اویغور تورک ادبیاتی
اوغوز و اویغور، تورک سویونون ایکی اصلی بؤلومودور، اویغولار یئرکوره سینین دوغوسوندا و اوعوزلار باتیسیندا یئرسالمیش و مدنیتلر یاراتمیشلار. اوغوز لاستانیندا، بیرسیرا اوغوزا یاردیم ائدهن تورکلری اویغور آدلاندیریر. اویغور، حیمایه ائده ن و یاپیشان معناسیندادیر. بوتون تاریخی قایناقلار اویغولاری، تورکلرین ان اسکی بولاریندان بیلیرلر. عربجه، قارسجا و تورکجه قایناقلاردان علاوه، بوتون چین و تورکلرین باشقا قوشولاری اولان خالقلار دا، اویغولارین تورک سویوندان اولدوغونو و تورکلرین اصیل بویلاریندان بیری اولال کیمی آد آپارمیشلار. آنجاق بوگونکو گونه گلدیکده، اویغور آدلاندیردیغیمیز تورکلر بیر تاریخی اولامی یوزایله قده ر تورک دونیاسینی اللرینه آلمیش و چوخلوادبی- تاریخی اثرلر یاراتمیشلار. اویغور خطی و یازی الیفباسی یوزایللر بویو تورک خالقلاری ایچینده یا شامیس و بوگول مینلرجه تورکجه اثرلر بوالیفبا ایله یازیلمیش و دونیا کتابی نالارنیدا ساخلانمادادیر. حتا اؤلکه میز ایراندا بئله یازی نسخه لرینی تاپماق دا ممکندور. بوسطیرلرین یازاری عتبه الحقایق کتابینین اویغور خطی ایله نسخهسیندن یایماغی یئرینه یئتیرمیشدیر. شوبهه یوخدور کی اویغور ادبیاتی نئچه مین ایللیک بیر تاریخه مالیکدیر. اویغور دئدیگمیز بوگون آسیانین دوغوسوندا یاشایان و چین اؤلکه سینده چوخلوغو اولان بؤیوک و اسکی بیر خالقدیر. اویغورلارین انسان سایییسی بلکه 50 میلیون دان دا آرتیق اولسون. اونون دوزگون آمارینی وئرمک امکانی هلهلیک یوخدور. بیرطرفدن چین دولتی اونلارین ساییسینی باسریریب چوخ آز گؤسترمه گینه چالیشیر و باشقا طرفدن ده اویغورلارین اؤزلری افراطچی بیر ساییلار وئرمکله بیزی ایکی سؤز آراسیندا قویورلار هرحالدا، بوگون اویغورلار چین ولایتلری اولان کانسو، بؤلگه لرینده یاشاییرلار و ساییلاری 20دن 50 میلیونا قده ر- بیرسیرا سؤزلره گؤره 100 میلیونا چاتیر.
اویغور ادبیاتی چوخ اسکی بیر تاریخه مالیکدیر. 1200 ایلدن چوخ قدیملره چاتان اویغور ادبیاتی، بوگون بوتون تورک دونیاسینین عموم ادبیاتی کیمی تانینمادادیر. چوخلو داش یازیلاری کتیبهلر و قبیر داشلاری ایله یاناشی یوزلرجه کلاسیک اثرلردن آدآپارماقاولار. بونلارین آداسیندا 850 ایل بوندان اؤنجه یازیلان عتبه الحقایق اثری دانیلماز بیر اؤرنکدیر.
کلاسیک دؤوراندا، اویغورلار اوزبک لر و قیرقیزلارلا برابر درین و کئکنیش بیر ادبیاتا صاحب اولاراق، اؤزلرینی 19جو یوزایله چاتدیریرلار. داها بو زامان اؤزه ل اویغور ادبیاتینا مالیک چیخماغا جان آتیرلار. 19جو یوزایلدن، اویغور یازارلاری و شاعیرلری اوزبکلردن و قیزقیزلاردان فرقله نه رک، اؤز ملی ادبیاتلارینی یاراتماغا یؤنه لیرلر. بوزامان ملی شاعیرلر اورتایا گلیرلر. بوئلارین اؤنونده 1بنزاری گلملدهدیر. نزاری، فرهاد و شیرین، لیلی مجنون، محزون – گل نسا، رابیعه داستانلاری ایله برابر امیرعلیشیر نوایی غزللرینی مخمس کیمی شعرلرینده تضمین، زنگین بیرشعر دونیاسی اویغورلارا یاردادیر. نزاری بو اثراریندن توپلومون عدالت سیزلیگینی، خالقا یاپیلان ظلم و باسقیدان دانیشیر و انسانلیقدان آزادلیقدان و بوتون ازیلن انسانلاردان حیمایه ائدیر...
19جو یوزایلده اویغورلار ولایتی اولان ارومچو، گوبی، قوچار و کاشغر شهرینده مانچو- چین استیلاسینا قارشی آیاقلانما گوجله نیر. خالقین آزادلیق مجادله سی دوام ائدیر. «بلا ناظم» کیمی بیر یازار، چینه قارشی اویغور خالقینین ملی مجادله سی تصویره آلیر. همین ایللرده قوچار آیاقلانماسی و خالقین غلبه سینی، باشقا اویغور یازاری اولان «ملاشاکر» داستانلاشدیریر.
او بیری یاندان «صدر پهلوان» و «سید محمد کاشی» اثرلرینده اویغور خالقینین یاشادیغی سیخینتیلاری دیله گتیریرلر. 1882جی ایلده یازیلان «شهر شکسته» سیدمحمد کاشی طرفیندن یازیلیر.
همین اثر 1909جو ایلده اویغورجا، قازاقجا و روسجا یاییلیر.
20جی یوزالپیلده اویغور ادبیاتینین ان گؤزه ل قونوسو اولان اویغور خالقینین چینه قارشی باغیمسیزلیق مجادله سیدیر. بو زامان اویغور ادبیاتی گوجله نیر و یوزلرجه اثرلر اورتایا گلیر اوجمله دن:
آرزو محمد دن امیرعلی اثری
امیدی دن جنگ نامه
محمد عالم دن تاریخ کاشغر
قاسم بیگ دن گولجه واقعه لری
محمدصالح یارکندی دن غزات المسلمین
ملابلال بت ملا یوسف دن غزات در ملک چین
سید محمد دن شرح شکسته نامه
ملاشاکر دن ظفرنامه
غریبی دن تاریخ نامۀ یعقوب خان
قوربان صوفی صفربیگ دن تاریخ دولت
ملاموسی سایرامی دن «تاریخ امینه» و «تاریخ حمیدی»
بو زامان اویغور ادبیاتینین مشهور شاعیرلری بونلاردیر: لطف الله مطلب، نیما شهید، احمد ضیایی، عبدالرحیم اؤتکور، محمد امین بغرا، عیسی یوسف آلپ تکین.
عبدالخالق اویغور 1930 جو ایلده چین ظولمونه قارشی آیاغا قالخیر و «سن کیمین اوغلوسان» آدلی شعر کتابی ایله اویغور لاردا میللی شعورو اویادیب چین استیلاسینا قارشی دایانیر.
لطف اله مطلب «سینجان» غزئتهسینده شعر یازماغا باشلایاراق 1943 جوایلدن «ادبیات گلزاری» باشلیغی آلتیندا چینله دوروشماغا باشلاییر و اوناگؤره ده سورگون ائدیلیر. آق سو یا سورگون اولاراق آق سو درگیسینی یولاسالیر و مبارزه سینی داوام اتدیر و بیرنئجه شعر کتابلاری یاییملاییر: خولیالی دیلک، ایللره جواب، گل باهار و ... و نهایتده 1944جو ایلده هله 24 یاشیندایکن اؤلدورولور.
نیما شهید (1972-1906) 3000دن آرتیق شعریله یئنی اویغور ادبیاتینین گلیشمه سینده چالیشیر و بو کتابلاری یازیر: بؤیوک اوزلاشما، دوغرو یول ایشیقدان، حضوروندان، وطن عشقی، اویان، قبیردن آواز، و ....
احمد ضیایی 1947جی ایلدن بیر ادبی گلیشمه نی رهبرلیک ائدیر و شعر کتابلاری یازیر: سولماز چیچکلر، لاده یولوندا کروان،
البتده احمد ضیایی تورکیه یه کؤچمه زوروندا قالیر، اورادا دا شعر یارادیجیلیغینا داوام ائدیر و بوشعر کتابلاری یاییملاییر: یورف، آلتای، تیانشان (تانری داغی)، اوروش خبری و .....
یئنه اؤز وطینه قاییداراق (1947)، ارک آدیلی درگینی چیخاریر و بورادا تورکچولوک مسئله اؤزه ل بیر ئیر آییریر.
عبدالرحیم اؤتکور رومان ساحه سینده چالیشاراق گؤزه ل رومانلاری یاییملاییر. بو اثرلرین سون یاییملاری بونلاردیر: ایز، اویانان زمین و....
1949جو ایلدن مائتسه دون دؤورانی گلیر. بو زامان یئنه ده اویغور ادبیاتی اؤز گلمیشه سینه داوام ائدیر. 1976جی ایلده ماکونول اؤلومو ایله اویغور ادبیاتی گرگینلیکله گلیشیر و بو گلمیشه بوگونه قده ر داوام ائتمه ده دیر. بو زامانین شاعیرلری بونلاردیر: تورقون آلماس، زنون قادری، سیف الدین عزیزی، الکم اتهم، طیب جان علیاف، امین تورسون.
رحممت اله جاری، زوردون صابر، توردی سامساک.
آنجاق بونو آرتیرماق لازیمدیرکی اویغورلار مسلمان اولاراق، هله ده باغیمسیزلیک دؤیوشو ایره لی سورورلر. نه یازیقلار کی اسلام دونیاسی اونلاری دادینا چاتمادا یوخدورلار. بونو دا آرتیرماق لازیم: بوگون اویغور ادبیاتی، اسلام – تورک دونیاسینین زنگین و گئنیش بیر قولو دور و بو ادبیاتین دونیا دیللرینه ترجومه سی، اونون انسانی و بشری سویه ده بوتون انسانلارا یاردیمچی اولدوغونو گؤسته ریر[1].
محمد علی توختاجی
یئنی اویغور ادبیاتی و شعرینین اؤنونده گئدهن شاعیرلردن بیریسی محمد علی توختاجیدیرکی 1910جی ایلده چین اؤلکهسینین اویغور بؤلگه سینده آنادان اولوب، آنجاق هله 36 یاشینی دولدورمامیشدان، اویغور خالقینین آزادلیغی اوغروندا چالیشدیغی و مبارزهسی ایله سوچلانیب، 1936جی ایلده ائوینی اودلاییب - اؤلدورورلر.
توختاجینین آتاسی بیر طبیب ایدی و اؤزو ده مکمل بیر تحصیل آلمیش، زامانین علم لرینی الده ائتمیس گؤزو آچیق، آیدین بیر شاعیر اولاراق، جانینی خالقی و وطنی اوغروندا اووجونا آلیب مبارزه یه قاتیلدی. اونون «بیز معلم» شعری 1933 ایللرینده بیر ماهنی کیمی خالق طرفیندن اوخونوردو.
اونون شعر اثرلری و کتابلاری بونلاردیر: گونش دوغدو، مبارک وطن، آزادلیق یولوندا، آلتون اؤلکه، وطن گنجلری و .... توختاجی نین شعر قونوسو: وطن، اؤیره تیم و آزادلیق اولموشدور. اونون قیسا شعرلری هله ده دیللر ازیریدیر:
بولبوللر اسیر اولدو،
یوردو بولادی قارقا،
کیم اولورسا وطن سئوه ر،
بیرگون آسیلیر دار آغاجینا.
***
اوخودو- آشدی
اوخودو، آشدی بیزی باشقالار، ای قارداشلار!
گؤرونجه اونلارین غیرتینی قاینار وجدانلار.
هاوادا شاهین کیمی اوچار باشقا ملتلر
قالدیق بیز اونلاردان چوخ آزخادا، دوشون امتیم!
اؤیرهتمز بیزه گئرچهیی بیلن عالیملر
ناموسونو آز بیر پولا ساتسین بیزیم ظالیملر.
رشوت اولان یئره آچ قاشقیر کیمی اوچارلار،
باشیندا ساریق، الینده تسبیح، حقدن قاچارلار.
دوشونون! فیطره، ذکات کیملرین حقی، کیملیر آلیرلار،
نئجه رشوه پوللاری قارنلیق گئجه ایچینده گیزلی قالیرلار.
اولاشدی باشقا مملکتلره بیر چوخ حکمتلر،
نیتّینه گؤره وئردی تانری شانلار، شهرتلر.
اوخویوروق، آنلاماییریق، عرب لسانی زور دیل بیزه،
یادگار قالدیغی یوخ بیر پارچا حکمت اونلاردان بیزه.
کالشغر ده یتیملر حامام آلتیندا کولده یاتارلار،
اغیتیم سیز، زار آتیب، اسرار چکرلر.
مرحوم خوجا عبدالقادری حقسیز یئره اؤلدورولدو،
گوناهی نه؟ یالنیزجا بیزه حقِّ اؤیره تدی!
***
اویان وطن اهلی
اویان وطن اهلی، بیزده شاد اولالیم،
علم و عرفان یولو اوچون ایندی قوربان اولالیم!
نئجه ایللر اویودوق، گوندوزدو قارانلیق،
آچیلیب عرفان یولو، قارانلیق دولو آیدینلیق.
توتوشوب ال – اله موتلو اولادیم،
ای وطن ائولادی ایندی اویخو دان گؤزونو آچ!
علم و عرفان نوری آل، ملتین باشینا ساچ!،
اوز به اوز یوردوموزا بیز ده سلطان اولالیم.
قوربان امین
اویغور ادبیاتینین چاغداش مرحلهسینده ان اؤنملی شاعیرلردن بیری ده قوربان امیندیرکی 1914 جو ایلده کاشغر شهرینده آنادان اولدن. قوربان امینین ایلک شعری 1937جی ایلده کاشغر غزئته سینده چاپ اولدو. آنجاق او، شعردن علاوه حیکایه، صحنه اثرلری، مقاله لر ده یازدی. اونون اثرلری بونلاردیر: حیکایه لری، گولگز، عبرت؛ ارسلان، چیچه گیم، سئوگیلیمه، قاینادیغیندا دادلی اولور صحنه اثرلریدیر.
آنجاق قوربان امین بؤلوک شاعیردیر. اونون ایکی اؤغلی شعر کتابی واردیر. بیری «تاریج قونچالاری» 1978جی ایلده چاپ اولدو و ایکینجیسی «کاشغر آوازی» آدلانان شعر کتابی 1982جی ایلده یاییملاندی. اونون اثرلرینین چوخو باشقا تورک دیللریندن علاوه چین، موغول و کوره نین دیللرینه چئوریلمیشدیر.
نئجه دوراندیر بو؟
سینجان گنجلری، هانسی دوران بو؟
غفلتین بوخ اولدغو، اوخوما دورانی بو!
بوتون ملتلرین کولتوره،
بؤیوک بؤیوک آددیملار آتما دورانی بو!
اؤیره تیمین پارلاق نورونو ساچاراق،
بوتون خلقین گؤزونو آچدیغی دوران بو!
قارانلیغا قارشی وطن ائولادلارینین،
بیر – بیرینه گنلتلندیگی بیرلیک دورانی بو!
عدالت ایندی تختینی قورار،
بوتون ملتلرین نورلو دورانی بو!
یوکسک آماجی آددیم آتما دورانی بو!
ای قیزلار، اوغوللار! اوخویالیم یورولمادان،
سعادتلر وئره ن اؤزگور دورانی بو!
***
اولماز
وطنین سئوه ن کیشی اصلا جهاندا یوخلاماز
تملی ساغلام آتلیدیغیندا بناسی دارماداغین اولماز!
وطن، خلق اوچون جانی فدا ائتمک هر کس اوچون شرفدیر.
وطن خدمتیندن راها اولو ایش یوخدور!
خسته لیک لریمیزی دوزهلتدیگیمز،
علت لری یوخ یوخ ائیدیگیمیز ده،
قورتار دیغیمیزدا دولتی، دونیا هئچ کیمسهیه دار گلمز.
وطن، خالقین ایسته گی دیر، ایی بیل!
خرافه ایله غافل لیک گلمیشه نین یاواشدیریجی سی اولماز!
اؤز منفعتیندن وازگئچ! وطنین منفعتینه باخ!،
اما بیری اؤلکه و خلقین اوچون صادق اولسان،
فقیرلیک سنین اوچون اوتانیلاجاق بیر شئی دگیلدیر.
سایسیز مال و مولکونه گوهنمه! هئچ شیشمه!
وطن و خلقین اوچون یاپدیغین خدمت بوشا گئتمز!
گنج لیک چاغی غنیمتدیر،
عزیز عؤمرون ده دهیرلیدیر، مواظب اول،
قارکیمی آغاردیغیندا هئچ گوجون قالاماز.
بوینو بوکوک بو آقاجان ارکین بؤیوک خلقی سلاملار!
قیش گئتمه هئچ بیر گولوستانا باهار گلمز!
***
عبدالرحیم اؤتکور
یئنی اویغور ادبیاتینین اؤنجو شاعیرلریندن بیری اولان اؤتکور 1932جو ایلده آنادان اولدو. اونون عائله سی اورتا دوروملو اولاراق، آتاسی تاجر ایدی. اونا گؤره ده عبدالرحیم یاخشی تحصیل آلدی. آتاسی تئز وفات ائدهرک، آتاسینین دوستو عثمان حاجی اونو اوغوللوغونا قبول ائتدی.
دوغو تورکستاندا سیاسی آیاقلانمالار باشلایاراق، چوخلو تورک عائلهلری چیندن قاچماق زوروندا قالیرلار.
بو آیاقلانما قائلی بیر شکیلده باسدیریلدی. عثمانبیگ ده قاچماغا رضایت وئردی. آنجاق بالاجا عبدالرحیم تحصیلینه داوام ائتدی. اورومچیدا گؤزهل تحصیل آلدی. 1942 جی ایلده یونیوئرسینهنی بیتیردی. اؤیره تمن لیگه باشلادی، عینی حالدا غزئتهلرده شعرلرینی یایماغا باشلادی و آلتای درگیلرینده چالیشدی.
1949جو ایللردن دوغو تورکوستانین قارانلیق گونلری ده باشلاییر و شاعیرلرین آزادلیغی اللریندن آلینیر. شاعیر 1976- 1966 ایللری آراسیندا چتین گونلر کئچیدیر، آنجاق یازماق اونو دیری ساخلاییر. او «ایز» رومانیندا چینده اوز وئرهن مبارزهلری جانلاندیریر. و همین ایللرده «عؤمور منزللری» آدیندا شعر کتابینی یازیر و زامانین دورومونو آچیقلاییر. اؤتکور 1939جو ایلده شعره اوز گتیریر، آمما 1943جو ایلدن گؤزهل شعرلریله شهرت قازانیر. اؤتکو تأتر اثری ده یازیر هر جیلدده خالقینین دردینی یازماغا جان آتیر. 1946 ایلیندن 1948جی ایله قدهر ایکی شعر کتابی «اورهک نغمهلری»، «طاریم شعر لری» و بیر اوزون داستان اولان «کاشغر گئجهسی» اثرلری زامانین ان اؤنملی اثرلریندن ساییلیر.
شوبهه سیز عبدالرحیم اؤتکور اویغور ادبیاتینین چاغداش یئنی شعرینین ان دهیرلی و ایز قویان، هابئله تملینی قویان شاعیرلریندندیر. آنجاق نه یازیق کی دوغو تورکوستانین باغیمسیز لیغینی گؤرمه دن 1995 جی ایلده گؤزونو دونیادان یومدو.
اؤیود
ای عزیزیم، سال قولاق
اؤیود وئرهییم بیر قوجاق
اؤیودوم خوشونا گلیرسه
اولسون سنه بیر درس.
قارانلیقدا دوست توتما!
دوست توتسان دا ال اوزاتما!
قارانلیقدا بولدویون
دوستوت ایله یولا گئتمه!
کرپیچی اولمایان باغچایا
نگهبانی (قوروقچوسو) اولمایان غنچهیه.
ال اوزاتما، عجله ایله!،
چینیسی اولمایان رفه!
تیکانلیقدا گول آلما!
قابالیقدا گول دوزمه!
کؤنلو قیش اولان کیمسهیه،
دوستلوق ائدیب قول وئرمه!
گول قدرینی ابلیسین
قانی گئتمیش اورهکده
گوله مخمورلوق نه گزسین؟
ائوین یانسا دوواد قالیر،
سسسیز گلیب، سسسیز گئتسن،
سونوندا نه ایییلیک قالیر؟
آز گؤروب چوخ یاشاماقدان
آز یاشاماق داها یاخشی.
وجدانینی پارایا- پولا ساتماقدان
لقمه یئمک داها یاخشی.
اؤیود کؤنلول دواسی،
بلکه اوندان فاضلاسی،
پیشمهدن دؤنوب گئتمهسن
حیاتینین حام میوهسی.
***
ملّی کعبهمیزه!
یوردوم، یوردوم، گؤزهل یوردوم،
سئوگیمیز سنسن، آنامیز سن.
اسکیمیز سنسن، فعلیمیز سن،
روحوموز سنسن، جانیمیز سن!
تانرینین بویوردوغو دیاریمیز سن،
قیشلا بئله باهاریمیز سن.
قیامته قدهر یاریمیز سنسن،
دستهگیمیز سن، امکانیمیز سن...
سن دوغونجا، جانلی دوغدو،
جانلینین آدی سمینله قوندو.
سنده تاریخین خطی یازیلدی،
جانیمیز سنسن، هم قانیمیز سن.
دونیا دوغارکن سنده یارادیلدیق،
سندن جهانا انشیت یاییلدیق،
حتا دونیایا «خاقان» آتاندیق،
باغیمیز سنسن، باغبانیمیز سن.
سنسن حیاتین جوشغول بولاغی.
سنسن تاریخین جانلی اوجاغی،
سنسن بختین سیجاق قوجاغی
بختیمیز سنسن، شانیمیز سن!
سنده دوغدو اوغوز وجدانی
سنده دؤوولدو چنگیز قالخانی،
سنده گوللنمیش تیمور دورانی،
جنگاور تاریخ دستانیمیز سن!
سنده یازیلمیش قوتادقو بیلیک،
یوسف خاص حاجب دیریدن دیری،
کاشغرلی محمود «لغات التورک»،
آدیمیز سنسن شهرهتیمیز سن!
بیر اووج توپراغین جهیل قاتیندان
داغ و داشلارین سوموگونون
شهید سسی هر مزاریندان
ابدی - میللی کعبهمیز سن.....
سنسن تاریخین سیجاق گؤزنمی،
سنسن کؤنلون یگانه غمی،
سنسن غریبین شاه صنمی،
عشقیمیز سنسن، جانیمیز سن!
سجده ائتسک ده عزیز یوردوموز،
بیتمز، توکنمز بیزیم بورجوموز،
چوخدور عیبیمیز، چوخدور بورجوموز
باغشیلا بیزی ای آنامیز سن!
سنسن اسمیتدیر بیزه روح و جان
سن وئرمیشدین دامارلارا قان
ایندی ده بیزه مدد بیر وطن،
گوجوموز سنسن، درمانیمیز سن!
سنسیز بایراملار بیزه ماتمدیر،
سنسیز گولرشلر بیزیم اوچون غمدیر،
سنسیز دان سحر بیزیم اوچون آخشامدیر،
دینیمیز سنسن، ایمانیمیز سن!
گرچه البسهن یوخدور، اولسا دا،
یئدیگین مصر اکمهگی داری اولسا دا،
باغلارین خزان کدرله دولسا دا،
باغچامیز سنسن، بوستانیمیز سن!
بابالارین یاخدیغی ایشیغیمز سن،
بیزه دوشمنلیک ائتسه سلاحیمیز سن،
شهید لرین توندوغو بایراغیمیز سن،
چنگیزدن قالان قالخانیمیز سن!
عشقیمیز سنسن، دردیمیز سنسن،
اوغوزدان قالان وجدانیمیز سن!
عبدالکریم خوجا
یئنی اویغور ادبیاتینین باشلیجا دهیرلی شاعیرلریندن بیری ده عبدالکریم خوجادیر کی 1928جی ایلده آنادان اولاراق چینیده کانسو ایالتینه کؤچوب و فیرتینالی اولایلاری باشدان کئچیریب، اؤزگؤرلوک حرکتلرینه و ملی- اویانیش حادثهلرینه شاهد اولموشدور. آنجاق 1947جی ایلدن سونرا یئنه اؤز دوغوم یوردو اولان کومولا قاییدیب و آزسونرا نان چین شهره گئتدی. 1950 دن 1953 ایله قدهر معلملیک ائتدی. 1953دن 1956 ایلینه قدهر ده سینکیانگ ولایتینده اویغور یازارلار دایرهسینده چالیشدی و بوچالیشمالار سونرالار ملی بیر هویت تاپاراق 1976جی ایللره قدهر داوام تاپدی. سونرا 1980جی ایللره قدهر دیلماج کیمی چالیشدی. شاعیر عؤمرونون سول گونونه قدهر اویغور ادبیاتی و اویغور یازارلار بیرلیگینده چالمیشادان بیر آن دایانمادی.
عبدالکریم خوجادان 50یه یاخین اویغور جا کتابی واردیر. او، شعردن علاوه چوخلو اثرلری ده آنادیلینه ترجومه ائتمیش و اویغور دیلی و ادبیاتینا دهیرلی و قالارقی خدمتلر گؤسترمیشدیر. اونون اؤنملی کتابلاریندان بونلاری آد آپارماق اولار:
توپراق، بهار و من؛ باهار ایله گلن شعرلر، باهار شارقیشی و ....
سلام کاشغر!
صمیمی کؤنلومدن کاشغر شهرینه سلام!
بلکه اؤز یورد اهلی کاشغرلیلره سلام!
من سنه گلدیم دامدایاراق دالما اولوب
ایچیندهکی بیر ذره اولوب.
سن آی کیمی اؤنومده چیخدیغیندا
اوینادیم گؤگسونده من روزگار اولوب.
یوللاریم قوجاق آچدی ایرماق اولوب،
دالدیم اؤزگؤر یوزوب بالیق اولوب.
کندلیلرین گؤزومه گول گؤروندو
اؤتدوم گولون دالیندا (شاخهسینده) بولبول اولوب،
آخدی باغریمدا تومان نهری زمزم اولوب
من اونا سیندیم چیی اولوب.
تازا آچیلمیش چیچک کیمی،
دالینا قوندوم کپنک اولوب.
او چیچک آچدیغیندا گؤزهل قوخو وئریر،
گلمه دی آیریلاسیم آری اولوب.
سن آنا اولاراق منه قوجاق آچدین،
بو دلیله گؤره سئودیم سنی اوشاغین اولوب.
دوداقلارین یوزومده قالدی من اولاراق،
اوره یم اریدی شکر ایله بال اولوب.
***
شوکور
شوکور، شانسیم گلدی موتلو اولدوم،
بوراخدی منی آلکولیک دوستوم.
ایکی و پیسلیکدن قوتولدوم بیر آندا،
اوغوزسوز قافامدان قالخدی کولفتیم.
آما تانری ائتمه سین منی خالقدان اوزاق
خالقین ائشیگینده اولماق اؤلومدور منه.
لطفاله مطلّب
لطفاله مطلّب ده اویغور ادبیاتینین شهرتلی، آدلی – سانلی شاعیرلریندندیرکی 1926 ایلینده دونیایا گلدی. اونون آتاسی دا دوشونجهلی ضیالیلاردان ایدی. او تحصیل آلدیقدا روس ادبیاتی ایله ده دریندن تانیش اولوبو اوروپا ادبیاتینی دا تانیدی. 1941جی ایلدن شین سیانگ (دوغو تورکستان – سینجان) غزئتهسینده چالیشماغا باشلادی. سونرا «آغ سو» غزئتهسینده فعالیتینه دوام ائتدی. سونرا «جنوب روزگاری» آدلی بیر درگینی بوراخماغا باشلادی و بورادا بیر سیرا شاعیرلری- اوجملهدن بلال عزیزی، نعیم شهید و باشقا وطن سئوهر شاعیرلری باشینا توپلادی.
چین استیلاسینا قارشی آیاغا قالخان مطلّب، اویغور خلقینین ازیلمهسینه قیدسیز قالا بیلمزایدی. اونا گؤره ده بوتون شعرلرینده خالقین مودافیعهجیسی اوجالمادادیر. او 1944جو ایلده «یاشاماق اوچون ساواش» و «خیالچی دیلک» آدلی شعرلریله هم شهرت قازاندی و هم خالقینین مبارزهسینه گوج باغیشلادی. آنجاق بیر آن دایانمادان مختلف تشکیلاتلار قوردو و خالقیندن مودافیعه یولوندا جانیندان اسیرگهمهدی و نهایت 1945جی ایلده بیر سیرا اویغور شاعیرلریله برابر توتولوب اعلام اولدو. آنجاق بوگون ده اونون شعرلری خالق ایچینده ماهنیلار کیمی اوخوغاقدادیر.
ایللره جواب
وقت عجلهسی، دوروب بکلهمز
ایللر بو زامانین ان بؤیوک یورغاسی (آت قاچما سهسی).
آخان سولار، آتان دانلار گئری گلمز
یورغا ایللر عؤمرون یامان حیرسیزی.
چالیب قاچار آرخاسینا باخمادان،
بیر – بیرینی قووالار قوشوب،
گنجلیک باغیندا بولبوللر قاناد چیرپمادان
یاپراقلار تؤکولور سارالیب.
گنجلیک انسانین کیچیک بیر زامانی
چوخ دا قیسسا اونون عؤمرو- امّا
ییرتیلینجا تقدیمین بیر یاپراغی
گنجلیک گولوندن تؤکولور بیر یاپراق.
ایللر یئلی اسر، ایزلر گؤمولور،
بو یاپراقیز آغاج قورویوب، ییچاره اولور،
ایللر جومرد، بوشا گئتمز، وئریر،
قیزلارا قیریشیقلیق، ایگیدلره ساکات.
آمما ایللری پیسله مک اولماز
وارسین، کئچی وئرسین اؤزونون یولو...
انسانلار دا وقتی الدن بوراخماز
چؤللری بوستان ائدهن انسانین گوجو.
ایللرین قوینو گئنیش، فرصتی چوخ
داغ کیمی ایشلر ایللر ایله ایلرلر
باخیب گؤر دوننکی کیچیک بیر اوشاق
دونن ایمکلهییب بوگون دولاشیب قاچیر.
مجادلهجی اوشاقلاری قووالاییب ایللر
مجادلهجی نوهلری مطلق تاپاجاق
دونن حرّیت اوچون قوربان اولانلارین،
قبرینی خاطیرلاییب گوللر سپهجک.
وارسین ساکال هدیه ائتسین ایللر
من ده توولانیرام ایللر قوینوندا
یولومون، شعریمین ایزلری وار،
اؤنومدن کئچیب گئدهن هرایلین بویوندا.
یاشلاغام مجادله زامانیندا، کیچیک چاغیندا،
شعریم اولدوز اولوب یانار اؤنومده،
اؤلدم قالیر، مجادلهنین کئچیتلی داغیندا،
تحملون ظفری هر آن یادیمدا.
ساریلیرام تفنگ آلیب توولانان قولا،
یاپیشیرام بایراق ایله ایلرلهین یولا،
گورش چؤللرینده یورولمام اصلا،
ظفر ایله چیخاریق گئنیس – غالب یولا.
ایللر گؤگسونو توتوب قهقهه ایله گولمه
اؤنونده اوتانمادان یئی گؤرورم اؤلومو،
یاشلاندیریر دییه آرتیق دوشونمه
سون ساواشا قویارام اوغلومو.
ایللر دهنیزی دالغالی اولسا دا
دالغالارینی یارار بیزیم یئلکن،
ایللر، گئچیب گئتمکله قورخوتسان دا،
ایجاد ایللری یاشلاندیریر دییه وئریر جواب.
***
گل باهار!
ایلک باهار، جانیم – جگریم، اؤزلهدیم سنی،
یاشیلل قوجاغینا چکیوئر منی.
قوشلارینین اؤتمهسی حضورودور جانیم
سولارینین شاریلداماسی حرکتلیدیر تنین.
ایلک باهار، گل تئزلیکله دوغایا جان وئر،
ساریلسین جانلانیب منه مجنون سؤیوت،
ایلک باهار جیگرنمیسن، آچ تارلالاری،
گئنیش صحنهنه چکی وئر چالیشقان قیزلاری.
پیک نیک یاپسین هر یاندا ایلک باهار،
یانقیلانسین تارلادا امهگین سهسی،
چاپا آلسین چیفتچی، سورسون توپراغی،
آلتین بولماق اوچون تؤکسون صاف ترینی.....
گل ایلک باهار، سلام، گؤزلهییرم سنی
باشیل ایلهاملارلا ساریدین منی.
***
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی