دونیا تورک ادبیاتی - 22
هاكاس – تورك ادبياتي
تورك اولوسلاري آراسيندا هاكاسلارين مستقل بير ادبياتي واردير. يوزايللر بویو شفاهي ادبياتا ماليك اولدوقلاري ايله، يازيلي ادبياتلاري سون يوز ايله گئديب چاتير. هاكاس ادبیاتی پيئس لره باغلي دير. سووئت اؤلکه لري ياراناندان سونرا، هاكاس لار اوچون مطبعه لر، درگي لر و غزئته لر قورولدو، يونيوئرسيتهلر تيكيلدي. ايلك رومانلار، ايلك پیئس لر ده 20 جي یوزايلده يازيلميشدير. هاكاس ديلينين الفباسي دا سووئت زامانيندا ايلك دفعه لاتين اولموش، سونرا كيريل الفباسينا چئوريلميشدير.
هاكاس توركجه سيله مستقل كتابلار 1920 جي ايللردن باشلايير و بؤيوك بير حركت لر يارانير. بو زامان" قيزيل آل" (قيزيل كند) آديندا غزئته نين ياييلماسيلا، ادبياتين مختلف ژانرلاري ديرچه لير. 1920 جي ايللرده بيرسيرا شاعيرلر و يازارلار اورتايا گلمكله اثرلريني يايماغا جان آتيرلار. بو آرادا توپانف، كوبياكف، سامرين، قوزو قاشف كيمي شاعير و يازارلاري آد آپارماق اولور.
1928 ايلينده مسكووادا دا هاكاس ادبياتي اؤزونه یئر آچير و توپانفون شعر كتابي ياييلير. چوخ كئچمه دن 1931 جي ايلده هاكاس تئاتروسو دا آياق توتور. اونون آرديجا اونلارجا پيئس لر ميداندا يئر آچير. آنجاق 1944 جي ايلده هاكاس دیلينده ايلك يونيوئرسيته قورولور و هاكاس - تورك دیلی و ادبياتي رسميت له چاليشماغا باشلايير.
ايكينجی دونيا ساواشيندا هاكاس خالقي دا سووئت لر بيرليگينده اولاراق، دوشمنله مبارزه ائديب و بويولدا اؤز ديللري و ادبياتلاريني گوجلنديريب و اونون گليشمهسي اوغروندا چاليشيرلار. بو زامان يوزلرجه رومان، شعر، پیئس و باشقا ژانرلاردا اثرلر و كتابلار يارانير و ياييملانير[1].
ماراقلي سي بوراديركي ايكينجي دونيا ساواشيندان سونرا، هاكاس - تورك ادبياتي، دونيا ادبياتي ايله آياقلاشيب ومدرن بير ادبياتا ماليك اولور و دونيا ادبياتینا بير سيرا اثرلري ده هديه وئره بيلير. بو آردا بير سيرا كتابلاري آد آپارماق اولار:
آ. توپانف: ايرپيچي، 1928.
و. كوبياكف: هاكاسيا ايرلاپچا، 1636.
م. كوكف: استتار، 1969.
1. كوتيوشف: آغ اولوس، 1948؛ سوغ خزينده، 1956، تاستاغي ايستر، 1963.
1. كوستياكف: استالين گوني، 1948، نا ا چيل يولگزي، 1956، چاسكا ايري، 1956.
م. بائيف: قيلديم، 1962؛ تاريخ گذارني، 1977، تان سالبانيندا، 1982.
م. كوچيچكف: چؤرهكده قالخان ايستر، 1964، چيل آيي، 1978،
م. چبورايف: اولوغ چولزار، 1954، استتار، 1964،
ن. تينيكف: هايجي، 1958، ايزن كيم، 1963و ......
ميخائيل سمنويچ كوكف
ميخائيل كوكوف 1913 جو ايلده آنادان اولوب، يوكسك تحصيل آلاراق، معلم اولور. دونيا ساواشيندا اشتراک ائديب، آنجاق جبههدن دؤنه رك 1941 جي ايلده – 27 ياشيندا دونياسيني دگيشير. ميخائيل كوكوف آز عمرونده دهيرلي اثرلر يازير و خالقينين باشيني اوجالدير. اونون اثرلري هله بوگون ده اؤز دهير و قيمتیني ساخلاميشدير. تانينميش اثرلري بونلاردير: آكون (پیئس)، كومسومول، قيزيل اوردو، تراكتورچولارين توركوسو و ...
ميخائيل" قيزيل آل" غزئته سي ايله ده آرخاداشليق ائدهرك اثرلريني اوندا يايماغا چاليشميشدير.آنجاق اونون اثرلري بوگون ده ياييلمادادير.
شعرلريندن اؤرنك لر:
قادينلار توركوسو
باسقيجي يورد وار ايكن
حقوقوموز یوخوموش.
هر شئيين آغيري بيزه
گؤرمك اوچون گليرميش.
اره زورلا وئريلميشيز
اينه گه- قويونا ساتيلميشيز
ائوده – ائشیکده چالينميشيز
كؤله (برده) حيات ياشاميشيز.
ارين الی آغير اولور
ساچلاريني يولاريميش.
ائودن ائشيگه چيخارمازميش،
ايكي گؤزونو مورار تيرميش.
باسقيجي حيات يوخ ائديليب
سومورو باسقي آتيلميش،
قيزيل بايراق دالغالانيب،
گؤزهل گونلره اولاشيلميش.
قادين شیمدي اونلو كيشي
اركهگيله مساوي حقوقلو
هر نه يين وارسا قاپي سي
بيز قادینلارا هپسي آچيق.
بيلگيميزي گليشتیريريز
بوتون اوخول، يوكسك اوخوللاردا؛
بولود آراسيندان اوچار
هر دقيقه، هر ساعاتدا.
تشكرلر بيزيم پارتيه
بيزيم گؤزهل يوردوموز ايچين.
تشكر لر بيزيم عدالتيميزه
چوخ حق لري وئرديگي ايچين.
***
حاضيريز هر زامان
ساواشماغي سئوميوروز
ساواشا حاضيريز هر زامان.
ساواشا باغلاياني داغيديريق
داغيلمادان هاردان گلسه!
بيزم اولمايان يئرلري
اشغال ائتمه ييز آز دا اولسا،
اؤز توپراغيميزي كيمسه يه
وئرمه ييز بير قاريش دا.
زااوزرنا يي آلماغي
سامورايي لار ايسته ميشلر.
اس اس سي بي نين صوابيندان
ميلچك كيمي اؤلموشلر.
كالخوز، ساوخوز، فايريكالاري
ساواشيريز گوجلنديرمه گه
آتش ائديب وورماغا دوشمني
یؤنه ليريز او- اس، او – دا.
سينير ساغلام اللرده ،
احتياج، ارزاق حاضيردا،
گلن دوشمني اؤلدورمهگه
بومبا، مرمي يئرينده!
قوشون اوچماسيندان تئز ده
بيز سيئیرا اولاشيريز.
قيرخ جبههلي ساواشدا دا
گرهكن جوابي وئريريز!
ميخائيل الكساندرويچ آرشانف
هاكاس ادبياتي يازيلي ساحه سينده ميخائيل الكساندرويچ آرشانف دان آد آپارماماق اولماز. آرشانف آز عؤمرونه باخما ياراق، گؤزهل و گوجلو اثرلري آناديلينده يازماغي ايله هاكاس ادبياتيني ديرچلديب و خلقي نين گلیشمه و ايرهلي لشمه سينده بؤيوك رول اويناييبدير.
ميخائيل الكساندرويچ آرشانف 1914 جو ايلده آنادان اولوب و درين، يوكسك تحصيل آلاندان سونرا شعر و ادبياتا اوز گتیريب، يورولمادان يازيب ياراديبدير. آرشانف «قیزيل كند» غزئتهسينين فعال اشتراكچي لاريندان اولموش وگؤزهل شعرلريله خالقيني غزئته اوخوماغا ماراقلانديرميشدير. آرشانف 1942 جي ايلده دونياسيني دگيشميشدير.
آرشانف دان نئچه- نئچه دهيرلي شعر دفترلري الده واردير. بوشعرلر دؤنه لرله چاپ اولوب ياييليبدير. بو اثرلري آد آپارماق اولور: پارلاق اولدوزلو پارتیا، لوكوموتيو، اوچاق، مالچيلارا، سووئت هاكاسيا، مسكووا حاققيندا و .....
اشعر لريندن اؤرنك لر:
سووئت هاكاسيا
ناسيل ايميش هاكاسيا؟-
خان زامانيندا، بيلينيور:
قارانليقلا ياشاييب،
خانين قولونا بنزهميش.
تنها، كيچيك هاكاسيانين
آدي بئله يوخومش خان زامانيندا،
زنگينلر چئويرميشلر خلقي،
آرتانيم قالانيم گومموشلر.
تنها دوران هاكاسياني
آغزينا دا آلماميش آغ خان.
شيمدي سووئت زامانيندا اونون
آدي «سووئت هاكاسيا».
دوز گئنيش يازيلاريندا
ياييليب يورويور كولخور، مالي،
ايیي جنس مال يئتيشديريب
اونله نيور سووئت هاكاسيا.
قارا توپراقلي يازيسيندا
بؤيويوب يئتيشيور كولخور بيتكيسي،
ايیي اورون وئرهن،
سئوگيلي سوسياليست هاكاسيا.
آخار سولار آشاغي،
آخيور اورمانين آغاجي.
آغاجيلا اونلهنن
آدي گؤزهل هاكسيا.
آغ داغلارين اوولاريندان،
اورمانلارين قوشلاريندان،
اوزاقلاردا شهرت بولان،
گوجويله بؤيوين هاكاسيا.
آغاجي ايله زنگين اورماني مشهور،
آلتيني چوخ دييه اؤزو مشهور.
بونونلا بيرليكده، اووو- قوشو چوخ
بؤيله صنايع بؤلگهسي هاكاسيا.
نه ده اونون چوخ زنگين ليگي:
برونز، باكير، باروت، باشقاسي دا.
قازاراق اونلاردان فايدالانيرلار
حياتي زنگين بيزيم هاكاسيا.....
***
پارلاق اولدوز
دنيز كيمي دالغالانان
قاپلاميش یئري چيچكلي اول.
زيروه كیمي يوكسه لن
لنين ين قوردوغو بيزيم يورد.
ساللانيب بؤيوين چيچك كيمي
بيزيم هاكاسيا آچيليور.
ميليونلارجا سووئت خالقي له بيرليكده
قوتلاديق يئتميش ياشيني، ايليچ.
دالغالانيب بؤيوين چيچك كيمي
سووئت هاكاسيا قوتلويور،
بوتون دونيا دا ايشچيلرله بيرليكده،
سنين يئتميش ياشيني، ايليچ.
ايلدن ايله خالق گؤرموش
آجي ني يوخ ائتميش سن، ايليچ!
پارچا بؤلوك يوردون يئرينه
ديرليك ايچينده خيال وئرميش سن، ايليچ!....
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی