ادبی بیر رسم اولاراق شعر کتابلارینا بیر اؤن سؤز یازارلار. گاهدان بو اؤن سؤزطو شاعیر اؤزو و گاهدان دا بیر باشقا تانینمیش عالیم و یازار بو ایشی گؤره ر. آنجاق بو اؤن سؤزو یازان، شاعیردن اوستون اولمالی گره ک. آنا چینار کتابینا اؤن سؤز یازان بؤیوک عالیم و خوجا اولان کاظم مکملی اولموشلار کی بیلیم یوردونون اؤیره تمنی اولاراق، یازمیشلارو بلکه ده تورکجه یه او قده ر تانیش دئییللر. هر حالدا بئله آرزیلاییریق کی شهریمیزده – زنگاندا چاپ اولان کتابلار، معیار دیلیمیزی و یا ادبی دیلیمیزی دوزگون ایشه آپاراراق، گؤزه ل کتابلاریمیز اولسون.[1]

شاختا وورموش آرزي‌لار

اؤن سوز:م . كريمي، مؤسسه فرهنگی، هنری یکتا رصد زنجان، زنگان، فروردين 1385.

تورك شعري گون به گون بوداقلانير، چيچك ‌له نير، گوجله نير. شوبهه يوخدوركي شعريميز، دونيا ادبياتي سويه سينده، آيري خالقلارين ادبياتي ايله آياقلاشمالي دير. بو گون يئر كوره‌سي نين دارماـ داغين، پيتلاشيق و تكنيكال دوروموندان، اينسانين پناه گتيرديگي[2] يئر، ادبيات‌ينان واينجه صنعت دونياسي دير. بو حال ـ هاوا، آز زاماندا اينساني ياشاييشين چتين ليك لريندن قوتاريب، يئني بير دونيايا آپارماسي، بؤيوك بير نعمت دير. شعر، اينسانين ايستئتيك ذوقونو، اينجه روحونو و يوموشاق دويغوسونو راحاتلايير.[3]چتين ليك‌لري قالديرماق اوچون، دردلري دوزگون تانيييب درمان ائتمك اوچون عاطفي وسيله، همان شعر، ادبيات واينجه صنعت دير. تانيما يوللاري چوخ اولورسا، عاطفي يول، اينجه صنعت دير. بئله ليكله بوگون شعر، اينساني اؤز مبارزه سي اوغروندا، دردلري تانيماق اوچون، اينسان روحونوـ دويغوسونو اينجه له ييب دينجلتمك او چون بير وسيله اولابيلر.

شعريميز زامانلا آدديملامالي و خاليقيميز لا آياقلاشمالي دير. چيركين ليك‌لري دئشه‌له‌ييب، ياخشيليق‌لاري و گؤزه‌لليك‌لري اوزه چيخارماق اوچون، بيزه يول گؤسته‌ريجي اولان هامان شعريميز اولاجاقدير.

آذربايجان توركجه شعري، بوگون ايره‌لي گئدير، داها داغدان، جيراندان، آلاگؤزلو، سورمه‌لي قاشدان اوزاقلاشير. 50 ايل حيدربابايا سلام، شعريميزي آرديجا چكدي. بو، اؤز يئرينده ده‌يرلي اولورسادا، بوگونون ايستك‌لرينه جواب وئره‌بيلمير. بوگون شعرين قارشيندا يئني ساحه‌لر، تازا قونولار، ژانرلار و سؤزلر يارانير. شاعير زاماندان گئري قالماماق اوچون دوشونجه‌سيني يئني بير اوصول ايله خالقينا چاتدير مالي‌دير.‍ اونون دوشونجه‌سي دويغوسوايله قاريشيب، گؤزه‌ل سؤزلرده جانلانيب اوخوجونون الينه چاتير. شعريميز گؤزه‌لليك‌لري گوجلنديريب ايشيقليقلار يارادير، قارانليقلاري بوغور. بويولدا وزن، آهنگ، قافيه مومكوندور يارديمچي اولسون، يوخسا ال ـ آياغي توتورسا، شاعير، اونوقيراغا قويور.! بؤيوك شاعيريميز ـ عبدالله مرادي‌نين شعرلري بئله‌دير.

عبدالله مرادي 1338 جي‌ايلده زنگاندا آنادان اولوب، يونيوئرسيته‌ني بيترديكدن سونرا، آزاد ايش ايله مشغول اولوب، آنجاق آناديلي‌ني آچاندان بري، سؤزلري آراييب شاعير اولماق اوچون چاليشيب. بوگون مرادي به‌يين شعرلري بيزده دوشونجه ياراتماق اوچون ائتكي‌لي اينجه صنعته چئوريلير. ايلك دؤنه اونون آنا ـ چينار كيتابي، شعر سئوه‌رلريميزي سئوينديردي، ‌اوره‌ك لرينه دوم ـ دورو شعر شهديني داديزديردي، ايندي ده « شاختا وورموش آرزيلار » لا اوره‌ك لري داها قيز قينلادير، سوسوزلادير، شاختا كيمي يانديرير.

عبداله مرادي « شاختا وورموش آرزيلار » اثريني « خالق شاعيري » عنوانيله باشلايير.

بو شعر تكينه‌بير ده يرلي كيتابدير. اورادا، معنويت عالمينده ياشايان شاعيرين بوتون ده‌يرلي كيفيت‌لريله برابر‌اونون دوزگون دويغوسوني، ايستگيني، ووقاريني اوره چيخارير.

دئديگي سؤزلره ده دوز جاليييب، عاطفه يوكو آرتيراراق گؤزه‌ل شعر يارادير.

مرادي تكجه اؤز فردي دويغولاريني سؤيله‌مه‌يي « شعر » بيلمير؛! او فردي دويغولاريني، داغدان ـ باغدان دئمك‌له خالقي‌نين باشيني قاتماق، يونگول سؤزلرله آلداتماق ايسته‌مير؛ هذيان قوشوب، يالان ساتمير. او، خالق شاعيري دير، خالقينا اينانيب، اونا آرخالانير. بيرسيرا شاعيرلر كيمي اوزده شعار و ئريب، دالداداخالقا قنيم چيخمير. بو كيتابدا « بوقچا» آدلي‌بير پوئمادا واردير. بو اوزون شعر، تكينه بير كيتاب و بير مستقل اثر دير، رومان دير. مدرن بير شعردير. شعرين موضوعو بير تاپماجا كيمي گيزلي قالير، داستان ايره‌لي گئتديكجه بو تاپماجاني بيلمك هيجان يارادير، هامي تاپماجاني تاپماق ايستير. موضوع بودور كي بير قادين ايللر بويو شهرين كوچه‌لرينده گزير، الينده قولتوغوندا، اولان بير بوقچاني اؤزوندن آييرمير، باغرينا باسير. بو بوقچادا نه‌وار؟ هئچ كيم بيلمير. نهايت قادين اؤلور. بوتون شهر اهلي تؤكولورلر تاپماجاني تاپماغا...

تاپماجا تاپيلير...! من‌ده بورادا چوخ ايضاح ائتمك ايسته‌ميرم بلكه ايستيرم اوخوجولار اؤزلري اوخويوب و لذت آپارسينلار.

شاعير، بؤيوك و سارسيلماز بير استقامته ماليكدير، شاعير درين دوشونجه‌لي، اجتماعي باخيش لي، خالق قارشيندا باشي آشاغي و فروتن بير اينساندير. سؤزلرينه گلديكده، مرادي بيگ هر اوخوجونو شعري‌نين آرديجا چكير، اوخوجودا دويغو و هيجان يارادير، سؤز و دئييش گؤزه‌لليگي ايله چكير، بلكه ده سئحر ائدير و بئله ليكله سؤزونو يئتيرير. اونون شعرلرينده بوروشدورما يوخدور. هرزاد، آيدين ـ آچيق و ساده شكيلده دئييلير. بوساحه‌ده مرادي جنابلاري آذربايجاندا ساناز بير شاعير دير. سؤزلريني چوخ اوزاتمير، ييغجام شكيلده، گره‌كلي سؤزلرله و ساده دئييش ايله، دوشونجه‌لرده يئني جيغير آچير، اينام بسله‌دير؛ قيسا دئسك: مرادي ده‌يرلي بير شاعيردير و شعرلري خالقيميزين بوگونكو اينام و دو شونجه سيني عالي كيفينده داشيير.

شاختا وورموش آرزيلار 1378 ايلينده چاپ اوچون حاضيرلانميشدير، آنجاق مادي امكانلارين اولماديغيندان بوگونه قده‌ر ايشيق اوزو گؤرمه ميشدير، آمما شعرلري دوستلار ديلينده و اوره‌يينده ازبر اوخونوردو. ايندي همين دوستلار يارديمي ايله تورك شعري‌نين ماراقليلاري‌نين الينه چانير. مرادي جنابلارينا ساغليق، اوزون عؤمور و يئني نائليت‌لر ديله‌يه‌رك، گله‌جه‌يه گؤزتيكميشيك بلكه شعريميزين چيچك‌له‌نيب بوداقلانما سينا شاهيد اولاق.

4/8/84

مقدمه‌ي چاپ اول

شعر انسان روحونون، دويغوسونون يارانيشي دير. دويغو عالمي گئنيش ديرسه شعر دونياسي داهمن اوقدر گئنيش دير. چاغداش انسانين چاغداش دويغوسو، چاغداش دوشونجه‌سي واردير. بوگون آنا ديليميز ده چاغداش اولمالي دير.

شعريميز اينديكي ايستك‌لري، چاغداش ويئني دويغولاري بيلديرمه‌لي دير. آنا ديلـيمـزده چـاغـداش شعر سؤيـله‌مـك لازيـمـديـرگره‌كـرديـر. بـونون گره‌كليگيني سؤيله‌مك‌دن منظور بو دئييلديركي بيز حسن اوغلولاري، نسيمي، فضولي،واقف و شهريالاري قيراغا قويوب، آيري بير هاوا چالاق؛ يوخ، بيزيم كؤكوموز، گوده ميز محكم اولورسا، يئني شعريميز ده محكم اولوب و داياناقلي اولاجاقدير. شبهه يوخدوركي دونه‌ني اولمايانين بو گونوده اولماياجاقدير. بوگون ائله يئرده دايانميشيق كي دونيادان خبردار اولدورغوموز اجبارينداييق. دونيا دورُمو، هنردن اولان انتظارلار، هنرين دورومو هر صنعتكاري دوشوندورور. بوگونون شاعيري، خالقيميزين‌گون مجادله سينده اشتراك لي دير. او، مختلف مكتب‌لري ـ گرچك‌ليك ( رئاليزم )، رومانتيزم، توپلومسال گرچك‌ليك ( سوسيال رئاليزم)، گرچك‌ليك اوستونو ( سور رئاليزم )، قورومالجيليق ( استروكتوراليزم ) و نهايت، پست مدرنيزمي تانيمالي و اوندان يارارلانمالي دير. آمما گاهدان‌دا ياراشيركي انسانلاري انسانليقا، انسان سئوه‌رليگه و انسانلارين اعلا اؤزه‌لليك‌لرينه: دوشونجه، گؤزه‌لليك،دردلرين دوشونمه سينه چاغيرسين.

ادبيات ساحه‌سي، جغرافي سينيرلاريني آشيب كئچير. كلاسيك حصارلار اونون ال ـ آياغيني توتمامالي دير. شهريميزده بؤيوك آذربايجان خالقيني تمثيل ائده‌ن شاعيرليرنمـير وارديـركي بونـلاريـن اؤنـونـده عبـدالله مـرادي ( بالاش ) بـوشـاعير، دايانيبدير. يونيوئر سيته‌ني بيتيرديكدن سونرا خالق آكادمياسينا داخل اولوب و بورادا يازيب ـ پوزماغا باشلاميشدير. بوندان اوّل، اونون « آنا چينار» كتابي هر شعر سئوه‌ر ـ اوخوجونو اؤزونه چكميشدير و ايندي ايسه « شاختا وورموش آرزيلار» گؤز اؤنونده‌دير. بو شعر دفتري قاباقكيندان داها گؤره‌ل، داها دويغولوو داها شعر يتيله دولودور. شاعـير دردالينـدان، ائل قايغي‌سينـچكمه سيندن شـاعيطر، داهـا دوغرو سـو« خالق شاعيري » اولموشدور. بوعنوان آلتيندا سؤيله ديگي شعري بئله باشلايير:

نه خانلارين، نه بيـگ‌لريـن

نه بيـر قـودورقـان سـولطـانيـن

قـارشــي سينـدا اگـيلـمـيـشـم

نه قـولـلوغـونـدا دور مـوشـام.

نه بويـلانيـب پيشـيك كيـمـي

سـورفـاسـيناگـؤز تيـكمــيشم

نــه الـلـرينـده‌ن پــاي آلـيـب

سوموك اوتوب قودورموشام ...

اومسامداپاي، اؤزخالقيمين

وارليـقيـندان پاي اومـمـوشـام.

شاعير شعر دونياسي ني بئله آچيقلايير:

من نئجه گولدن سؤز آچيپ؟

من نئجه يـاردان سـؤيـله ييـم

مـن نئـجه بـوش سؤزلـريلـن،

اؤز خالقيمـين باشـين قـاتيـم؟

من نـئـجه دردلـي خالقـيمي،

يونگول سؤز ايلن آلـداديـم؟

اوتانماييب هـذيان قوشـوب

دوز يــئـرينه يـالان سـاتيـم؟!

شاعير گؤزه‌لليگي دانماييب, اوداگؤزه للره وورولوب. اؤزپاييجا ايلهام آلير. آمما:

اينـدي بـودور منـيم سـؤزوم

مـــن خالقمين شـاعـيري يـم

تكــجـه اونــا ايـــنانميــشـام

آنــجـاق اونـا بــاش ايـه رم!

و بونا اينانيركي:

شعريمين ايـلهـام قايـناغـي

اؤز خالقـيمين وارليغـي دير.

ونهايت ديليم ـ ديليم دوغرانسادا، منليگين اونوتماديغيني و ايلقاريندان ال چكمه مه يي ني سؤيله يير. شاعيرين بو شعري بوتون مضمونو و فورماسي ايله شاه اثر ساييلير.

مرادي، كيچيك حادثه‌لردن گـؤزه‌ل صحـنه‌لر يـارادير. انسـانـلاريـن منليك‌لري اونو دوشوندورور. پئسكولوژيك حـاللاري نظـرده تـوتـاراق، بـديـعي فيكيرلر يارادير. « چرچي » شعرينـده، اؤزائليـنين سـاده آليـش ـ وئريـشينه و آليـن تـريلـه چؤره‌ك قازانماغي، ائل ايچينده شنليك يارادان و شنليك تمثيل چي اولان چرچي ني تصويره چكير. « چردك » شعرينده اوشاقليق خاطيره‌لريني ياد ائديب باجي سي نين بويماقسيز قالماسينا حاييفسيلانير و « چراغ » شعرينده ـ 21 اينجي عصرين باشلانيشيندا بير داملا ايشيق آختارير.

« خئيرات » آدلي شعرينده موس ـ موس ائده‌ن انسانلارا توققوشور:

قـازانـلاري آسمـيشـديـلار.

گليب گئدن چوخ چوخدو...

بير نئچه گون بوندان قابـاق

مـنيــم آبـام اؤلـمـوشــودو

اؤلنده هــئچ كيـم يوخـودو

قويلايـانـدا بئـس ـ اون نـفر

آمما بوگون چوخ چوخودو!!

هر حالدا، مرادي، تكجه زنجان شاعيري يوخ، بلكه بوتون آذربايجان خالقي‌نين بؤيوك شاعيري دير. دوران اونا ظولم ائديب، ياشاييشين چتين‌ليگي اونو شهريميزين بير بوجاغينا باسيبسادا، هئچ زامان وقاريني سينديرماييب، و اوجا سسله دئيير:

يئيين، ايچين

قيرين، تؤكون

كسين، بيچين

آمما

قويمام قارا مال لاركيـمي

پالچيق آياقلي سوخولوب

بوباخچانـي سـيز پوزاسـيز.

قلبيمي سينـديـران كيمـي،

وقـاريـمـي سينـديـراســيز!

هئچ بير شئي شاعيري ظولم كيمي آجيقلانديرمايير. او « امليك قوزو » شعرينده ظولمه قارشي عصياني تصويره چكير، بوردا گؤسته‌‌ريركي بير بالاجا قوزو آناسيندان سود امن چاغدا، خانين قوناغي گلير و قوناق اوچون بالاجا قوزونو شيشه سوخورلار. هله آغزينداكي سودو اوتماميش، سودو قانيله قاريشير و قويون، قوزو سونا باخير، بو تصوير شاعيرانه گؤزه‌لدير كي هميشه‌ليك شاعيرين نفرتيني ظاليم‌لره قارشي اويادير.

معاصر شاعيرلريميزين ايچينده بئله گوجلو، بئله دردلي، بئله باجاريقلي، بئله دوشونجه‌لي شاعيـر چـوخ سانازدير و عبـدالله مـرادي بـو آرادا قـالارقـي و بـؤيـوك شاعيردير.

« شاختا وورموش آرزيلار » كتابـي‌نـين اوخـومـاسيـني بوتون شعر سـئوه‌ر انـسانـلارا توصيه ائديب، گؤركملي شاعيريميزه يئني نائليت‌لر ديله ييريك.

م . كريمي

1378 زنجان



[1] اومید زنجان، سایی 129.

1 . سيغينديغي.

2 . دينجلدير.

3 . همن.