موقوفات خطی ترکی در کتابخانه آستان قدس رضوی

در کتابخانه‌ی کهنسال و 1100 ساله‌ی آستان قدس رضوی، 67 نسخه به زبان ترکی مجموعه‌ی نسخه خطی آن را همراهی می‌کند که باعث غنا و جامعیت زبانی آن‌ها گردیده است.

برخی نسخه‌ها متعلق به زبان ترکی شمال خراسان و هرات هستند مانند: یوسف و زلیخا اثر طبع مظلوم در قرن13ق ‌‌‌‌‌‌[شماره 651 گوهرشاد] و یا کاتبان نسخه متعلق به مناطق مزبورند مانند: عبدالله بن آقا رضا در 1245ق (کاتب لیلی و مجنون فضولی، شماره 691 گوهرشاد) و نبی عامری در 1096ق کاتب لغت‌نامه امیر علیشیر نوایی متوفی 906 ق [نسخه 6940 مرکزی].
گروهی از نسخه‌ها توسط کاتبان آذربایجان ایران کتابت شده است مانند نسخه‌ی دیگر لیلی و مجنون فضولی بغدادی متوفی 976ق که توسط شفیع تبریزی در 1228ق کتابت شده است و یا نسخه‌ی ربع مجیّب در نجوم که میرزا محبعلی ناظم‌الملک مرندی در 1300ق نگاشته است و نیز نسخه‌ی تعلیم الخط عبدالله صیرفی (قرن 6ق) که توسط اَبودَودَس در 961ق کتابت و تذهیب شده است.
بخش دیگر، نسخه‌هایی هستند که در قسطنطنیه یا استانبول و بلاد دیگر ترکیه امروزی نگاشته شده‌اند و متأثر از شیوه‌ی نگارش، تذهیب و واژگان ترکی استامبولی قرار دارند مانند نسخه‌ی مراثی به خط قنبر علی آل عبا (قرن 14ق) شامل مرثیه‌های رجب بن حسین از فقرای بکتاشیه ترکیه که در 1203ق نوشته است و نسخه‌ای به خط نسخ محمد بن حسین معاصر سلطان مراد بن سلطان سلیم عثمانی که مناسک حج سنان الدین یوسف مکی زنده در 991ق را در شام استنساخ کرده است و یا نسخه‌ی کتابچه‌ی تشکیلات اردوی همایونی عثمانی در 1815 میلادی.
گفتنی است کاتبان ترک زبان خراسان مانند رمضان بن کربلایی مشهدی دُلو- از روستای خبوشان یا قوچان- و کاتب نسخه‌ی لیلی و مجنون فضولی بغدادی متوفی 976ق در سال 1287ق همراه با کتابت آن دو مثنوی فارسی (بختیارنامه و موش و گربه) در همان سال استنساخ نموده و می‌نماید، در کنار بازنویسی کتب ترکی به کتابت نسخه‌های فارسی نیز جدیّت داشته‌اند.
واقفان ترکی کتب
سابقه‌ی وقف نسخه‌های ترکی به تاریخ 1145ق به حدود سیصد سال پیش بازمی‌گردد که نادرشاه افشار اولین نسخه‌ی ترکی را وقف کتابخانه نمود و در ادامه میرزا رضاخان نائینی، قاضی نور در مرداد 1311 و خان بابا مشار در 1346ش نسخه‌هایی را به کتابخانه واگذار و نیاز نمودند.
بعد از انقلاب اسلامی با شتاب آهنگ وقف و خرید، نسخه‌های بیش‌تری که 80% موجودی نسخه‌های ترکی را شامل می‌گردد به مجموعه افزوده شد.
در این سی سال اخیر نیز نام واقفانی هم‌چون سیّد محمدباقر سبزواری 1405ق/ سیّد جلال‌الدین تهرانی 1361ش/ علیرضا شاهی 1372ش/ رایزن فرهنگی ایران در سوریه 1368/ استاد جعفر زاهدی 1377ش/ احمد شاهد اسفراینی 1381ش/ حاج آقای نیری کاشمری 1382 و مقام معظم رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای که خلال سال‌های 1373 تا 1387 نسخه‌هایی را به زبان ترکی وقف و نیاز داشته‌اند.
محتوا و موضوع نسخه‏های خطی ترکی
صرف نظر از نام نیک‌اندیشان و ارادت‌مندان ساحت قدسی حضرت رضا(ع) که مجموعه‌های خطی و نفیس خود را اهدا نموده‌اند، بیش‌ترین تعداد نسخه‌های مزبور در موضوعات منظوم و منثور ادبی قرار گرفته‌اند مانند دواوین شعرا، مثنویات و در مراحل بعدی نسخه‌هایی در مباحث عقاید و فقه و اخبار و برخی علوم پزشکی و نجوم و جنگی و تجوید و تاریخ ملاحظه می‌شوند.
دواوین و شرح متون مانند: دیوان فضولی بغدادی (976ق)/ دیوان امیر علیشیر نوایی(960ق)/ دیوان مشرب/ قصیده التجائیه ابوالحسن صفا (14ق)/ ترجمه قصیده برده بوصیری از قطب الدین خلواتی/ شرح دیوان حافظ از سروری(969ق)/ شرح گلستان سعدی از ملا شمعی.
مثنویات چون: لیلی و مجنون فضولی/ یوسف و زلیخا مظلوم (قرن 13ق)/ وفات‌نامه پیامبر اکرم (ص) (قرن 13ق)/ گلشن مصائب واصف تبریزی (قرن13ق).
متون منثور ادبی و جنگ‌های اشعار که عموماً شامل مرثیه‌های ائمه اطهار(ع) و اولیاءالله هستند مانند: محبوب‌القلوب امیر علیشیر نوایی (906ق)/ بحارالانشاء از قرن 12ق/ جنگ مراثی علی نوحه‌خوان/ جنگ اشعر دلریش (قرن 13ق)/ و جنگ مرثیه رجب بن حسین در 1203ق.
متون تاریخ زندگانی ائمه اطهار(ع) به ویژه حضرت سیّد الشهدا(ع) و ترجمه‌ی احوال شعرا مانند: حدیقة السعدا فضولی بغدادی در ترجمه روضة الشهدا ملاحسین کاشفی در مصائب و زندگانی امام حسین(ع)/ داستان محمد حنیفه/ مقتل و مصائب سیّدالشهدا/ جنان‌المؤمنین از رضا خاکسار (قرن12ق) در مصائب و زندگانی سیّدالشهدا و واقعه طف/ مجالس النفایس امیر علیشیر نوایی در تاریخ ادبیات/ تذکره شیخ صفی‌الدین اردبیلی.
کتاب‌های لغت دو زبانه مانند: لغت حلیمی (قرن 10ق) یا شرح بحرالغرایب/ لغت‌نامه امیر علیشر نوایی/ نصاب ترکی علی بادکوبه‌ای (قرن14ق).
و متون علمی مانند: ربع مجیب نعمت‌الله (قرن13)/ رساله معرفت اسطرلاب از مصطفی بن علی موقت جامع خاقان در استامبول/ طالع‌نامه از محمد چلپی موقت مسجد جامع شهزاده/ غایة‌البیان در تدبیر بدن انسان از رئیس الاطباء صالح بن نصرالله معروف به ابن سلوم حلبی متوفی 1080ق در بیان امراض، مفردات و مرکبات ادویه که به نام محمدخان پسر ابراهیم خان، سلطان عثمانی نگاشته است.