آذربایجان تاریخی    

هورریلر           

 م.کریمی

   هورریلر خزر دنیزی ایله دجله چایی نین قیراقلارینا قده ر اوزانان بیر یورددا یاشایان خالقلارین آدی دیر. هورریلر 2500 ایل میلاددان اؤنجه بو یئرلرده یاشاییردیلار. اونلارین یاشاییش یوردلاری زاگروس داغلاریندان توتوب – مدیترانه ساحیللرینی ده احتوا ائدیردی. هورریلر 2500 ایل میلاددان اؤنجه بورالاردا یاشاسالار دا، 1600 الی 1200 میلاددان اؤنجه ایللر آراسیندا بیر مدنیت قوروب، خاقانلیقلارینی قوردولار. هئتیتلر مدنیتی نی ده اونلار یاراتمیش و بو یوردلار تاریخ بویو هورریلر اؤلکه سی کیمی قلمه آلینمیشدیر. هورریلر 15 یوزایل میلاددان اؤنجه مصر و بابل مدنیتینه بیر رقیب اولورلار.

    هورریلرین دیلی بوگون آرادان گئدیبدیرسه ده، دیلچیلر هورریلر دیلی ایله قافقاز دیللری آراسیندا اولان باغلیلیغی قبول ائدیرلر. هئتیتلرین باشکندی اولان خاتوشا شهریندن تاپیلان میخی کتیبه لردن آلینان معلومات گؤسته ریر کی هورریلر هئتیتلردن اؤنجه داها آرتیق و قاباقجیل بیر مدنیته مالیک ایدیلر. اونلار میتان شاهلیغینی تشکیل وئرمیش و اونلارلا یاشاییرمیشلار. دوغرودان دا بوگونه قده ر بوتون تاریخچی لر هورریلری میتانلارا باغلی بیر مدنیت تانیتدیرمیشلار.

   هورریلر همین تاریخچیلرین دئدیکلرینه گؤره زاگروس داغلاری ایله اورمو دنیزی آراسیندا داها آرتیق یاشامیش و مدنیتلری نین کؤکلرینی بورادا باغلامیشدیرلار. هورریلر باشقا میلتلریله ده صمیمیتله یاشامیشلار و اونلارلا ساواش و دؤیوشه داخیل اولمامیشلار، بلکه اؤز مدنیتلرینی قوروماق اوچون باشقا میلتلریله صولح و صفادا یاشاماغا جان تیرمیشلار. آنجاق هجوملار قارشیندا دا دایانمیشلار.

   هورریلرین دیلینی قافقاز دیللریندن بیله رک، آدلارینی دا اورفا شهریندن – بوگونکو تورفا شهریندن تورکیه ده – آلینما بیلیرلر. همین دیلچی لر اونلاری اور یا اورفا شهریندن بیله رک، آسیانی سویلاریندان دا بیلیرلر. بیر سیرا عالیملر اونلاری آریایی؟! بیلیرلر؛ آنجاق دیللرینین التصاقی اولدوغو بو تئزی اینانماغا چتینلیک یارادیر. بوغازکوی کتیبه سی هورریلردن قالان بیر کتیبه اولاراق بوگون چوخلو عالیملرین باخیشینی اؤزونه چکمیش و هورلی – هئتیت خطی کیمی تانینماقدادیر

   هورریلر، آت تربیه سینده اؤزلریندن مهارت گؤسترمیش، اکینچیلیکده ده تانینمیشدیلار. اونلارین آراسیندا قادینلارین آرتیق حؤرمتی اولدوغونو دا تاریخچیلر قید ائتمکدن اسیرگه میرلر. اونلارین دینلری حاققیندا دا تاریخچیلر چوخ معلومات وئره بیلمه میشلر؛ آنجاق هورریلر آراسیندا نئچه تانریچانین اولدوغو اینانیلیر. گونش، یاغیش، اود و گورگوربابا آدلی تانریچالاری نین اولدوغو اینانیلیر.

   هورریلر ایراندا پروتوتورکلردن ساییلاراق، سومرلر، هئتیتلر، قوتتیلر، لوللوبیلر، ماننالار و ساکالار سیراسیندا دایانیرلار. هورریلرین شاهلاریندان بیزه بو آدلار قالمادادیر: تیشاری، اورکیش و ناوار.

    هورریلردن تاریخی اثرلر الده واردیر کی بوگون اونلاری اورفا، اورمیه، سلماس و توروسدا گؤرمک مومکوندور. بو یوردلار قاباقجا(میلاددان اؤنجه) ناییر آدلانیرمیشلار. هورریلر ده سومرلر، قوتتیلر کیمی اورتا آسیادان کؤچوب آذربایجانا گلمیشلر. اونلارین باشکندی مختلیف یازیلاردا واشوقاننی – هالور چایی نین قیراغیندا- یازیلمیشدیر. بیر سیرا تاریخچیلر اونلارین سونرالاردا هیت و اورارتو دولتلرینی یاراتماغی دا یازیرلار. هابئله اونلارین سویلارینی قوتتیلر و لوللوبیلردن بیلیب، التصاقی دیللی اولدوقلارینی یازیرلار. حسنلو تپه سیندن تاپیلان بیر کتیبه ده 2400 ایل میلاددان اؤنجه هورری خاقانی تیشاری دان قالمیش ساییلیر. ساشارنار – هورریلرین باشقا بیر شاهی – دان ناوار منطقه سینده 1450 ایل میلاددان اؤنجه یه باغلی بیر کتیبه ده اله گلمیشدیر. هورریلرین هورپاتیلا آدلی بیر سولاله لری ده اولموشدور کی نئچه خاقانلارینین آدی بوگونه قده ر تانینمیشدیر. پروفسور دایسون هورریلر حاققیندا آراشدیرمالار ایره لی سورموش و دیرلی سونوچلار الده ائتمیشدیر. هورریلرین مدنیتلرینین وارلیغی حسنلو تپه سیندن تاپیلان جامدا گؤرسه نیر. 1905جی ایلده سلماسین 15 کیلومترلیگینده ایکی اینک، قورشاق، تیر – کمان و قانادلی انسان هیکلینی تاپدیلار. بوگون اورمیه دنیزیندن اوشنویه یه قده ر اوزانان بیر یولدا تاریخی تپه، هورریلر و لوللوبیلره عایید اولاراق ساخلانیلیر. بئله سندلر بوگون هله ده آذربایجانین مختلیف یئرلریندن تاپیلیر. نابوردان علاوه، کرکوک و نوزیدن ده دیرلی سندلر اله گلمیشدیر.

   اله گلن سندلر هورریلرین ارابه لردن یارارلاندیقلارینی بللندیریر. هوراند کندلریندن اولان هؤری بره آدلی بیر ماحال قاراداغ کندلریندن تانینمیش بیر ماحالدیر. بورادا اولان آدلار او جومله دن هورات، غوری بره، هووای، هوای دره، هورووشه و باشقا آدلار هورریلردن قالما آدلار کیمی تانینیرلار. تاریخچیلر هورریلرین تاریخینی بئله یازیرلار کی میلاددان 2500 ایل قاباق قافقازدان بیر قبیله کؤچه رک اورمو اطرافیندا مسکونلاشیرلار. 1500 ایل میلاددان اؤنجه بورالاردا بیر مدنیت یارادیرلار و هورریلر خاقانلیفینی قورورلار. بونلار قوتتیلر و لوللوبیلر سویوندان اولموشلار و دیللری ده اونلارلا قوهوم ساییلیر.

   دوکتور دیلمقانی نین یازدیغینا گؤره، هورریلر ایلک خاقانلاردان ساییلیرلار کی آذربایجاندا مدنیت قورموش و آنادیلیمیزده دانیشمیشلار و کتیبه لر یازمیشلار. دوکتور زهتابی دا مختلیف اثرلرینده بونلارا فاکتلار گتیرمیش و اثبات ائتمیشدیر. قاراداغدا اولان چوخلو کندلرین آدلاری هورریلرله باغلیدیر. دیل حاققیندا اولان آراشدیرمالار ایللردیر کی بونلاری اثبات ائتمیشدیر. هوری بره، هورات و باشقا آدلارین معنالارینی بوگونکو دیلیمیزده تاپماق چتین دئییلدیر. هورات: هورریلرین مقدس آتی دئییلیرمیش. هؤری بره هورریلرین کمینگاهلاری دئییلیرمیش، هوراند گونش یئری دئمکدیر و . . .

هورریلرین دیلی قافقاز دیللریندن ساییلدیغینی دئمیشدیک، ایندی بو قونودا آرتیق دانیشماق ایستردیک. Caucasian Languages قافقاز دیللری -  بو دیللر اوچ بؤلومه بؤلونور:  قوزئی باتی قروپو  - چرکس و آبخاز دیللری / قوزئی دوغو دیللری – بو قروچ 30 دیلدن ده آرتیقدیر او جومله دن : لزگی، آوار و داغستان دیللری / قافقاز گونئی دیللری – لاز، گورجی و مینگرلی قروپو.

   هورری دیلینه عایید متنلر 20جی یوزایلین باشلانغیجیندا بوغازکوی آرشیوینده تاپیلدی. بو متن بیر مکتوب اولاراق اککد خطی ایله هورری دیلینده تیشاری آدلی بیر شاهدان – اورکیش و ماواری شاهیندان میلاددان 3000 ایل اؤنجه ده یازیلمیشدیر. "راس الشمرا" یئر قازینتیلاریندان معلوم اولدو کی بو زامانلاردا اوگاریت شهرینده یاشایانلار هورری دیلی ایله قونوشوردولار. "ماری آرشیویندن تاپیلان متنلر ده داها آیدینلاتدی کی بو زامانلاردا هورری یازیلار چوخوموش. هاتوشاش و بوغازکوی سندلری بو دیلین و خظ اوزه رینده قویدوغو تاثیر داها چوخوموش. بوغازکوی متنلرینده دوعا و هورری متنلری تاپیلدی. گیل گمیش ناغیلیندان دا بیر پارچالار اله گلدی. آنجاق اصلی متن هورری دیلینه عایید اولان و اؤنملی اولان متن بیر مکتوبدور کی "توش رانا"- میتان شاهی، اوچونجو آمنوفیس – مصرین فرعونونا یازمیشدیر. بو مکتوب 1400 ایل میلاددان اؤنجه یازیلمیش و "تل العماره" باشکندی نین ویرانه لرینده الده ائدیلمیشدیر. بو متنلر اله گلدیکده بیر سیرا آچیلمامیش قالان سیررلری آچیقلادی، او جومله دن بیلیندی کی اککد متنلرده ده هورری آدلارین چوخلوغو دانیلمازدیر. نوزی شهریندن اله گلن قایناقلار گؤسته ریر کی هورریلر بابل ادبی اثرلرینی آلمیش و اؤز اثرلری اولان آت تربیه سی کیمی بیلیک لرینی اونلارا آرتیریب آشور و هیتیتلره وئرمیشلر.

   هورریلر ثابت و قالارقی بیر امپراتورلوق یاراتماسالار دا، مدنیت یؤنوندن گوجلو ایدیلر. الیمیزده اولان سندلر، سومرجه و یاخود قوتتیلر دیلینده اولان قایناقلار هورریلر حاققیندا معلومات وئریرلر. اورکیش، ناوار، تیشاری، نامرو و باشقا آدلار هورریلردن قالاراق بوگونه قده ر آراشدیرمالار داها آز اولموشدور. آنجاق بونلار اساسیندا تدقیقلر و تحقیقلر آپارماق گره کدیر. بو خاقان و یئر آدلارینین بیر سیراسی هله ده معلوم اولمامیشدیر مثلا اورکیش شهری هارادا دیر معلوم دئییلدیر. آنجاق اورمودان کرکوک و ایکی چای آراسیندا یاشاماقدا اولدوقلاری اینانیلیر.

   اورمو دریاسی اطرافیندا یاشاماقدا اولان هورریلرین دیل قالیقلاری و آدلاری هله ده قالماقدادیر. اونلار میلاددان ایکی مین اؤنجه داها گئنیش یئرلره یاییلیب و آراپخای یا همان کرکوک اطرافیندا یاشامیشلار. کرکوکدا دا بیر سیرا هورریلره عایید سندلر اله گلمیشدیر. باستان شناسلار میلاددان اوچ مین ایل اؤنجه ده ایکی چای آراسیندا هورریلرین اثرلریندن دانیشیرلار، آنجاق اونلارین امپراتورلوقلاری همیشه کؤلگه آلتیندا قالمیش، تکجه اونلارین کولتورلرینه مراجعه اولونور.

   بیر سیرا عالیملر چالیشیرلار هورری آدینین ده ییشیک فورمالاری ایله اونلاری آریا کلمه سی کیمی اوخوسونلار. آنجاق دیللری نین التصاقی اولدوغو داها بوگون اونلارین سؤزلرینین یانلیش اولدوغونو بیلیندیریر. بیر سیراسی حتا هورری آدینی هورا بنزه ده رک گونش معناسینی آلاراق، آریائی اولدوقلارینی ایره لی سورورلر. بونونلا بئله تاریخ و دیلچی لیک گؤسته ریر کی هورریلر سونرا یئرلرینی ماننالارا وئرمیشلر و تاریخده آرادان گئتمه میشلر. بوگون بو آردیجیل قالارقیلیغی دیلیمیزده گؤره بیلیریک. ماننا شاهلاری نین آدلاری هورریلره چوخ بنزه ییر، بو آدلاری اورمو دریاچه سی، قاراداغ، حتا خزر دنیزی اطذافیندا گؤرمک اولور. ایکی چای آراسیندا دا هورریلره باغلی آدلار اورتایا گلمکده دیر. یئنی تاپیلان لوحه لر کرکوکدا، حتا کاپادوکیه لوحه لرینده هورریلردن خبر وئریر. "نامار" آدی ایلک اؤنجه "ناوار" اولاراق، داها سونرالار "نامرو" آدلانمیشدیر و بوگون ده بئله اوخونور.

   بوغازکوی دن تاپیلان سندلر هورریلر حاققیندا یئنی معلوماتلاری آراشدیرماق اوچون یوللاری آچیر. بو التصاقی دیللردن اولدوغونو آیدینلاشدیریر. اردبیل اطرافیندا تاپیلان یئر قازینتیلاریندان مگالیتیک اثرلر اساسیندا هورریلردن قالماسینی ادعا ائتمک اولار. "شهر یئری" بونلاردان قالان اثر کیمی بوتون دونیا باشتان شناسلارینین دقتینی جلب ائتمیشدیر. .(تاریخ پیشرفت علمی وفرهنگی بشر، ازانتشارات یونسکو، ترجمه پرویز مرزبان، جلد اول بخش دوم- قسمت اول، ۳۲-۳۱-۳۰ / جغرافیایی استرابون موضوع کوسایوی یاکیسی ). اردبیلده اولان هوراند، هیر و حور آدلاری 4 مین ایل بوندان اؤنجه یه عایید اولاراق، هورریلرین تاریخینی آیدینلیغا چیخاریر.

   دین آراشدیریجیلار هورریلر یانیندا اولان تانریچالاردان دانیشیرلار. هورریلرین تانریچالاری گاهدان یونان تانریچالارینا داها یاخین اولدوغونو بیلیندیریر. اونلارین اساس تانریچالاریندان بیری شبات، اونون یانیندا شاوشکا و داها سونرا شی مه گی (گونش تانریچاسی) و کوشوش(آی تانریچاسی) آدلاری گلیر. بو آراشدیرمالار هورریلر ایله هیتیتلرین یاخین اولدوقلارینی بللندیریر.

آراشدیریجیلار بوغازکوی اطرافیندا تاپیلان یندلر اوزه ذیندا چوخ دایانیرلار. اونلار اینانیرلار کی هورریلر میلاددان ایکی مین ایل اؤنجه میتان مدنیتینی یاراتدیلار. هیتیلر اوزه رینده ده تاثیر بوراخدیلار. هتیتلر، مورسیلیس زامانی 1595 ایلینده بابله هجوم آپاریب، قاییدیش زامانی هورریلرله اوز اوزه گلمیشلر. هاتوشا – ب.غازکوی داشلاریندا تاپیلان یازیلی قیه داش یازیلاریندا هورریلرین یاخشی دورومدا اولدوقلاری بللی دیر. اونلار بو یوردلاردا ممتاز بیر دورومدا یاشاییرمیشلار.

                                                               

                                         

 

قایناقلار :                                                                

پروفسور "م . ت . ذهتابي"، تاريخ قديم تركان ايران، تبریز، 1376.
عزت الله نگهبان، ظروف فلزي مارليك
مجله ميراث فرهنگي، سال سوم، شماره 5 ، 1370 .

قرار علی‌یف،۱۳۸۸٫ پادشاهی ماد، ترجمه‌ی کامبیز میربهاء، انتشارات ققنوس.
چارلز برنی، مارشال لانگ، ۱۳۸۶٫تاریخ اقوام کوه‌نشین شمال غربی ایران.ترجمه‌ی هوشنگ صدیقی.انتشارات نگاه.
دیاکونوف، ۱۳۵۷٫ تاریخ ماد، دیاکونوف، ترجمه‌ی کریم کشاورز، انتشارات پیام تهران.
امید عطایی‌فرد، ۱۳۸۴٫ ایران بزرگ، انتشارات اطلاعات.
رقیه بهزادی، ۱۳۸۶٫ قوم های کهن در آسیای مرکزی و فلات ایران، انتشارات طهوری.
شاپور رواسانی، ۱۳۷۰٫جامعه بزرگ شرق، نشر شمع.