رومانس، داستانلار آراسیندا سئوگی داستانی ساییلیر و بیر ایگید سئوگیسینه چاتماق اوچون قیلینج و گوجوندن استفاده ائده ­رک، وصال یولوندا مبارزه آپاریر. بئله بیر داستاندا چوخلو هیجان و شیرین اولایلار اوز وئریر و نهایت قهرمان اؤز لیاقتینی گؤسته ­ره ­رک سئوگیلیسینه چاتیر. بئله داستانلارین ساییسی آذربایجان ادبیاتیندا چوخ اولورسا دا، بوگونه قدر بیر آراشدیرما آپاریلمامیشدیر. آذربایجان ادبیاتیندا بو ژانر فولکولوروموزلا یازیلی ادبیاتیمیزدا اورتاق بیر موتیودیر، حتا آشیق ادبیاتیمیزدا بونون اوچون چوخلو نمونه­ لر واردیر. بو داستانلارین باشیندا دایانان داستانلاردان بونلار  آد آپارماق اولور:

امیر ارسلان رومی

ورقا و گلشن

خورشید و گلشاد

ملک جمشید و خورشید

داستان احمد حرامی

ملک محمد داستانلاری و . . .

   گؤروندویو کیمی بو داستانلارین بیر سیراسی یازیلی ادبیاتیمیزا کئچمیش، بیر سیراسی آشیق ادبیاتیمیزدا و آشیقلارین دیلینده سؤیله­نیر و بیر سیرا ناغیللار آراسیندا گزیر. هابئله شفاهی ادبیاتیمیزلا یازیلی ادبیاتیمیزدا اورتاق بیر قونودور. بو مقاله ­ده بو ژانری آراشدیرما و اونلارین تاریخی یارادیلیشی، خالق ایچینده یاییلماسی و یازییا آلیندیغینی دا اوخویاجاقسینیز.

 

  رومانس آدلانان داستانلار آذربایجان ادبیاتی تاریخی هله ده اؤز یئرینی قازانماییب و بو زنگین ماتریاللار تانینماییبدیر. رومانس او ژانرلاردان­دیر کی بیرینجی دفعه اولاراق ادبیاتیمیزدا، ادبیات موضوعو کیمی آچیقلانماغا چالیشیلیر. رومانس تعریفینده بیر عاشقانه ایلگی آدلانیر. داستاندا بیر داستانا دئییلیر کی بو عاشقانه ایلگی­لرین توصیفینده گئدیر. «رمانس» (romance) اصطلاحی اورتا یوزایللرده لاتین دیلیندن آلیناراق محلی دیللره داخیل اولدوغونو گؤسته­ ریر. ایلک ایللرده هر بیر عشقی حادثه­ لری گؤسته ­رَن داستانا رومانس آدی وئریلیردی. بو داستانلاردا، قهرمان چوخ زمانلار بیر خیالی شخصیت کیمی تقدیم اولور، اولایلار رئال دورومدان بیر بالاجا اوزاق اولور و قهرمانلار خارق­العاده ایشلره ال وورورلار. نهایت اؤز گوج و مهارتلرینی گؤسته­ ره­ رک، سئوگیلی­لرینی الده ائدیر و کام آلیرلار. آنجاق رومانسدا گؤرونن دونیا، گؤزَل بیر دونیادیر، گنج­لرین رؤیالاریندا سئوگی ایله دولو و اوشاقلارین سئودیگی بیر دونیادیر. اورادا اوخوجو دا اؤزونو قهرمان یئرینه قویا بیلیر و هر آرزییا چاتماق اولور. عاشقانه ایلگی­لر، سئحیرلی ماجرالارلا دولودور و داستانین قهرمان گوجلو سئحیربازلار، جادوگرلر، ظالیم شاهلارلا ساواشیر و غلبه چالیر و لیاقتینی سئوگیسینه چاتمادا بیلدیریر.

   عینی حالدا رومانس اخلاقی بیر داستانی دا ایره­ لی آپاریر. اوندا قهرمان دوزگون بیر اخلاقا مالیک­دیر، فداکاردیر، شهامتلی ­دیر، یالان دئمیر، اوغرولوق ائتمیر، گوجلو و عینی حالدا گؤزَل­دیر. رومانسدا ایکی شخصیت: بیری دوز و خیر، ایکینجیسی اَیری و شر بیر شخصیت اولور. بونلار بیر تمثیل کیمی بیر - بیریله ساواشیر، و اؤز وارلیقلارینی داستاندا گؤسته ­ریرلر.

    رومانس فرانسه ­ده 12جی یورایلده اورتایا گلدی و اورادان باشقا اؤلکه ­لره ده یاییلدی. تورتروپ فرای کانادالی بیر ادیب نظرینه گؤره رومانس بیر شخصیت­لرله طرفدیر کی تانریچالارلا ایلگی­له ­نیرلر. عادی انسانلاردان یوکسک بیر دورومدادیرلار. آنجاق رومانس ایستر فرانسه یا اروپادا اولسون و یا آذربایجاندا؛ شاهلار و شاه اوغلانلاری­نین داستانی­دیر. عادی انسانلار اونلاری ائشیدیر، لذت آپاریر، بلکی ده رؤیالارینی یاشاییرلار. قهرمان، سئوگیلینه چاتماق اوچون گاهدان اژدها و دئولرله ساواشیر. سهیل و نوبهار، امیر ارسلان و ملک محمد داستانلاریندا بونو گؤروروک.

   رومانلا رومانس آراسیندا فرقلردن دانیشاندا، روماندا قهرمان رئال بیر دونیایا یاخینلاشیر بیر حالداکی رومانس، کامل صورتده خیال دونیاسیندادیر. باشقا فرقی ده روماندا رئال شخصیت­لر یاشاییر و اولا بیلیر کی قهرمانلیق اولماسین. اما رومانس گاهدان اوسطوره دونیاسینا دا آیاق قویور.

 

   آذربایجان رومانس­لاریندا سلجوق سلطانلاری­نین سیمالاری قهرمان پالتاریندا یاشاییرلار. دوغروسو بودور کی سلجوق سلطانلاری قهرمانلیق، آبادانلیق و تدبیرلی اولدوقلاری اوچون خالق کوتله ­لری آراسیندا سئویملی سلطانلار اولموشلار. اونا گؤره آلپ ارسلان، امیر ارسلان پالتاریندا داستانلارا گیریر، علاءالدین تکش، سئحیرلی چیراغی الده ائدیر و علی بابا حرامی­لری قیریر – داغیدیر و بئله ­لیکله دولت خزینه­ سینی حرامی­لر الیندن قورتاریر. ملکشاه سلجوقی ده ملک­محمد سیماسیندا خالق قهرمانی اولور. بو داستانلاردا افسانه ­یه اوخشایان حادثه ­لر اوز وئریر و خالق اؤز آرزو و رؤیالارینی قهرمانلارین سیماسیندا یارادیر.  

   سلجوقلار زمانیندا، سارای طرفیندن فارس ادبیاتی تشویق و ترغیب اولوردوسا، خالق کوتله­ لری آراسیندا تورک دیللی ادبیات، شفاهی صورتده گونو – گوندن گوجله ­نیردی. خالق کوتله ­سی سلجوق سلطانلارینی سئویر و اونلارین حقینده داستانلار سؤیله ­مکدن لذت دویوردولار. بو رومانسلارین چوخو سلجوقلار دؤوره ­سینه عایید اولور. البتده بونا آرتیرماق گره­ کیر کی بیز تکجه فارس ادبیاتی­ نین زنگینلشمه­ سینی و گئنیشلنمه­ سینی اوخویوب، ائشیدیب و بیلمیشیک. آنجاق هئچ بیر زمان تورک ادبیاتی­نین حقینده نه یازی گؤرموشوق و نه ده آراشدیرمالار اوخوموشوق. منجه ایندی داها او زامان چاتیبدیر کی اؤزوموز بو قونویا توخونوب و بیر سیرا معلوماتلار الده ائده ­ک. اؤزوموزو ایتیرمه ­مه­ لی­ ییک کی سلجوق زمانیندا تورک ادبیاتی فارس ادبیاتی کؤلگه­ سی آلتیندا اولورسا دا، یوخ معناسیندا دئییل ایدی. چونکی همین زماندا تورک ادبیاتی­نین گلیشمه ­سینه الده چوخلو سندلر واردیر. بو سندلرین بیر سیراسی شفاهی ادبیاتیمیز اولورسا، یازیلی ادبیاتیمیزی دا اونوتمامالی­ییق. نظامی­ نین تورکجه شعرلری، خواجه علی خوارزمی­نین یوسف و زلیخاسی – تکجه 12 ایل نظامی­ نین اسکندرنامه­ سیندن سونرا یازیلماسی، همین زماندا حسن اوغلونون تورکجه غزللری هله ­لیک الده ­دیر. هله بو زماندان چوخ اوزاقلاشمادان بیز خواجه احمد فقیه، خواجه دُهّانی اثرلرینی گؤروروک. تاسوفله هله بو اثرلر ایراندا چاپ اولمادیغی اوچون آذربایجان خالقینا نامانوس گلیر. بیر حالداکی آذربایجان تورک ادبیاتی همین سلجوقلار دؤورانیندا بؤیوک بیر گلیشمه ایله اوز – اوزه ­دیر.

    میرزا محمدعلی نقیب الممالک امیر ارسلان داستانینی ناصرالدین شاه زمانیندا، گئجه ­لر شاه اوچون تعریفله ­ییردی و ناصرالدین شاهین قیزی بونلاری یازیر و اونلارین حقینده رساملیق اثرلری یارادیر.  البتده بو داستان دونیا دیللرینه ده داخیل اولموش. اوندان فیلم­لر و کارتونلار چکیلمیشدیر.

   داستان بورادان باشلانیر کی ملکشاه سلجوقی (روم اؤلکه سینی فتح ائتدیگی اوچون "رومی" لقبی ایله ده آدلانیر) ساواشدا اؤلور و همان زمان اونون خاتونو حامله ایدی. ملکشاه اؤلدوکده خاتون قاچیر و خواجه نعمان آدلی بیر مصر تاجیری ایله تانیش اولور. اوشاق دونیایا گلیر و آدی امیر ارسلان اولور. اوشاق بؤیویور و آتاسی­نین آلین یازیسیندان خبردار اولور. روما یوروش ائدیر بلکه تاج و تختی الده ائتسین. آنجاق بو قشون چکمه ­لرده "مَه لقا"نین شکیلینی گؤرور و عاشق اولور. مه لقا، پطروس خانین قیزی­دیر. اونون ایکی وزیری وار: شمس وزیر و قمر وزیر. شمس وزیر یاخشی انسان اولاراق امیر ارسلانا یاردیمچی اولور، اما قمر وزیر حیله­گر اولاراق مه لقانی دا سئویر. اونا گؤره امیر ارسلان مه لقایا یاخینلاشاندا اونون یولونو باغلاییر. مه لقانی شیطان و دئولر الینده اسیر ائدیر و نهایت امیر ارسلان اونونلا ساواشیر و مه لقانی نجات وئره ­رک اونونلا ائوله ­نیر و شاهلیغی دا اله گتیریر.

   علی بابا شخصیتی قاراخانلی سلطانی اولان همان "علی تگین"دیر و علی بابا آدیلا داستانلارا گیرمیشدیر. تاریخه آرخالاناراق، علی تگین سلجوقلارین دولتی باشلارکن، سمرقند و بخارادان قاچیر، ولی اونون خاتونو و اوشاغی اسیر اولورلار. علی بابا اؤزو بغدادا گئدیر و بو افسانه ­لی داستانلار اونون یاشاییشی حقینده یارانیر. اونون آدی تاریخی کتابلاردا گلمیشدیر. داستان تاریخدن فرقله­نیر. علی بابا و قارداشی قاسم، بیری وارلی و بیری فقیردیر. او، تصادفی شکیلده اوغرولارلا اوز - اوزه گلیر و اونلارین چوخلو قیزیل اوغورلاییب بیر ماغارادا گیزلتمه ­لرینی گؤرور. اوغرولار گئدندن سونرا ماغارایا گیریر و قیزیل­لاری گؤتورور.

   علی بابا باشینا گلن حادثه ­لری قارداشینا تعریفله­ ییر. او دا هوسله­نیر، ماغارایا گئدیب قیزیل قازانسین دئیه چیخیش یولونو ایتیریر و گرفتار قالیر.

   آنجاق بو داستان احمد حرامی آدی ایله مثنوی شکلینده تورکجه­ میزده یازییا آلینمیشدیر. بو اثر 7جی یوزایلده یازیلمیشدیر. عینی حالدا بونو آرتیرماق اولار کی  علی بابا بغدادین اجتماعی وجدانی ساییلیر (سونرا گلن مقاله لرده بو باره ده یازیلاجاقدیر).  

   علاالدین همان علاالدین تکش، سلجوقی سلطانی­نین سیماسی­دیر. تاریخه آرخالاندیقدا گؤروروک علاالدین تدبیرلی بیر سلطان اولاراق اؤلکه­نین آبادلیغیندا چوخ چالیشیر و اونون زمانیندا یوزلرجه مچید، کؤرپو، کاروانسارای و سارایلار دوزه ­لینیر. ساده خالق کوتله ­سی بئله اینانیر کی علاالدین­ین سئحیرلی بیر چیراغی واریمیش و قول اونا یاردیمچی اولموشموش. خالق اونو سئوه ­رک اونون حقینده داستانلار قوشموش و سئوگیسینه چاتماق اوچون اونون هوشلو، ذوقلو و زیرَک اولدوغو اساسدا داستانلار سؤیله ­میشلر.
   رومانس­لار دا همین زمانلارین – سلجوقلار زمانی­نین - تورک ادبیاتینا عاییددیر. بو ادبیات شفاهی اولموش و ایراندا قاجار دؤرونده فارسیجا یازیلیر و چکیخی نوکته ده بودور کی بونلارین یازاری نقیب الممالک و یا طسوجی تبریزی "هزار و یک شب" و "امیر ارسلان" آدی آلتیندا اؤزلری تورک دیللی یازارلاردیر. اما اصلینه گلدیکده همین رومانسلار ائله سلجوقلار زمانی و یا بیر آزجا اوندان اوزاقلاشدیقدا تورک دیلینه کؤچورولموشدور و شفاهی ادبیاتدا قالمامیشدیر. 7جی یوزایل آذربایجان تورک ادبیاتی­نین گرگین­لیکله گلیشمه دؤورانی دیر. بو زمان، تاریخی اثرلر، فلسفی اثرلر، ادبی اثرلر بوللو – بوللو یازیلیر. تاریخ طبری بؤیوک حجملی بیر اثر اولاراق همین 7جی یوزایلده تورکجه ­یه چئوریلیر و چئویره ­نی بیر اورمولو یازیچی، همان تانینمیش حسام­ الدین چلبی­ دیر. همین زمانلاردا یوزلرجه باشقا تورک اثرلری اورتایا گلیر. تأسوفلر اولسون کی بیزیم بیر سیرا ادیبلریمیز آذربایجان ادبیاتیندان خبرسیز اولاراق، کلاسیک ادبیاتیمیزی عمادالدین نسیمی ایله باشلاییرلار. دئمک لازیمدیر کی تورک ادبیاتی 5جی یوزایلدن ایراندا گوجله­ نیر.

   بونا اؤرنک اولاراق داستان احمد حرامی اثرینی آد چکمک یئرینه دوشر. بو اثرین شاعری تانینمامیشسا دا، تورک آذربایجان شعری­نین بیشمیش و دیَرلی اثرلریندن بیری­دیر. "سهیل و نوبهار" خواجه احمد مسعودون سؤیله ­ییشی ایله باشقا بیر اثردیر کی عئینی صورتده رومانسلارین آراسیندا اؤزونو گؤسته ­ریر. یئنه "ورقه و گلشن" داستانی­دیر کی یوسف مداح 8جی یوزایلین اورتالاریندا یازییا آلمیشدیر. باشقا بیر اثر "خورشید و گلشاد" اثری­دیر مصطفی شیخ اوغلو همین یوزایللرده مثنوی فورماسیندا یازییا آلمیشدیر. باشقا بیر رومانس "جمشید و خورشید" اثری­دیر کی 7جی و 8جی یوزایللرده مثنوی شکلینده نظمه چکیلمیش و یازیلی ادبیاتیمیزا دا داخیل اولموشدور. بو رومانسلاردا قایدا اولاراق، قهرمان اؤز سئوگیلیسینه چاتماق اوچون یولا دوشور، یول چتینلیک­ لریله مبارزه ائدیر و دوشمنلرله قارشی - قارشیا دایانیر، سئوگی اوغروندا قیلینج چکیر و بهادرلیق گؤسته­ ریر. گاهدان دوغال اوستو گوجلرله ده اوز - اوزه گله­رک اونلارا غلبه چالیر و بولون چتینلیک­لریندن قورخماییر.

   تاسوفلرله بوگونه قدر بو رومانسلار حقینده آراشدیرمالار ایره ­لی آپاریلمامیش و ادبیاتیمیزین گیزلی بوجاقلاری و زنگینلیگی آچیقلانمامیشدیر. آنجاق بو ساحه ­ده درین تحقیق­لر لازیم گلیر.