منقتل الحسین - آذربایجان ادبیاتیندا / م. کریمی
امام حسین شیعه تاریخینده بیر قهرمان کیمی دایانمیش و کربلا اولایلاری تاریخ بویو مسلمانلار اونا ساری چکیلمه لرینه سبب اولموشدور. بورادا یوسف مداحین اثرینی گتیره جه ییک، آنجاق بونو دئمک لازیمدیر کی مقتل حسین تاریخی بیر قایناق دئییلدیر، بلکه تاریخی بیر اولایی ادبی باخیمدان و دینی گؤروشدن آچیقلاماق ایسته ییر و شیعه لیگی تبلیغ ائدیر. بونونلا بئله تاریخه دوزگون باخماق لازیمدیر و بو کتاب بونلارین هامیسینی ساخلاماقدادیر. بو اثر، آذربایجان دیلی و ادبیاتی تاریخینده اؤنملی بیر موقعیته مالیکدیر. مداح ( ۷۰۳ – ۷۸۹) بو اثرینی ۷۶۳ ایلینده یازمیش و ادبیاتیمیزا گؤزل بیر پای وئرمیشدیر. بو اثر دیل و محتوا جهتیندن بیزیم اوچون اهمیتلی دیر. مقتلدن بوگونه قدر نئچه الیازما الده واردیر، ولی ایراندا بوگونه کیمی چاپ اولمامیش و یاییلمامیشدیر. تاریخ ادبیات آذرباتجان کتابیندا ایلک معلوماتلار وئریلمیشدیر و مداحین باشقا اثرلری ده تانیتدیریلمیشدیر. بورادا بو کتابین اصلی الیازمالارا اساسلاناراق ایلک لفعه اولاراق وئریلیر. اومود ائدیرم، ادبیات تاریخیمیز و دیلیمیزین یولونون آچیقلانماسینما یاردیمچی اولسون.
کربلا حادثه سی
تورکلر اسلاما کؤنوللو اولاراق قاتیلمیشلار. پیغمبر تورکلری حؤرمتله قارشیلامیش و تورک دیلینه سایغی ایله یاناشمیشدیر. تورکلر ده وار گوجلریله کؤنوللو اولاراق اسلامی چین جیواریندان توتوب اوروپایا قدهر یایماقدا جاندان اسیرگه مه میشلر. اسلامین ایلک امیرلری ده تورکلردن سئچیلمیش و اونلاری بوتون اؤلکه لره گؤندرمیشلر. اسلام دینی بیر دونیا گؤروشو ساییلاراق تورکلرین اورکلرینی و کؤنوللرینی بزهمیشدیر. تورکلر اسلامین گلیشمهسینده بؤیوک نقشلر اویناماغا چالیشمیشلار. سیف الاسلام لقبی ده اونا گؤره تورکلره وئریلمیشدیر. دوشمنلر قارشیندا اؤن سیرالاردا دایانان دا تورکلر اولموشلار. تاریخ بویو دین دوشونجهسی و طریقتلرین باشیندا دایانان یئنه ده تورکلر اولموشلار او جملهدن شیعهلیک یولوندا جاندان مایا قویموش و جاندان علاوه دوشونجهلریله ده چالیشمیشلار. پیغمبر اولادلارینا اوز وئرهن حادثهلرین هامیسیندا جاندان کئچن اولموشلار، امام حسین حرکتینده ده جان و باشدان کئچن اولاراق، تاریخ بویو مرثیه و نوحه گوجو ایله ده اولورسا، کربلا حرکتینه قاتیلمیشلار و شیعهلیکدن حیمایه ائتمیشلر. شیعه مکتبینده ایلک کتابلاری دا یازمیشلار، هابئله مرثیه ادبیاتی تورکلر آراسیندا زنگین و تاثیرلی اولموشدور. بو ادبیاتین اؤنونده بیر نئچه کتاب آد آپارماق اولار. الینیزده اولان کتاب بلکی ده مرثیه ادبیاتینین باشلانغیج دؤورونه عاییددیر. مقتل، مقتل حسین یا کربلا اولایلارینا باغلی آدلانان اونلارجا کتاب تورک دیلینده موجوددور. آنجاق بو کتاب ۸جی یوزایلده خواجه یوسف مداح طرفیندن یازیلاراق، هم ادبیاتیمیزین و هم دیلیمیزین اؤنملی اثرلریندن ساییلیر. بو کتابین دهیری او زمان داها آرتیق بیلینیر کی شیعهلیک و دین یولوندا اولدوغو بللی اولور.
آذربایجان ادبیاتیندا تصوف درین بیر تاریخی واردیر؛ تاسوفبه بوگونه قدر لازیمی قدر آراشدیریلمامیش و هله ده یئری بوشدور. تصوف عالمی ادبیاتیمیزدا هم شفاهی و هم یازیلی ادبیاتیمیزدا یاناشی ایرهلی گئتمیشلر. درویشلر تاریخ بویو مدح اوخوماق و حماسه یاراتماقلا خالقی اسلاما چکمه یه چالیشمیشلار. اونلار اماملارین شجاعتلرینی و قهرمانلیق اولایلارینی تعریف ائدهرک خالق ایچینده هیجان و عشق یارادیردیلار. اماملاردان علاوه بیر سیرا اسلام قهرمانلاریندان داستانلار دا قوشوب سؤیله مکله بو هیجانی یارادیردیلار. بو مذهبی قهرمانلیق داستانلاردان باتتال نامه داستانی، سالتوق بوغراخاقان داستانینی سایماق اولار. بو ایکی داستان، بیری اسلامین ایلک یوز ایلینه و ایکینجیسی دؤردونجو یوزایلین ایلک یاریسینا باغلیدیر. هر ایکی داستان ائپیک و حماسی داستان ساییلیر. بو آرادا سالتوق بوغراخان داستانی بوتونلوکله تورک دونیاسینا عایید اولان اسلامی بیر داستاندیر. بو اثر دؤردونجو عصره عایید اولدوغو حالدا، خالق آراسیندا دا گئنیش بیر صورتده یاییلمیشدیر.
بیلیریک تورک ادبیاتیندا مرثیه ادبیاتی داها زنگین و داها گئنیش بیر دورومدادیر. دینی کتابلار تکجه مرثیه اولمامیش، بلکه بیر چوخلو مولودیهلر ده تورک ادبیاتیندا موجوددور. تاریخ بویو درویشلر بیر الینه بالتا و بیر الینه کشکول آلاراق ائل به ائل، شهر به شهر گزیب و اماملارین عشقیندن دانیشاراق، شیعه لیگی تبلیغ ائتمیشلر. بو درویشلرین چوخو جانینی بو یولدا قویوب و دوشمنلر الینده اؤلدورولموشلر. بونلاردان چوخلو شعر و داستانلار دا الیمیزه گلیب چاتیبدیر. امام حسین و کربلا اولایلاری همیشه درویشلرین دیللرینده ازبر اولاراق خالق ایچینده اوخونموشلار. پس مولودیه لر و مرثیهلر ایکی شاخه اولاراق تورک ادبیاتینین زنگین بؤلومو ساییلیر. بیر طرفده مولودیهلر درین، زنگین و گئنیش بیر ساحه نی ادبیاتدا یارادیر، او بیری طرفدن مرثیه ادبیاتی او قدر زنگین و تاثیرلی بیر ادبیات ساییلیر کی باشقا قونشو و مسلمان خالقلاری ادبیاتینا نسبت چوخ آغیر و زنگین بیر ادبیات تانینیر. او جملهدن فارس ادبیاتی زنگین اولاراق، تورک ادبیاتیندان اولان عاشورا ادبیاتینین دیرناغینا دا چاتا بیلمیر.
دئدیگیمیز کیمی مولودیهلر همین درویشلرین ادبی یارادیجیلیقلاری ساییلیر. اونلار ائللر آراسیندا گزهرک اماملارین عشقینده ماهنیلار اوخویوب، اونلارین شجاعتلریندن داستانلار سؤیلهییب و خالقی اماملارا طرف سوق ائدیردیلر. باشقا بیر دال دا مرثیه ادبیاتی آدلانیر. بو دال دا اماملارین باشینا گلن مصیبتلر و بلالاری توشلاییب، اونلارین اورهک یاندیریجی حاللارینی توصیف ائدیب، اماملارین معصومیت و مظلومیتلرینی گؤسترمه یه چالیشیرلار. مرثیه ادبیاتینین اؤنونده گئدهن اثرلرین بیریسی ایندی الینیزده دیر.
درویشلر تصوف یولونون داوامچیلاری اولموشلار. ساییلاری دا تاریخده آز اولمامیشدیر. یازدیقلاری کتابلار دا ایشیق اوزونه چیخیر. بو کتابلارین بیریسی و دهیرلی کتابی همین مقتل حسین یا کربلا اولایلاریدیر کی ۸ جی یوزایلده خواجه یوسف مداح ۷۶۳ ایلینده یازمیشدیر.
کربلا حادثه سی ۶۱ هجرتده اوز وئرمیشدیر. پیغمبر اؤز رسالتینی انسانلار آراسیندا برابرلیک، عدالت و باریش قورماق اعلان ائدیر و بوتون عمرونو انسانلاری بیر – بیریله دوستلوغا، برابرلیگه، عدالته چاغیرمیشدیر. صلحه، باریشا و قارداشلیغا چاغیراراق اؤزوندن اوچ میراث قویموشدور: قرآن، سنت و عترت.
دئدیگیمیز کیمی دینی موضوعلار: مولودیهلر و مرثیهلر تاریخ بویو شاعیرلر، مداحلار و درویشلر طرفیندن یارانمیش و بوگون الیمیزده بئله کتابلار اؤزو بیر مستقل ادبیات بؤلومونو تشکیل ائدیر. بو شاعیرلرین ساییسی دا آز اولمامیشدیر. مولودیهلر تورک ادبیاتیندا عاشیق پاشا، خواجد احمد فقیه، شیاط حمزه و باشقالارینا عایید اولاراق یئددینجی یوز ایلده بو ادبیاتین زیروهسی ساییلیر. بونلار اماملارین شجاعتلی یاشاییشلارینی و دوغوم گونلرینی توی – دوگون توتاراق شنلیکلر قوراراق مدحیه لر، مولودیه لر و داستانلار قوشموشلار و مجلیسلرده ده اوخوموشلار. مقتل موضوعسونا گلدیکده یئنه ده زنگین بیر ادبیاتلا اوز – اوزه گلیریک. یئنه ده بو ادبیاتین زیروه سی ۷ و ۸جی عصره عاییددیر. الینیزده اولان مقتل همین عصرده یازیلمشدیر. اونون یازی تاریخی ۷۶۳ هجری یا ۱۳۶۲ میلادیدیر.
مقتل کتابی
بو کتابی یوسف مداح ۷۶۳جی ایلده یازمیشدیر. بئله نظره گلیر کی یوسف مداح محرم آیینین بیرینجی گونوندن عاشورا گونونه قدر، بیر مسجدده منبر اوستونه بو داستانی سؤیلهمیش و همان زمان یازییا آلمیشدیر. آنجاق بو کتاب، تاریخی بیر قایناق دئییل، اما عئینی حالدا، تاریخی قایناقلاردان استفاده ائتمیش، حتا تاریخی سیمالاری بیر – بیر تانیتدیردیقدا، قایناقلاردان یارارلانیر.
بیلدیگیمیز کیمی کربلا حادثه سی شیعهلرین اوچونجو امامی اولان حضرت حسین (ع) و بنی امیهنین امیری اولان یزید ابن معاویه آراسیندا اوز وئرهن بیر حادثهدیر. معاویه بوتون حیلهگرلیک و سیاستله اؤز سولالهسینی قوردو و امام حسن – شیعهلرینی ایکینجی امامینی ساکیتلشدیردی و نهایت اونون زهرلنمهسی و شهادتینده رول اوینادی. امام حسین رمانیندا، بنی امیه امیرلیگی معاویهنین اوغلو یزیده چاتدی. یزید آتاسینا قارشی، هرزه، ظالیم و قدرت پرست بیر کیمسه ایدی. او چالیشیر حتا امام حسین اونون خلافتینی قبول ائتسین و اونا باش اگیب، بیعت ائتسین. آنجاق امام حسین بئله بیر ایش گؤرمزدی، اونون قارشیندا قیام ائدیر. هجرتدن ۶۱ ایل گئچیردی کی امام مکه زیارتینه گئدرکن، یزید اوندان بیعت آلماق ایستهییر و امام حسین یزیدین اوتوریتهسینه قارشی اولدوغو اوچون حجی ناقص قویاراق، مکهدن چیخیر و مسلمانلارین دقتینی اؤزونه چکیر. یزید اونون یولونو باغلاییر. بو زمان کوفه اهلی امام حسینی دعوت ائدیب و یزیده قارشی قیامدا امامدان حیمایه ائتدیکلرینی دئییردی. امام، مسلمی کوفهیه گؤندهریر بلکه اورادان خبر گؤندرسین. آنجاق دوشمن بوندان خبردار اولوب، مسلمی و اوغلانلارینی دا اؤلدوتدورور.
امام حسین کوفهیه یولا دوشور، یزید قوشونو یولو باغلاییر و امام حسین کربلادا فرات چایینین یانیندا محاصره اولونور. حتا اونون الینی سودان کسهرک؛ سوسوزلوغدان بیر حربه کیمی استفاده ائدیر. بونونلا بئله امام حسین اؤز عائیلهسی و یاخین انصاری ایله نئچه مین نفرلیک قوشون قارشیندا دایانیر و تمام یولداشلاری جانلارینی بو یولدا قوربان وئریرلر و قادینلار اسیر توتولورلار. تاریخده بئله بیر اولای گؤرونمز اولموش و یزیدین ائتدیگی ظلملر، اونون دین و عدالت قارشیندا اولان شقاوت و دوشمنلیگینی گؤستهریر. اونا گؤره امام حسین قیامی تاریخده حق یولونو و ایمان گوجونو گؤسترمهده ان گؤزل بیر اؤرنک اولاراق ثبت اولور. بو حادثه تکجه مسلمانلار آراسیندا یوخ، بلکه تاریخده گؤرونمز بیر حادثه اولاراق بوگونه قدر دیللر ازبری اولموش و دیری قالمیشدیر. بو اولایین دیری و جانلی قالماسینا یازیلان مقتللر و مرثیهلر ده یاردیمچی اولموشلار و بوگون ده ۱۴۰۰ ایلدن سونرا هر ایل محرم آیینین اون گونو مرثیه اوخونور و امام حسین شجاعتیله برابر اونون باشینا گلن مصیبتلر و بلالار شعر و مراسیملرله اوخونوب و دیری ساخلانیلیر.
مقتل آدلی یازیلارین تاریخلری
مقتل عربجه قتل یئری ساییلیر. قتله باغلانان یئر آدی دئییلیر. بو کلمه بیر دئییمدیر کیمی دیللره دوشموش و همان ۶۱جی ایلدن او اولایی خاطیرلایاراق هر ایل شعرلر، مرثیهلر و مراسیملر قورولور، اوخونور و حادثه باشدان خاطیرلانیر. چکیجی بوراسیدیر کی، همین اولای ادبیاتدا بؤیوک بیر زمینه یاراداراق، زنگین ادبیات و صنتین یارانماسینا دا زمینه یاراتمیشدیر. تکجه یازی ادبیاتیندا یوخ، بلکه هر ایل شبیهلر اجرا اولوب و اسلام دونیاسیندا ایلک نمایشلر یارانیر و هر شهرده و کؤیده بو نمایشلر اجرا اولونور. کربلا حادثهسینه خاص اولایلاری یازییا آلان اثرلر مقتل و یا مقتل الحسین آدلانیر و اسلام دونیاسیندا اولان دیللرده اؤزل بیر ادبیات یارانمیشدیر. عربجه، تورکجه و فارسجا مقتللر بوگون ساییا گلن بیر ادبیات اولموشدور. عرب دیلینده ایلک مقتللر اسلامین ایلک یوزایلیندن یارانماغا باشلادی و بوگون عربجه ایلک مقتللر بونلاردیر:
اسبق ابن نوباته (۱۰۰ هجری / ۷۷۴م)، جابر ابن یزید بن جوفی (۱۲۸) ابو مخنف لوط بن یحیی (۱۵۷ه)، هاشم ابن محمد الکلی (۲۰۴ ه)، محمد ابن عمر الواکدی (۲۰۷ ه)، نصر ابن فراحم المینکاری (۲۱۲ ه)، معمر ابن مثنّی (۲۱۳ ه)، ابوالحسن مدائنی (۲۲۸ ه)، محمد ابن زکریّا القلابی (۲۹۸ ه) و باشقالاری.
تورک ادبیاتیندا اولان ایلک مقتللر یوگونه کیمی الیمیزه گلن و تانینانلار بونلاردیر:
یوسف مداح (۷۶۳ه) مقتل آدیلا، مقتل الحسین آدلی اثر یحیی ابن بخشی (۸جی یوزایلده)، مقتل آل رسول – لامعی چلبی (۸ و ۹جی یوزایلده)، واقعه کربلا – نورالدین، حدیقه السعدا – مولانا فضولی دن ۱۰جو یوزایلده و . . .
فارس ادبیاتیندا بورایا کیمی تانینان اثرلر بونلار اولموشدور: روضه الشهدا اثری حسین واعظ کاشفی (۹۰۸ ه)، مقتل الشهدا اوبوالمظاهر رازی، مصائب القلوب مولانا حسن سبزواری، مقتل ابو عبداله هدایت قزوینیدن و بیر نئچه سونراکی یوزایللره عایید اولان مقتللر. آنجاق بورادا مصیبت نامهلردن دانیشماییریق؛ چونکی عطار نیشابورینین مصیبت نامهسی واردیر، ولی مقتل دئییلدیر.
آذربایجان ادبیاتیندا زنگین مرثیه ادبیاتی، ۸۰۰ ایللیک بیر تاریخه مالیکدیر. بو ادبیاتدا یوزلرجه شاعیر واردیر کی هر بیری نئچه دفتر یازمیشلار. بوندان علاوه، تورک ادبیاتیندا شاعیرلریمیزین غزللر دیوانیندا، بیر بؤلوم نوحه بؤلومو آدلاناراق مذهبی شعرلره یئر وئریلمیشدیر. تورک ادبیاتیندا نوحه و مرثیه ادبیاتینین زنگین اولدوغو تمام ادیبلر طرفیندن تصدیقلنمیشدیر و بوگون ده تورک ادبیاتیندا نوحه بؤلومو جانلی بیر دورومدادیر. بونون نهدنینی آختارماق ایسترسک، کلاسیک شاعیرلریمیزین بو قونویا توخوندوقلارینی دئمک لازیمدیر. تورک ادبیاتیندا نوحه یازانلارین چوخو غزل یازان شاعیرلر اولموشلار. مولانا فضولی، حکیم ابولقاسم نباتی، حکیم ابوالحسن راجی و باشقا – باشقا نوحه یازان شاعیرلریمیز، غزل ژانریندا گوجلو و آدلی شاعیرلردن ساییلیرلار. بیر حالداکی باشقا دیللی ادبیاتلاردا، نوحه یازانلاردان چتینلیکله بیر غزل اوخوماق اولور.
یوسف مداحین یاشاییشی
یوسف مداح آذربایجانین بؤیوک شاعیری اولاراق، چوخلو شهرلری گزمیش، یورد سالمیش و نهایتده ده اونون هانسی شهرلی اولدوغو ابهام اؤرتویو آلتیندا قالمیشدیر. اونون دونیایا گلدیگی تاریخ ده دوزگون بیلمینمهمیشدیر، آنجاق ۸۰۶جی ایلده وفاتی بیلینیز. تذکرهلردن علاوه، بیر سیرا شاعیرلر ده اونون وفاتینا اشاره ائدیب و اؤلوموندن خبر وئرمیشلر. بؤیوک تورکولوگ R.Dankoff ورقا و گولشا اثرینی تدقیق ائتدیکده، باشقا بیر شاعیردن، خواجه مداحین اؤلومونه حصر اولموش بئله بیر بیت گتیریر:
چون سکیز یوز آلتی ییل اولدی تمام
دونیادان نقل ائیلهدی فخرالانعام.
آنجاق تذکرهلر اونون اؤلومونو مختلف ایللرده بیلیرلر. ۸۰۶دان ۸۱۸ ایلینه قدر بو تاریخی فرقلی یازیلمیشدیر. اما شاعیر اؤزو حاققیندا بیر سیرا معلوماتلار وئرمیش و بو معلوماتین دوز و دوغرو اولدوغوندا شوبهه قالمامیشدیر. او جملهدن شاعیرین آدی، ایشی، کتابلارینین یازیلما تاریخی الیمیزدهدیر. مداحین نئچه – نئچه اثرلری بوگون اللردهدیر، اما هامیسیندان آدلیم اونون دیوانی، ورقا و گولشا اثری و اؤزللیکله مقتل اثریدیر. الده اولان معلومات گؤستهریر مداح “ورقا و گولشا”نی ۷۴۳ ایلینده ۴۰ یاشیندا و مقتل اثرینی ۷۶۳ ایلینده یازمیشدیر. بئلهلیکله شاعر ۷۰۳جو ایلده دونیایا گلمیشدیر. شاعیر مداحلیق ائدیرمیش. یعنی بیر الینده بالتا و بیر الینده کشکول اولاراق ائل به ائل، شهر به شهر دولانیب و اماملارین عشقینده داستانلار سؤیلهمیش، شعرلر اوخوموش و تصوف دونیاسیندا چالیشیب، خانقاهلاردا قالیرمیش. عئینی حالدا اثرلریندن آلدیغیمیز معلومات، شاعیرین بیر زمان آذربایجان شهرلرینده دولانماسی، سونرالار قونیهیه گئتمهسی و مولانانین خانقاهیندا قالماسی، هابئله قاستامون شهرینده قالاراق، مقتل اثرینی بو شهرده یازماسی معلومدور. بو اثری ده همان شهرین امیرینه تقدیم ائتمهسی ده بللیدیر. مداح چوخ فعال بیر شاعیر اولموشدور و بیر چوخلو مثنویلر، غزللر یازمیشدیر.
یوسف مداحین اثرلری
یازیلی ادبیاتیمیزدا ایلک ورقا و گولشانی، خواجه یوسف مداح، آذربایجانین ۸جی یوزایلینده یاشایان شاعیریمیز یازمیشدیر. یوسف مداح بؤیوک بیر شاعیردیر کی نئچه بؤیوک اثرلرین شاعیریدیر. اونون اثرلرینی بئله سیرالاماق اولور:
داستان ابلیس
قیز و جهود
قاضی و اوغرو
ورقا و گولشا
بونلارین ایچینده، ورقا و گولشا، بیر شاه اثر کیمی تانینیر. قالان اثرلر مثنوی فورموندا اولاراق، هر بیری ۲۰۰ – ۲۵۰ بیتدن آرتیق دئییلدیر. بو اثرلرین الیاز نسخه لری الده دیر و باشقا اؤلکه لرده چاپ اولوب و یاییلمیشدیر. انشاءالله یاخین گله جکده ایراندا دا چاپ و نشر اولاجاقدیر.
مقتل یا مقتل حسین
بو اثر بیزیم و بو کتابین اساس موضوعودور. سادهجه دئمک اولار بو اثر ۷۶۳ ایلینده یازیلمیش و بوگونه قدر مسلمانلارین هر ایل محرم آییندا اوخودوغو اثردیر. بوگونه قدر بو اثر ایراندا چاپ اولمامیش و الینیزده اولان کتاب، بیرینجی دفعهدیر کی ایراندا یاییلیر.
ایلک دفعه مقتلی تانیتدیران و اوستونده ادبی – علمی آراشدیرمالار آپاران عالیم، پروفسور محمد فؤاد کؤپرولو اولموشدور. بو عالیم ۱۹۳۰ ایلینده “اسلام انسیکلئپودیاسی”نی حاضرلادیغی زمان، تورک مادهسی بؤلومونو یازارکن، تورک ادبیاتیندان دانیشاراق یوسف مداحین مقتل اثریندن دانیشیر. کؤپرولو سونرا فرانسیز دیلینده یازدیغی بیر مقالهسینده ده بو اثر حاققیندا معلومات وئریر.
۱۹۳۸ ایلینده پروفسور عبدالقادر قاراخان، مداحین اثرلرینی تانیتدیرمادا چالیشیر، آنجاق شاعیرین آدی یوسفی اولدوغونو سؤیلهییر. ۱۹۶۹جی ایلده اوزون چارشیلی اوغلو، یوسف مداحین بو اثرینی دوزگون بیر دورومدا تانیتدیریر و آراشدیریر. بوندان سونرا بو اثر دفعهلرله تورکیهده چاپ اولوب – یاییلیر و بیر چوخلو آکادئمیک آراشدیرمالار ایرهلی گئدیر. سون تحقیقلر بو ساحهده ۲۰۰۸جی ایلده کنعان چلیک یازان بیر یوکسک لیسانس تئزیدیر کی آنکارا یونیوئسیتهسی طرفیندن یاییلمیشدیر.
مداح بیر خالق شاعیریدیر. دیلی ساده، آخیجی و گؤزلدیر. مداح چالیشیر خلقین دقتینی اؤزونه چکسین، اونا گؤره ده خلق دیلینده دانیشیر و یازیر. خلق دقتینی جلب ائتمک اوچون ده دیلینی اونلارا یاخینلاشدیریر. داستانی دا هر جهتدن اونلارین دوشوندوکلری فورما سالیر. اونا گؤره آتالار سؤزلریندن، دئییملردن باجاریقلا استفاده ائدیر و اونون دیل خصوصیتلری، خلق دیلینین اؤزللیکلریدیر. اونون دیلی شعرده و داستان سؤیلهمکده سهل و ممتنع ساییلیر.
یوسف مداح مقتل اثرینده تکجه مصیبت اوخومور، بلکه حماسه یارادیر و امام حسینین کربلادا ایشینی بیر ائپیک و قهرمانلیق حرکتی تانیتدیریر. حتا مداحین دیلی و شعر فورماسی ائپیک بیر اثره یاخیندیر تا بیر مرثیه و نوحه اثرینه. مداحین باخیشی اسلاما و ایمان ساحهسینه گؤزللیکلرله دولودور. او بیر مؤمین و دوشونجهلی، عئینی حالدا صادق بیر مسلمان کیمی چیخیش ائدیر و کربلا حادثهسینی اسلام دونیاسینین فخرلریندن ساییر. مقتل اثری، عشق داستانیدیر، ایگیدلیک و قهرمانلیق داستانیدیر. ایمان و اینامدان یارانان ائپیک بیر حادثهدیر. شاعیرین دیلی چوخ گؤزل، اورهیه یاتان و جانلاردا اینام یارادان بیر دیلدیر. او بورادا قهرمانلارینی بوتون بلالار و مصیبتلریله یاناشی بیر قهرمان کیمی میدانا گؤندهریر و شهادتی اونلارا بیر غالبیت کیمی تصویره آلیر. بو حادثهده یزید، شمر، عبیدالله و . . . غالیب گلمیرلر، بلکه سوسوزلوقدان جان وئرهن اما ایگیدلیکله اؤز ایمانلاری و دینلرینین اوستونده دایانان انسانلار غالیب گلیرلر. بورادا سئوگی، ایگیدلیک، اینام و صداقت غالیب گلیر. مداح مقتلده ایمانین بؤیوکلویونو، دهیرینی و گؤزللیگینی گؤسته ریر و یالانچی جلال و جبروتی آلچاقلادیر و ظالیملری، مظلوم انسانلار قارشیندا حقیر و پست ساییر.
مقتل اثری نین اؤزللیکلری
یوسف مداح مقتل اثرینده توحید، مناجات و نعت یازاراق پیغمبرین وفاتیندان سونرا اونون یئرینده اوتوران دؤرد خلیفهنی مدح ائدیر و قیسا صورتده اونلاری تانیتدیریر. سونرا کربلا حادثهسینی آچیقلاماق اوچون امام علی (ع) و اونون اولادلاری نین اماملیق حقلرینده و پیغمبر طرفیندن سفارش اولوندوغونو آچیقلاییر. عینی حالدا معاویه و اوغلو یزیدی ده تانیتدیریر و یازیر:
اول معاویه کیم ائیدوک بختینی
ظلم ایله توتموشدی عالم تختینی.
یزید حاققیندا بئله ایضاح ائدیر:
اول داخی گئتدی جهاندان زار و زار
اول یزیده قالدی جمله ایل و شار.
اول زمان کیم اول بد اختر شاه ایدی
منکر و بدبخت، اول گمراه ایدی.
یوسف مداح مقتلی اون مجلیسده قورور. مداح اون گون محرم آیینین بیرینجی گونوندن باشلاییب عاشورا گونونه دک هر گونون اولایینی منبرده دانیشیر و ائشیدنلره سؤز وئریر کی یارین نه اولاجاقدیر. سانکی اون گئجهده مسجدده اوخویورموش چونکی هر مجلیسین اوّلینده و آخرینده بونا اشاره ائدیر؛ مثلا ایکینجی مجلیسین سونوندا یازیر:
ختم اولدی بو ایکینجی داستان
یئنه یارین گلهسیز ای دوستان.
سؤیلهیهووز بو اوچونجوندن خبر
گر ایریشدورورسه بیزی دادگر.
و اوچونجو مجلیسی بئله باشلاییر:
بو اوچونجو مجلیسی سؤیلهیهلیم
کربلا حالین بیان ائیلهلیم.
کیم جگر گوشِ رسول کردگار
کربلادا اولدی آنا کاروزار.
جان قولاغیله ائشیدین بو سؤزی
مصطفا یارین اونوتمایا سیزی.
یئنه اوچونجو مجلیسی بیتیردیکده یازیر:
شب بخیر اولسون سیزه ای اهل دین
حق ایرورسه باقیسین ائیدوم یارین.
و دؤردونجو مجلیسه بئله باشلاییر:
باشلایالیم یئنه سؤزه درد ایله
دردی اولور هر کی آدی مرد اولور.
قیلالیم دؤردونجو مجلیسدن خبر
سؤیلهیهلیم ائشیدین ای بختیور.
کربلادان کیم نئجه اولدی عیان
عشقی ایله دوتون قولاق ای دوستان.
ایندی آلتینجی مجلیسین سونو و یئددینجی مجلیسین باشلانغیجی بئله اولور:
گئجه اولدی شب بخیر اولسون سیزه
عمر کیم وئرور ایسه الله سیزه.
کیم نهلر قیلدی جهاندا اول صفا
اول سولاله خاص سرّ مصطفا.
در بیان مجلس سبع
بو یئدینجی مجلیسی سؤیلهیهلیم
کربلا حالینی شرح ائیلهیهلیم.
بیرینجی مجلیس ۴۰جی بیتدن باشلانیر تا ۳۴۲جی بیته قدر. بیرینجی مجلیسده کربلا اولایینی اینجهلهییب، اونون مقصد و هدفلرینی آچیقلاییر. تاریخی تحلیل ائدیر، عاشورا اولایینین ائتکیسینی اسلام تاریخینده – ظلمه قارشی حرکتلردن دانیشیر. بو مجلیس، بیر علمی دانیشیق کیمی دهیرلندیرمک اولور و تاریخ تحلیلیندن سؤز آرایا گلیر و اوندا عبرت آلماقدان دانیشیلیر. مداح بیر مورخ، عالیم، فقیه و بیلگین کیمی تاریخی آراشدیریر و اسلام دینینین گؤزللیکلرینی اؤنه چیخاریر.
ایکینجی مجلیس (۳۴۳ – ۵۷۸ بیتلری آراسی) حضرت مسلم و اونون اوغلانلارینین اولایینا باغلیدیر. مسلم و اوغلانلاری کوفهیه گلیرلر، دورومو اؤلچوب و اماما خبر آپارالار. آنجاق یزیدین جاسوسلاری طرفیندن تانینیب و اسیر اولورلار. مداح مسلمین ساواشیندان بیر حماسه یازیر و اونون قهرمانجا ساواشیندن غرور دویغوسویلا سؤز آچیر و بئله توصیف ائدیر:
مسلم ساواشی:
بیلدی مسلم آنی هرگز دینمهدی
ال قیلیجا اوردی آندان دؤنمهدی.
ایردی چالدی قیلیجینی اوستونه
آنی ایکی پاره قیلماق قصدینه.
گنبد اوردی سیچرادی آتدان یئره
بین ار آلدی مسلمی اورتا یئره
تیغ الینده آلدی مسلم همچو شیر
تار و مار ائیلهدی آنلاری دلیر.
بیر دم ایچره یوز ییگیرمیسین بیچر
قالانی هر بیری بیر یانا قاچار
آنجاق مسلم و بالالاری بو اولایدا جانلارینی قوربان وئریرلر.
اوچونجو مجلیس (۵۷۹ – ۸۴۰ بیتلری) امام حسین کوفهیه یولا دوشور و یولدا یولو اوزونه باغلاییرلار. امامین گؤزل دانیشیقلاری و اصحابینی بو یولدان دؤنمهیینه چاغیرماسی اساس یئر آلیر. آنجاق ۷۲ اصحابی ایمانلا بو یولا گیردیکلرینی و جانلارینی قوربان وئردیکلرینی گؤستهریرلر:
یئتمیش ایکی پهلوان ایدی تمام
بیر نئچهنین آدینی ائیدم بنام:
مداح باجاردیغی قدر تاریخدن آلدیغی معلوماتی شعرینده گتیریر و ۷۲ امام یولداشلارینی تانیتدیریر و اونلارین ایگیدلیکلرینی آچیقلاییر. عینی حالدا یزید یولداشلارینی ده اییجهسینه تانیشلاندیریر.
دؤردونجو مجلیسده (۸۴۱ – ۱۱۲۰ بیتلر) حضرت عباس ایگیدلیگی تعریفلهنیر و نئجه سو گتیرمهیه چالیشدیغی گؤسته ریلیر. آنجاق حر، زهیر و باشقا اصحابلار دا تانیتدیریلیر و اونلارین شهادتلری آچیقلانیر.
بئشینجی مجلیس (۱۱۲۱ – ۱۳۳۵ بیتلری) حضرت قاسم و اونون داماد اولدوغو و شهامتله شهادتی آچیقلانیر.
آلتینجی مجلیس (۱۳۳۷ – ۱۶۶۱) حضرت عباس و علی اکبرین شهادتلری تعریفله نیر. اونلارین ایگیدلیکلری و مظلومیتلری گؤزلجهسینه تعریفله نیر. او جملهدن حضرت عباسا اختصاص وئریلمیش چوخلو بیتلر واردیر . لورادا بیر بؤلومو بئله دیر:
عباس ساواشی:
گؤردولر عباسی، ائتدیلر غلو
آرایا اوسدی همان دم بختلو
چالدی تیغ آبدار اول نامدار
آنلاری ائتدی همان دم تار و مار.
سکسَنین قیردی همان دم اول شریف
دپدی سویا، ایردی عباس لطیف.
مشکینی دولدوروبن اولدی روان
آتی داخی ایچدی سو اندر زمان.
کندو داخی دیلهدی سودان ایچه
سوسالیغی ساوولا هم خوش گئجه.
کندویا ائیدور حسین ایچمهدی سو
نئجه ایچم بن روا اولا می بو؟!
یئنه دؤکدی سویی عباس، ایچمه دی
سو ایچینده سو ایچوب خوش گئچمه دی.
بن سو ایچم اهلِ بیِ مصطفا
ایچمهیهلر قاچان اولا بو روا!؟
ایچمهدی، دؤکدی یئنه دؤندی گئرو
مشک الینده اول سودان چیخدی گئرو.
اورتایا آلدیلار آنی اول زمان
تیرباران ائیله دیلر ناگهان.
سالدی مشکی اوموزونا شیروار
بیر الی له چکدی تیغ آبدار.
اول چرینین آراسینا دوشدی تئز
خارجیلر قیرار هم با ستیز.
عامر نحس ائیدور: قویمان ای قوم دون
سویی آلماسونلار اولسونلار زبون.
اوشدولر ظالیملر آنا بیر – بیرین
پاره – پاره قیلدیلار نازیک تنین.
مشکی داخی پاره – پاره قیلدیلار
هم ایچیندن سویی یئره دؤکدولر.
یئددینجی مجلیسده (۱۶۶۲ – ۱۹۴۶ بیتلری) امامین ۱۷ یاشیندا اولان اوغلو شهادتی و امام حسین دانیشیغی آچیقلانیر.
سکیزینجی مجلیس (۱۹۴۷ – ۲۲۴۲ بیتلری) امام حسینین دانشیقلاری ایفا اولونور و لشکری بیر – بیرینه وورور. امامین شجاعت و ایگیدلیکله ساواشی دا تعریفلهنیر. آنجاق امام حسین گؤزل دانیشیقلاریلا حقدن مودافیعه ائدیر و دوز یولو گؤسترمهده چالیشیر. عینی حالدا دوشمنین شقاوت و ظلمونو ده آیدینلاشدیریر.
دوققوزونجو مجلیس(۲۲۴۵ – ۲۴۴۵ بیتلری) اسیرلرین موصل، حلب و شاما گئتدیکلری و یولدا اسیرلرین باشینا نه گلدیگی، هابئله نئچه – نئچه معجزهلرین اوز وئردیگی، یئنه ده شهرلرین استقبالی و یزید قوشونونون حقارتی بیلینیر.
اونونجو مجلیس (۲۵۴۶ – ۲۸۲۴ بیتلری) امام زینالعابدین دانشیقلاری و عینی حالدا عاشورا ساولاری آچیقلانیر. امامین خلق اوستونده ائتکیسی و یزید قارشیندا گؤستردیگی جسارت و ایگیدلیک اؤن پلاندا دایانیر. ام کلثوم و زین العابدین دانیشیقلاری تصویر اولونور. بورادا معجزهلرین عیان اولدوغونا اختصاص وئریر و دئییر:
شیمدیدن گئری اولیسار معجزات
کیم نه گؤستردی حسین خوش صفات. . .
مداح بو اثری ۳۳۳۳ بیتده یازدیغینی دئییر، اما الیمیزه چاتان الیازمالار ۲۸۲۴ بیتدن آرتیق دئییلدیر. بو گؤستهریر کی استنساخ زمانی بیر سیرا بیتلر قلمدن دوشوبدور. مثنوی فاعلاتن فاعلاتن فاعلن بحرینه یازیلیب و ایچینده ۲۷ غزل ده واردیر کی جمعه ۱۹۵ بیت اولور و قهرمانلارین دیلیجه یازیلمیشدیر. بو سنت، تورک مثنویلرینین اؤزللیگی ساییلیر.
کتابین سونوندا شاعیر اؤز حاققیندا دانیشیر. مداح بو اثری قاستامون شهرینده بیر عادل شاه اولان جلال الدین بایزید زمانیندا یازمیشدیر. اونون مدحینده نئچه بیت:
قاستامونی شهری ایچینده بونی
ائیلهدیک بنیاد یکشنبه گونی.
دور عادل پادشاه ایدی زمان
نظمه گلدی بو عجایب داستان.
اول سکندر هیئت و جمشید فر
اول سلیمان طلعت و کسرا نظر.
قهرمان و پهلوان، هم شیردل
رستمِ دستانلار بوندا خجل.
اول جلال الدین شاهِ بایزید
عمریله دولتی اولسون بر مزید.
خاندانی دائما اولسون پایدار
تا ابد ای پادشاه کردگار.
گلمهسین قایغو همیشه گؤنلونه
شادلیق دائم ایرشسین یولونا.
اثرین یازیلماسینی شوّالدا باشلامیش و ذی الحجه آییندا ۷۶۳ ایلینده بیتیرمیشدیر:
سؤیلهدیم بو سؤزی در دورِ امیر.
اوّلین شوّلدا بنیاد ائیلهدیم
آخری ذیالحجه ختمین سؤیلهدیم.
یئددی یوز آلتمیش اوچونده ایتدی تمام
اولدی یکشنبه گونونده والسلام.
اثرین بیتلرینین ساییسینی دا ۳۳۳۳ بیت اعلان ائدیر:
دوکهلی بیتین حسابین ائیدهلیم
اوچ بین اوچ یوز اون اوچ اولدی دییهلیم.
آنجاق الیمیزده اولان اثر، تمام الیازمالارا مراجعت ائدهرک، ۲۸۲۴ بیت دیر. کتابلارین سونوندا بیر رسم اولاراق اوخوجولاردان شاعیره رحمت اوخوماق دیله ییر.
دیلین اؤزهللیکلرینی آراشدیردیقدا، بیر سیرا چوخ گؤزل سؤزجوکلرله اوز – اوزه گلیریک و بو سؤزجوکلر بوگون دیلیمیزدن اونودولموشدور، آنجاق بو سؤزجوکلرین بیر چوخو بوندان اؤنجه یازارلاریمیز و عالیملریمیزین دیلینده وار ایدی؛ او جملهدن جارالله زمخشرینین اثرلرینده گؤروروک و بیز بوگون بونلاری بیرده باشدان دیریلدیب، دیلیمیزه گتیرمهلیییک. بو سؤزجوکلردن بیر نئچهسی بونلاردیر:
قالتابان: احمق / تامو: جهنم / یارین: صاباح / اؤکوش: چوخ / دلیم: چوخ / یاورو: اوشاق، اوغول / گویهگو: کورهکن، داماد / طمر: دامار، فارسیجا رگ – بو سؤزجوک دمار شکلینده ده فارس دیلینده ایشلهنیلیر/ سین: قبر / سوچ: گناه / بان: اذان / بان اوخوماق: اذان دئمک / بیلیش: آشنا و. . .
فارسیجا و عربجه سؤزجوکلر ده بورادا واردیر او جملهدن: آفرین، خاکسار، شیروار، نامدار، پادشاه، بدفعال، لشکر، حمله، تیغ، حصار، جهان، زمان، شوم، شهس.ار، همان دم، زوال، حواله، شفاعت، بقا، ملعون، خارجی
مداح فارس و عربجه یه دریندن تانیش اولاراق، او دیللردن یارارلانیر. مثلا بو دئییم: “پشته قیلدی کشتهدن”، فارسیجا اولان: از “کُشته پُشتهها ساخت” ترکیبیندن آلینمیشدیر.
مداحین باخیشی شهادته ده گؤزلدیر و اؤلومو دونیانین سونو بیلمهییر؛ بلکه شهادتی یاشامین کمالی بیلیر:
چون جهاندا قاموموز اؤلمک گرهک
پس شهادتده بولونوز بو کمال.
مداحین دیلینده گؤزه للیک لر و ساده لیک گؤز اؤنونده جانلانیر. گاهدان اوره یه یالان دئییملرله ده اوز – اوزه گلیریک مثلا: قوزیجاغیم، اوغلانجیق، یاوروجاق و . . . بونلاردان بیر نمونه دیر.
مداح دیلیمیزده تازالیقلار یارادیر. صرف و نحوده یئنی لیک لر گتیریر. مثلا استمرار حالی گؤسترمک اوچون فعلی بئله ایشله دیر: آغلایو یعنی آغلایاراق /
مداح مثنوینین آراسیندا غزل فورماسیندان دا استفاده ائدیر. بو ایش، تورک مثنوی لرینده بیر گله نک اولموش و مداح دا بو گله نکدن دوزگون صورتده استفاده ائدیر و داستانین اورتاسیندا غزللر یازیر. غزللر معمولا داستانین زیروهسینده یارانیر، قهرمانلارین هیجانلاری یوکسک سویهده اولان چاغلاردا و یا دانیشیقلاردا.
دیوانین حماسی یئرلری قهرمانلاری میدانا گئتمهسینده او جملهدن ابوالفضل العباس، علی اکبر و امام حسین میدانا گیرمهسی و ساواشلاری اولور، هابئله مختارین عبیداله و یزید ایله دانیشمالاری، حتا امام زین العابدینین یزید ایله دانیشیغی و منبر اوستونده خطبهسی ان گؤزل و حماسی بیتلری گؤستهریر. آنجاق غملی یئرلری ده شهیدلرین سون لحظه لری اولور مثلا ۱۸۸۵ دن ۱۹۰۰ قدر امام حسین شهادتی چوخ غملی بیتلریدیر.
[۱] امیل چلبی اوغلو، تورک ادبیاتیندا مثنوی، استانلوب، ۱۹۹۹، ص
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی