله و حتی اعلان ائد‌ن قوروملارا گؤره دَییشیر).
ایران‌دا یوز ایل تورک دیلینه قاداغا قویولماسی، مکتبلرده، اداره‌لرده، بانکلاردا، علمی-اقتصادی، مد‌نی و سیاسی قوروملاردا تورک دیلیندن استفاده اولونماماسی، سون مین ایلده تورک دیلینده یازیلمیش اثرلرین مینلرله الیازماسینین چاپ اولونماماسی نتیجه‌سینده آذربایجانین تورک‌دیللی خالقینین اؤز ادبیاتینین گئنیشلیگیندن، علمی کتابلارین چوخلوغوندان خبرسیز اولماسی طبیعی‌دیر. عکس حالدا، اکثر علمی ساحه‌لرده، او جمله‌دن طب، ریاضیات، آسترونومییا، سیاست، تجارت، طبیعت، معد‌ن و صنایع، حیواندارلیق، بیتکیچی‌لیک، اکینچی‌لیک، فیزیک-شیمی و دیگر علمی ساحه‌لرده دَیرلی کتابلار تورکوجه یازیلیب.
بیر دیلین بو گون علمی دیلین یئرینی توتا بیله‌جه‌یینی و یا اونا محل قویمامالی اولدوغونو بیلمک اوچون ایکی اساس مقاما نظر سالمالی‌ییق:
۱. سؤزوگئد‌ن دیلین علمی کئچمیشی وارمی؟ او دیلین علمی اثرلری نه درجه‌ده‌دیر؟
۲. دیل بو گون نه درجه‌ده باجاریقلی‌دیر؟ او، ایندیکی عصرین سرعتلی اینکیشافینا جاواب وئره بیلرمی؟
بو مقاله بو ایکی اساس سورویا جواب وئره‌جکدیر.
علمی اثرلر ساحه‌سینده تورک دیلینین تاریخینه نظر سالماق چوخ مهم مسئله‌دیر کی، چاپ و یا مطبعه صنایع‌سینه یئنیجه قدم قویدوغو و هر ایل یوزلرله کلاسیک و معاصر کتاب چاپ ائتدیره و دیلی تبلیغ ائده بیلدیگی، اونیوئرسیتئت کیمی علمی مرکزلرده، او جمله‌دن مطبوعاتدا، تئلئویزییادا، مطبوع اورقانلاردا اؤزونو گؤستره بیلدیگی ۱۹۲۵جی ایلدن ایران‌دا تورک دیلینه قویولان قاداغا تأسف کی، اوندان اوزاقلاشدیریلدی. بو گون تورک الیازمالارینین حیرت‌آمیز مجموعه‌سی اؤز خام شکلینده قالیر. بو اثرلرین یاخین گله‌جکده نشری تورک دیلینین دونیانین ان گئنیش و ان درین کلاسیک ادبیاتلاریندان بیرینین صاحبی اولدوغونو گؤسته‌ره‌جک. سون اون‌ایللیکلرده ماهواره و اینتئرنئت امکانلارینین گئنیشلنمه‌سی ایله بیر چوخ تورک اثری دونیانین هر یئرینده تانینیب. بو گون تورک دیلی آوروپا بیرلیگینده قبول اولونوب. اکسپرس خبر آژانسی یازیب کی، آوروپا اتفاقینا عضو ۲۸ اؤلکه‌دن هئچ بیری تورکیه‌نین بیرلیگیه عضولویونون لئهینه سس وئرمه‌سه ده، آوروپا پارلامئنتی عضولری تورک دیلینین آوروپا بیرلیگینین ۲۴ رسمی دیلینه (قبرس پرزیدنتی نیکوس آناستاسیادئس طرفیندن تکلیف ائدیلیب) علاوه ائدیلمه‌سینه ۳۷۵ موافق سس و علیهینه ۱۳۳ سس وئریب.
او، همچنین بعضی مرحله‌لردن کئچمه‌لی و حاضردا بو مسئله‌لری حل ائتمه‌یه چالیشان BMTده بین‌الخالق دیل کیمی تکلیف اولونوب. تورک دیللری آراسیندا اونون غیرعلمی بؤلگوسو اولوب و قازاخ، قیرغیز، اؤزبک و س. کیمی دیللر تورک دیلی آدلاندیریلماییب؛ لاکین ۲۰۱۱جی ایلدن، رجب اردوغان تورک دیلینین BMT-ده رسمی تانینماسی ایله باغلی مراجعتینی تقدیم ائتدیکدن سونرا بو فعالیته باشلاییب. بو گون تورک‌دیللی اؤلکه‌لرین بیرلشمه‌سینه، تورک دولتلری تشکیلاتینین یارانماسینا یول آچیلیب و بو گون اورتاق الیفبامیز، اورتاق بایراغیمیز، بلکه ده نوبتی ایللرده داها بؤیوک ایره‌لیله‌ییشلریمیز اولاجاق. اونوتمایاق کی، بو ساحه‌ده پورتغال دیلی یئددینجی بین‌الخالق دیل اولاراق اؤزونو تصدیقله‌مک اوچون تورک دیلینین اساس رقیبی کیمی میدانا چیخیب.
بعضی عالیم و دیلچیلرین فیکرینجه، تورک دیلینین کؤکلری شمال-شرقی آسیایا چاتیر. بعضی عالیملر اورمیا گؤلو اطرافینی پروتوتورک دیلینین منشأیی حساب ائدیر و بونون علمی سببلرینی ده درج ائدیرلر. (آغاسی‌اوغلو، ۲۰۱۴، ۹ بیتیک). دیلین کؤکلری بوگونکو معاصر تورکجه‌نین اساسینی تشکیل ائد‌ن �پروتوتورک� آدلی دیالئکتلر قروپونا عاییددیر.
تورک دیلی تجارتده، سیاستده و مدنیتده اساس رول اوینامیشدیر و بو گون دینامیک اقتصادیاتا و گئنیش بازارلارا مالیک اؤلکه‌لر کیمی تورک‌دیللی اؤلکه‌لر بین‌الخالق تجارتده خصوصی یئر توتور و تورک دیلینی بیلمک بیر چوخ ایش آدامی و تاجیر اوچون فایدالی اولموشدور؛ سیاست ساحه‌سینده، گئنیش دیپلوماتیک علاقه‌لری، بؤلگه‌سل و قلوبال مسئله‌لرده آچار رولو ایله تورک دیلینی دیپلوماتییادا اؤنملی دیللردن بیرینه چئویرمیشدیر. قلوباللاشان دونیادا تورک دیلینین گله‌جه‌یی چوخ پارلاق گؤرونور. تورک‌دیللی اؤلکه‌لرین اقتصادی آرتیمی و بین‌الخالق قارشی‌لیقلی علاقه‌لرین گئنیشله‌نمه‌سی ایله تورک دیلینی اؤیر‌نمه‌یه احتیاج آرتیر. نظره آلاق کی، قلوباللاشما پروسه‌سی و ایلیشگیلر تکنولوگییالارینین اینکشافی دیلین بوتون دونیادا موقعینی گئنیشلندیرمک و محکملندیرمک اوچون چوخلو امکانلار یاراتمیشدیر.
۳) تورک دیلینین بیلیم ساحه‌سینده سابقه‌سینه بیر باخیش:
تورک دیلینین علمی تاریخینه نظر سالاق: تورکلر بیر چوخ ائتنیک قروپلاردان عبارتدیر و تورک دیلی دونیانین ان قدیم دیللریندن بیری‌دیر. تورک دیلینه اوخشار دیل قورولوشونا مالیک اولان شومئر و ائلام دیللری اساس ساییلیر و همین عامل، تورک دیلینین آذربایجاندا یئرلی دیل اولدوغونو ثبوت ائتدیریر. بوندان علاوه آذربایجانا گلن و بورادا یئر سالان قبیله‌لر و خالقلار دا تورک دیللی اولموشلار؛ آذربایجان تورک دیللی خالقلار اوچون جذابلی و دقتلری چکن اولموشدور و تاریخ بویو هونلار(گؤک‌تورک‌لری اساس اؤرنک کیمی آد چکه‌بیله‌ریک). هونلارین تخمیناً ۵۰۰۰ ایللیک تاریخی وار. هونلارین آوروپایا یولو آذربایجان‌دان کئچدیگی اوچون اونلار دا آذربایجاندا اولوب و مختلیف عصرلرده بو تورپاقدا اؤز ایزلرینی قویوبلار. هونلار توخوجولوق، آغاج اویماجی‌لیغی، اکینچی‌لیک، تجارت، معدنچی‌لیک و س. پئشه‌لرله مشغول اولموشلار. هون تورکلری ده اؤز اثرلرینی ائستئتیک اؤلچولر باخیمیندان ایشله‌ییبلر و بو ایش بیلیک طلب ائدیر. طبیعتی تقلید ائدیب تصویر ائدیردیلر. رنگ تئکنولوگییاسینین دوغولماسی هونلارا عاییددیر. اونلار گوزگولردن استفاده اوزه‌ره متخصص کیمی تانینیرلار. گوزگو حاضرلاماق اوچون گوزگونون آرخاسی قالای و سینکله اؤرتولمه‌لی‌دیر. بونون اوچون بیلیک و علم طلب اولونور و اونلار مختلیف ماتئریاللاردان ارینتیلر حاضرلایا بیلدیلر. اونلار مومییالامادان خبرداریدیلر. بونون اوچون اورقانیزمین فورماسینی دییشمه‌مه‌سی اوچون باکتئرییالاری اؤلدورمک اوچون درمان استفاده ائتمه‌لی‌ایدیلر. بو، اونلارین ماتئریاللار اوزه‌رینده عملیاتلار آپارماق قابیلیتینی گؤسته‌ریر. کورقانلاردان تاپیلان تاپینتیلار آراسیندا دقتی جلب ائد‌ن باشقا بیر شئی ده ایشیقلاندیرما و ایسیتمه اوچون استفاده ائدیلن آلت نوعودور. بیر کورقاندان اوچ‌آیاقلی تونج لامپا تاپیلیب. بوندان علاوه، یئمک بیشیرمک اوچون مختلیف اؤلچولو، حیوان فورماسیندا توتاجاقلارلا بزه‌دیلمیش چایدانلار آشکار ائدیلمیشدیر.
(Nomads in Eastern Central Asia, p.155.)
۱-۳) گؤک تورکلر و بیلیم
علم طلب ائد‌ن بوتون فعالیتلر بو دؤورده تورکلر طرفیندن اینکیشاف ائتدیریلمه‌یه و یئنی‌دن ایشلنمه‌یه داوام ائتدی. بوقوت، اورخون و یئنی‌سئی کتیبه‌لری یازیلمیشدیر. اونلار ائرامیزدان اوّل ۲۰۰جو ایلده ۱۲ حیوانلا تورک تقویمینی یارادیب و استفاده ائدیبلر. بو تقویم‌دن استفاده ائتمک اوچون دونیانی، گونش و آی دؤورلرینی بیلمک لازیم‌ایدی. اونلار فصیللری، ایللری، گئجه و گوندوزلرین اوزونلوغونو حسابلایا بیلدیلر. بو تقویم واخت طلب ائدیر. گونشه اساسلانان بو اصول ایکی‌چای‌آراسی مدنیتنده ده استفاده ائدیلمیش و بیر ایل ۳۶۵ گون اولاراق حسابلانمیشدیر. بو ایشده گؤک تورکلرینین رولو شوبهه‌سیز معلومدور (کریمی، ۲۰۲۵،ج I، ۲۱۱).
۲-۳) خزرلر، بیلیم و تکنولوژی
خزرلر شمالی آذربایجاندا یاشامیش و بؤیوک بیر ایمپئریا قوران تورک خالقی‌ایدیلر. بو مدنیت بشریته بؤیوک هدیه‌لر وئرمیشدیر. اونلار شهرسالما، معمارلیق و سووارما ساحه‌سینده دونیا شؤهرتلی ایدیلر. کئچن اون‌ایللیکلره قدر خزرلرین آز اثرینین قالدیغی دوشونولوردو، لاکین مشهور دیلچی و آرخئولوق اولان تاتار عالیمی لئو قومیلیوو �خزرستانین کشفی� و �قدیم تورکلرین تاریخی� آدلی ایکی کیتابیندا خزرلرله باغلی آرخئولوژی تاپینتیلار حاقیندا معلومات وئریر. خزرلر هوندور و حیرت‌آمیز بینالار تیکمکده علم و صنعت اوستاسی‌ایدیلر. دنیز و چای سویونو تمیزله‌ییب ایچمه‌لی حالا گتیردیلر. بو تئکنولوگییا ۱۵۰۰ ایل اول حیرت‌ائدیجی‌ایدی.
اونلارین یاشادیقلاری یئرلرده (آذربایجان‌دان قارا دنیزین شمالینا قدر) چوخلو اکینچی‌لیک و حئیواندارلیق آلتلری تاپیلمیشدیر. بو آلتلر ایندیکی جمعیتده هله ده قاباقجیل حساب اولونور. مایاتسکو و ساردئل کیمی شهرلر عصرلر بویو جماعت‌دن گیزله‌دیلن خزرلر طرفیندن سالینیب. اونلارین بینالاری حسابلانمیش و دقیق مهندیسلیکدن خبر وئریر. اونلارین چوخ دقیق و حسابلانمیش پلانلاری واریدی و بو شهرلرین یوللارینین بیرلشدیریلمه‌سی و سوواریلماسی تقدیره لایقدیر. بو شهرلرین اطرافیندا ۵،۵ متر درینلیکده اولان خندقلر محاربه دؤوروندن خبر وئریر و بو سببدن عربلر اوزون ایللر خزر شهرلرینی فتح ائده بیلمه‌ییبلر و ایکی عصردن چوخ خزرلرله ووروشوبلار، هئچ بیر نتیجه الده ائده بیلمه‌ییبلر. (قومیلو، ۲۰۲۰، ۳۳۳).
اونلارین اوچ مهم ادبی کیتابی تورکجه موجوددور، بونلار عبارتدیر: نوم بیتیک، شان قیزی دستانی و خزر خاقانلارینین مکتوبلاری. هر اوچ کیتاب بو گون موجوددور و آوروپا دیللرینه ترجومه ائدیلیب نشر اولونوب. بو کیتابلار بشری دَیَره مالیک‌دیر و میفولوگییا، الهیات، ادبیات کیمی علملر اوچون فایدالی ماتئریاللاردان عبارت حساب ائدیلیر. خزرلرین تام الیفباسی و زنگین ادبیاتی وار ایدی. (کریمی، ۲۰۲۵، ۲۴۳).
پئچئنئق، قیپچاق، کومان، صابیر، آوار و قارلوق تورکلرینین آذربایجان تاریخی ایله سیخ علاقه‌سی وار. اونلارین یاراتدیغی علمی اثرلر چوخ قیمت‌لی‌دیر. بو طایفهلارین آذربایجاندا و ایپک یولو اوزه‌رینده یئرلشمه‌سی اونلارین یول چکمه، یول، کؤرپو، کانال چکمه مهارتینه گؤره‌دیر و اونلارین گؤردویو ایشلر فیزیک و جغرافیا علملرینده دقیق حسابلامالاردان خبر وئریر.
۳-۳) اویغورلار و بیلیم
اویغور تورکلری ده گؤک‌تورکلر کیمی اؤزلریندن اوّلکی مدنیت و اویقارلیغی گؤزدن کئچیره‌رک دونیا مدنیت تاریخینده قیمتلی اثرلر قویوب گئتمیشلر. اونلار یئنی الیفبا یارادیبلار و دیگر دولتلردن فرقلی اولاراق داها ییغجام حیاتا اوستونلوک وئریبلر. داش بینالار تیکدیلر، شهرلرینی دیوارلارلا احاطه ائتدیلر. تورفان بؤلگه‌سینده‌کی کاریز سو کاناللاری تورکلرین دونیا مدنیتینه هدیه‌سی‌دیر. تانری داغلارینین سویونو توپلایان و صحرانین آلتیندان ۶۰ کیلومئتر کئچه‌رک تورفان یاشاییش منطقه‌لرینه قدر اکینچی‌لیک ساحه‌لرینی سووارمیش بو کاناللار معجزه‌دیر. بو کاناللاری تیکمک اوچون ۲۵۰۰ ایل اوّل ریاضیات، فیزیک و مهندس‌لیک بیلیکلرینه صاحب اولماق، سویون یاماجینی، بوجاغینی و یولونو دقیق حسابلاماق لازیم‌ایدی. کاریز کاناللاری سایه‌سینده تورفان بؤلگه‌سی مونبیت(حاصبخیز) گؤله چئوریلیب.
اویغور تورکلرینین قویوب گئتدیگی مدنیتین خارابالیقلاری اونلارین یوکسک مدنیت و بیلیکلریندن خبر وئریر. دوشونجه‌لرینی یایماق و گله‌جک نسیللره چاتدیرماق، یازیلی متنلری آرتیرماق اوچون چاپدان استفاده ائدیردیلر. تورک دیلینده الده ائدیلن، دیلچیلرین و تاریخچیلرین نظرینده مهم اهمیت کسب ائد‌ن، حتی نظره آلینان ایلک یازیلار ایکی بؤیوک حادثه‌ایدی، بیری اورخون یازیلارینین، دیگری ایسه �دیوان لغات‌التورک� کیتابینین تاپیلماسی‌دیر.
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی