وامق و عذرا

جامعی

شاعر برجسته ای که شناخته نشده است و احتمالاً از شاعرانی است که از آذربایجان به آناتولی رفته و از طرف دربار هم مورد احترام واقع شده تا جایی که سلطان سلیمان قانونی (دوران سلطنت بین سالهای ۸۹۸ الی ۹۴۴ شمسی) از او خواسته است تا داستان وامق و عذرا را به نظم بکشد.

جامعی نیز در این مثنوی ۴۲۴۰ بیتی خود در بخش سبب تألیف اثر به دستور سلطان اشاره کرده و در مدح او نیز سروده است. وی دوران سلطان سلیمان را دوران امن و امنیت دانسته و چنین گفته است:

زمانیندا جهان امن و اماندا

بو دوران اولمادی هئچ بیر زماندا.

باریشدی اود ایله سو، باد ایله خاک

بو دورانی هنوز دور ائتذی افلاک.

تیکان قالمادی عالمده، گول اولدی

صفادان جمله قوشلار بلبل اولدی.

بیتوردی سنگ خارا لعل و مرجان

آجی سولار اولدی آب حیوان.

جامعی شاعران آن سرزمین را نیز می شناسد و به برخی از این شاعران، حتی درگذشتگانش احترام خود را نشان می دهد از آن جمله در باره‌ی شیخی چنین نظری دارد:

سریر ملک نظمین شاهی شیخی

شرفده برج نظمین ماهی شیخی.

در حالی که هنوز از دیوان اشعار جامعی خبری در دست نداریم نسخه‌های خطی دو مثنوی وی شناخته شده است. یک اثر در باره شهرانگیز مانیسا است که نسخه ی خطی آن در کتابخانه‌ی ملی – بخش علی امیری با شماره ۶۸۵ نگهداری می شود و هنوز منتشر نشده است. [1] دومین اثر او مثنوی بزرگ وامق و عذرا یا محبت نامه نام دارد. نسخه‌ی خطی این اثر به تعداد زیادی موجود است ولی نخستین بار در سال ۲۰۱۷ متن انتقادی آن منتشر شده است. از این اثر تاکنون یک نسخه در کتابخانه ی سلیمانیه با شماره ۴۱۴۲ شناخته شده است. این نسخه دارای ۱۸۱ ورق است که در ابعاد ۲۷× ۱۸ سانتیمتر نوشته شده و دارای ۴۲۴۰ بیت است.[2] این نسخه ی خطی توسط دکتر اسد خرمنچی تصحیح و منتشر شده است.

مثنوی وامق و عذرا با این ابیات آغاز می‌گردد:

ازل فتح اولسا دیلده اسمِ فتاح

اولور جمله کلیدِ گنج مفتاح.

آنونلا حل اولور هر عقد و مشکل

گرکدور هر نفس ذکر ائیله‌یه دیل.

قامو ذرات آنون ذکرینده ذاکر

قامو اشیا آنون شوکرونده شاکر.

اولاشدی امری بیرله نونا بیر کاف

جهان وار اولدی آندان کاف تا قاف.

عجب قدرت‌دور اول خلاق آدم

یارادور بیر اووج توپراقدان آدم.

ازلدور هم ابددور هم احددور

نه مولود و نه والد نه ولددور.

زهی واجد کی ائدر بیر دمده ایجاد

هزاران والدین انبات و اولاد.

بیرین معشوق ائدر بیرینی عاشق

بیرین عذرا ائدر بیرینی وامق.

گؤرونسون بیری شیرین بیری فرهاد

بیری خورشید اولور بیری فرحشاد.

بیری مجنون اولوب نالان و گریان

بیری لیلی اولور شادان و خندان.

بیریسی ویس اولدی بیری رامین

بیریسی خطرو اولدی بیری شیرین.

بیری بولبول کیمی بیر گول-عذارا

سهیل اولور جمالِ نوبهارا.

بیری بیرینه عاشق خلقِ عالم

بیری بیرین سئور اولادِ آدم.

جهانا عشق ایله اورولدی بنیاد

بو عشقین عاشقینه آفرین باد.

کی هر بی جاندا عشق واردور نهانی

ولیکن دگمه[3] انسان بیلمز آنی.

دئدی بیر مردِ فرزانه خوش‌اندیش

قامو ارواحه وفتِ آفرینش

محبت نورونی فیض ائیله‌دی حق

کیم آندا ظاهر اولدی عشقِ مطلق.

گلینجک عالم اجسامه ارواح

ائدیندی نورِ عشقی آندا مصباح.

جهاندا اولدی عشق آدی چو ظاهر

عیان اولماغا ایسته‌دی مظاهر.

کمالینه گؤره هر نفسِ ناطق

اولور هر بیریسی بیر نفسه عاشق.

آلور آندان صفا و دوق و لذت

گهی مهر و وفا گه هجر و فرقت.

اویارسا عقله عشق اولور حقیقی

حقیقت اهلی‌نون اولدی طریقی.

اگر قلبه اویا اولور مجازی

هوا ایله هوسدور لهو و بازی.

اثردن اول داخی خالی دگولدور

حقیقت یولونی وارماغا پولدور.

حقیقی عشقدن اولمازسا نصیبون

مجازیده گرکدور بیر حبیبون.

اگر اولمازسا اولدون خوار و مقهور

گیرورسن نارا گؤرونمز سانا نور.

مجازی قنطره دور تئز کئچ آنی

حقیقی منزله ایلت بو جانی.

دیلرسن ای گؤنول عشقِ حقیقی

یولوندا صادق اول بکله طریقی.

الونی یوزونی یو سنلیگوندن

بلی دئ حقه قورتول بنلیگیندن.

اؤزوندن سنلیگی ترک ائتمه یینجه

انانیت آرادان گئتمه یینجه

بیلینمز کیم دورور معشوق و عاشق

کیم اولور بو یولا صدق ایله صادق.

بو سنلیک محو اولونجاق جسم و جاندان

خبر وئرور زمین و آسماندان.

سانا معشوق ائدر اول دم تجلی

بولور شوق ایله قلبون تسلی.

اولور جان وصلتِ جانانه واصل

قامو مقصود ایکی عالمده حاصل.

دوغار دولت گونی ائیلر منور

ایچونی تاشونی نور ایله قاپلار.

پس آندان ذره کیبی بی سر و پا

یوروسون شوق ایله پنهان و پیدا.

کیم اولماز ملک و ماله داخی میلون

زمین و آسمان اولور طفیلون.

همای جانی اوچار آسمانه

ایلت آنی قدیمی آشیانه.

بیلور اولست بو همت کیمه مقرون

نه ایمیش حسنِ لیلی، عشقِ مجنون.

نه دن کسدی قایا بیچاره فرهاد

نه دن ترک ائتدی تختینی فرحشاد

جهانون اوّلی عشق، آخری عشق

نقرر باطنی عشق، ظاهری عشق.

بحق مهرِ معشوق، عشقِ عاشق

بحقِ جورِ جانان ، صدقِ صادق

قالوبدور جامعی بی عشق و بی یار

هوای نفسه اولموشدور گرفتار.

اونوتدی کندوزونی ائده مز یاد

الهی، غمدن ائیله آنی آزاد!

کدورتده قویما قلبینی صاف ائت؛

سوچون عاشقلر عشقینه معاف ائت!

منابع:

م. کریمی، تاریخ ادبیات آذربایجان، جلد ۵، تبریز، نشر اختر، ۱۳۹۸.

Fatih Tigh, Klassik Türk Edebiyyatinda Şehrengiz ve Cameinin Manisa Şehrengizi, Türk dili ve edebiyyati dergisi, 2008, No. 39, s 229-248.

Camei, Mohebbet Name (Bir Valik ve Uzra Hikayesu), hazirlayan: Dr. Asad Hermençi, Ankara, 2017.

***

[1] Fatih Tigh, Klassik Türk Edebiyyatinda Şehrengiz ve Cameinin Manisa Şehrengizi, Türk dili ve edebiyyati dergisi, 2008, No. 39, s 229-248.

[2] Camei, Mohebbet Name (Bir Valik ve Uzra Hikayesu), hazirlayan: Dr. Asad Hermençi, Ankara, 2017.

[3] دگمه: چوخ