آذربايجانین “ويکتور هوگو”سو : حبیب ساهیر / ائسمیرا فواد شوکورووا / کؤچورن: عباس ائیلچین
حياتي:
حبيب ساهير ۱۹۰۳-جو ايلين ماييندا تبريز شهرينین سورخاب محلّهسينده دونيايا گلميشدير. آتاسي ميرقوام مشروطه اينقيلابي زاماني اؤلدورولوب ۵ ياشلي کؤرپهنین طالع قاپيسيني يئتيمليک، اؤکسوزلوک آدلي سيتم دؤيموشدور. حياتين ايلک آغير ضربهسيني آلان حبيبين بو اوغورسوزلوق بوتون عؤمرو بويونجا سانکي اونونلا بيرگه آدديملاميش، آغري-آجيلارلا دولو کدرلي ياشامينین بونؤوره داشيني قويموشدور. چوخ-چوخ سونرالار خاطيرلرينده يازميشدي: “بئش ياشينا چاتديم. کنديميزده فيرتينا قوپدو. آتام بير پاييز گئجهسي قوناق گئتدي، بير داها دؤنمهدي. يئتيم قالديق. آلتيميزا کؤهنه کئچه سالديق، آجليق گؤردوک، کورلوق چکديک، بؤيودوک…(۱)”
او، ايلک تحصيليني موللاخانادا آليب. هله ۶ ياشي تامام اولمايان حبيبي بايات قبيلهسيندن اولان آناسي فاطيمه خانيم (بونو شاعير سونرالار اوستاد شهرييارين “حئيدربابايا سالام” منظومهسينه يازديغي نظیرهسينده – “مکتب خاطيرهلري” پوئماسيندا دا وورغولاييب: -آنام منيم اورتابويلو بير خانيم، سيياه ساچلي، «بايات» سويلو بير خانيم) مسجيددهکي موللا مکتبينه گتيريب و دئييب: «آخوند، حبيبين اتي سنین، سوموکلري منيم». موللاخانادا عربجه تحصيل آلماغا باشلايان بالاجا حبيب بورانین سرت قايدا-قانونلاري و موللانین عزازیلیگی اوجباتيندان بير چوخ چتينليکلرله اوزلشير، لاکين محللهدهکي«سردابه اوستو» موللا مکتبينده موللاباجيدان عربجه درس آلديغيندان عرب ديلينده يازيب-اوخوماغي چوخ تئز اؤيرهنير. «مدارس معتمد» و «روشديه» مکتبلرينده ايبتيداي تحصيل آلديقدان سونرا، «مدرسهی مبارک محمدیه» لیسهسینده اوستاد شهرييارلا بيرگه اوخويور. شهرييارلا مکتبدن باشلانان اونسيت و دوستلوغو سونرالار ادبي علاقهلرينین مؤحکملنمهسينه ده سبب اولور. ۱۹۲۵-جي ايلده اورتا تحصيليني بيتيرن حبيب فرانسيز ديليني موکمّل اؤيرنمهيه باشلايير. چونکي «مدرسهی مبارک محمدیه»ده تحصيل آلارکن متين اينقيلابچي، گؤرکملي ايجتيماعي-سياسي خاديم شئيخ محمد خييابانینين باش موعاويني، مشهور نوواتور شاعير و اينقيلابچي ميرزه تاغي خان رفعت اونون فرانسيز ديلي و ادبییّاتي موعليمي اولموش، قلبينده بو قديم مدنيیّت ديلينه، شئعیر، پوئزييايا، عوموميييتله، بؤيوک ادبییّاتا درين سئوگي اوياتميشدي. هله طلبه ايکن گنج حبيبين پوئزييايا بؤيوک هوسيني، شاعيرليک ايستعداديني گؤروب حيسّ ائدن ت.رفعت او واختلار تورکييهده نشر اولونان «ثروت فنون»، «ادبیات جديد»، «رسملي آي» کيمي ادبي-ايجتيماعي ژورناللاري اونا چاتديريردي. او ايسه اؤز نؤوبهسينده سونسوز ماراق و سئوگيله تورک اديب و شاعيرلرينین، ائلهجه ده توفيق فيکرتين، جلال ساهيرين يئني فورما و مضمونلو اثرلريني اوخويور، تورکييه ادبي موحيطي ايله تانيش اولوردو. يوکسک صنعتکارليغي، يئني فورما و مضمونو ايله همين اثرلر گنج حبيبه گوجلو معنوي تاثير باغيشلاييردي. بو درين تاثيرين نتيجهسينده حبيب جلال ساهيرين سويآديني اؤزونه سويآد سئچير. فرانسادا تحصيل آلان تاغي رفعت چاغداش فرانسيز شئعیريني اؤرنک گؤتورور، شئعیرده يئنيليگي، چاغداشليغي و سربستليگي مودافيعه ائدير، فرانسيز پوئزيياسيندان تاثيرلهنهرک فارس ديلينده سربست شئعیرلر يازير، دؤورونون تانینميش نوواتور شاعيرلريندن ساييليردي. بو گون ايراندا چاغداش و سربست فارس پوئزيياسينین آتاسي ساييلان نيما يوشيج (علي اسفندياري) تاغي رفعتدن بير نئچه ايل سونرا سربست شئعیر يازماغا باشلاماسي بير فاکتدير. لاکين موعاصير ايرانین آنتيتورک شاعيري اخوان ثالث کيميلر اؤز يازيلاريندا چاليشيرلار کي، سربست فارس شئعیرينین يارانماسيني نيما يوشيجين آدي ايله باغلاسينلار. آما بيطرف “ادبییّات تاريخچيلرينین چاپ ائتديرديکلري “موعاصير فارس شئعیرينین آنتولوگيياسي” کيتابيندا سربست فارس پوئزيياسينین بانيسي کيمي تاغي رفعت قبول ائديلير. همين آنتولوگييادا اوستاد ح.ساهيرين فارسجا شئعیرلريندن ده نومونهلر وئريلير و تاغي رفعتين رومانتيک بير شاعير کيمي گنج ساهيره بؤيوک تاثيري اولدوغو قئيد ائديلير. گنج حبيب سربست شئعیري اوللر اوستادي رفعت کيمي فارسجا يازماغا باشلاميشدير. آما اونون بو يابانچي بير ديلده يازماغي چوخ چکمير و تاغي رفعت س.ج.پيشهورينین رهبرليگي ايله قورولان آذربايجان ميلّي حؤکومتيندن قاباق میلّتيميزه قارشي ائديلن ظولملر، عدالتسيزليگه و حقارته دؤزمهيهرک اينتيحار ائدير”.
قئيد ائدک کي، تاغي خان رفعت تبريزده «تجدد» (يئنيلشمه) آدلي قزئت بوراخيردي. طلبهلري ايسه اونون شئعیرين فورما و مضمونوندا ياراتديغي يئنيليکدن، يئنيليکچي فيکير و دوشونجهلريندن ايلهام آلاراق «انجمن رفعت» قزئتيني ياييملاييرلار. «انجمن رفعت»ده شاعيرين سئويملي طلبهلري محمد خورّم، حبيب ساهير، تاغي برگوزار، يحیی آريانپور داها چوخ فعالليق گؤسترير، حتّي «ادب» آدلي يئني قزئت ده بوراخيرديلار. لاکين خيياباني حرکاتي شاه قوشونلاري طرفيندن خوصوصي آمانسيزليقلا ياتيريلديقدان سونرا قاباقجيل قزئت و درگيلر باغلانير. بوتون بو حاقسيزليقلارا، خييابانینين اؤلدورولمهسينه دؤزه بيلمهين تاغي خان رفعت قيزيل ديزج کندينده اؤزونو آساراق اينتيحار ائدير. لاکين صداقتلي طلبهلري، او جوملهدن، حبيب ساهير نوواتور شاعيرين ياراديجيليق يولونو داوام ائتديرديلر. ساهير هله «محمدییه» مدرسهسينده تحصيل آلارکن فرانسيز ديليندن آز-آز ترجومهلر ائدير، مطبوعاتدا نشرينه نايل اولور، فرانسيز ادبییّاتي ايله ماراقلانانلارا بو ادبییّاتلا قيسمن ده اولسا، تانيشليق ايمکاني ياراديردي. آنجاق خييابانینين و موعليمي تاغي رفعتين فاجيعهلي طالعيي ساهيرين اورگينه درين يارا وورور، روحونو سارسيدير. بو بؤيوک کدر حساس گنجين ابدي قلب آغريسينا چئوريلير و ايلک شئعیريني ده محض آلوولو وطنپرور، متين اينقيلابچي شئيخ محمد خييابانینين اؤلومونه حصر ائدير. سانکي ياشاديغي اوزونتولر اونو قارداش اؤلکهيه – تورکييهيه دوغرو چکير، تورکون شانلي تاريخينه و ادبییّاتينا ماراغي داها دا آرتيريردي. ۱۹۲۵-جي ايلده اورتا تحصيليني بيتيرمهسي حاقدا ليسه ديپلومو آلير و بير مودت – ۱۹۲۷-جي ايلهدک کوردوستاندا کورد آغالارينین اوشاقلارينا فارس ديلي و ادبییّاتيندان درس دئيير. «خاطيرهلر»ينده يازديغينا گؤره، کوردوستاندا ايشلهديگي ايکي ايل مودتينده آز-چوخ عوثمانلي قيزيل ليرهسي توپلايير و ۱۹۲۷-جي ايلده «روسييا-باکي-باتوم-تيفليس» يولو ايله تورکييهيه گئدير. بورادا «دبستان ايرانيان»دا فارس ديلي و ادبییّاتيني تدريس ائدير، عئيني زاماندا، ايمتاحانلارا حاضيرلاشير و ايستانبول اونيوئرسيتئتينین جوغرافييا فاکولتهسينه داخيل اولور. ايستانبول ادبي موحيطي ايله ياخيندان تانيشليق ساهيرين روحوندا درين تبددولات يارادير، دونياگؤروشونون فورمالاشماسيندا موهوم رول اوينايير. بورادا توفيق فيکرت، ناظيم حيکمت، جلال ساهير، يحیی کامال، ضييا پاشا و ايبراهيم شيناسينین اثرلريني، ائلجه ده ايستانبولدا فعاليیّت گؤسترن «آمئريکاليلارين کلوبو»ندا فرانسيز ميسسيونئرلريندن يئني فرانسيز ادبییّاتيني اؤيرهنير. بو دؤنمده ساهير شئعیر ياراديجيليغينا دئييل، موطاليعهيه جيدي ياناشير و بديعي ادبییّاتا داها شوخ واخت آييرير. آرا-سيرا شئعیرلر، ايستانبول تورکجهسينده بير-ايکي غزل يازسا دا، اساسن بؤيوک فرانسيز شاعيري شارل بودلئرين يئني سپکيلي شئعیرلريني (“دوشمن”)، همچنین لامارتينین مشهور “گؤل” پوئماسيني آذربايجان تورکجهسينه ترجومه ائدير. عئيني زاماندا بؤيوک سعدينین “گولوستان” اثريني، حافیظ شيرازينین غزللريني فارس ديليندن آذربايجان تورکجهسينه چئويرير. کلاسيک شئعیر عنعنهلريندن فرقلي، عروض وزنینده تورک ديلينده يازيب-يارادان تورکييهنین بؤيوک نوواتور شاعيري یحیی کامالين اثرلريني و فرانسيز ادبییّاتيني او، داها چوخ اوخويور. چونکي بو اثرلر شاعيرين روحونا داها گوجلو تاثير گؤسترير، قلبينده تلاطوم ياراديردي. گنج شاعيرين آذربايجانا، اونون بنزرسیز طبيعتينه سونسوز سئوگيسي، يورد تعصّوب-کئشليگي ديپلوم ايشينده ده اؤزونو يانسيدير. او، «ايران آذربايجانینين طبيعي جوغرافيياسي» آديندا ديپلوم ايشي يازير و اوغورلا مودافيعه ائدير. بئلهليکله، حبيب ساهير تورکييهده تحصيليني باشا وورور و ۱۹۳۳-جو ايلده تبريزه قاييدير. معاريف ايدارهسينین تعييناتي ايله تبريز شهر مکتبينده موعليم ايشلهمهيه باشلايير، جوغرافييا فننیني تدريس ائدير و شاگيردلر اوچون درسليکلر يازير. آنا يوردونا، خالقينا و دوغولدوغو تورپاغا قيريلماز تئللرله باغلي اولان، وطنیني اودلو محبتله سئون شاعير بو سئوگيني درس دئديگي شاگيردلره ده اؤتورور، اونلارا آنا ديلي ايله برابر آذربايجان ادبييّاتيني دا دريندن اؤيرهديردي. «آنا ديليني عئلملرين خزينهسيني آچان پارلاق قيزيل آچار سانان» حساس شاعير اينانيردي و شاگيردلريني ده اينانديريردي کي، ديليني قورويان خالق، میلّت ميلّي وارليغيني، کيمليگيني ده قورويوب ساخلايير و نه زامانسا ايتيرديگي آزادليغينا قوووشور.
۱۹۳۶-جي ايلده تبريز معاريف ناظيرليگينین قراري ايله ساهيرين «جغرافیای ایالت خمسه» آدلي درسليگي زنجاندا نشر ائديلير و موکافاتا لاييق گؤرولور.
۱۹۴۵-۴۶-جي ايللر اينقيلابي – ۲۱ آذر حرکاتي شاعيرين حياتيندا، دونياگؤروشونده بير اويانما، اينتيباه يارادير. س.ج.پيشهورينین حاکيمييّتي دؤورونده «آنا ديلي» درس کيتابيني يازير، مطبوعاتدا جيدي مقاللرله «آيدين» ايمضاسي ايله چيخيش ائدير. ادبي ياراديجيليقلا دا فعال صورتده مشغول اولور، لاکين شاهليق سلطنتينین قوشونلاري آذربايجانین قودرتلنمهسيندن احتياطلانان خاريجي هاوادارلارينین کؤمگي ايله خالق حرکاتيني قان دنيزينده بوغور و فدايلر حاکيميتي ايتيريرلر. میلّی حؤکومت دئوريلير. جنوبي آذربايجاندا ايرتيجا دؤورو باشلانير. بو حاديثه حبيب ساهيرين ده دونياسيني قارالدير، اورگيني منگنه تک سيخير. لاکين وطنداش شاعير موعليمليک فعاليتيني داوام ائتديرير، گلهجک نسله تاريخين عيبرت درسلريني آنلادير، آنا ديليني شاگيردلرينین بئينینه حک ائتديريردي. بو ايسه مؤوجود شاهليق اوصولي-ايدارهسينین، فارس شووينيستلرينین اصلا خوشونا گلميردي. مکتبياشلي اوشاقلارين-شاگيردلرين دوغما تورکجهني اؤيرنهرک میلّی روحدا بؤيومهسي گلهجکده اونلارين میلّی حوقوق و حاقلاريني طلب ائتمهسي ايله نتيجهلنهجکدي. اونا گؤره ده مؤوجود ايرتيجاچي رئژيم حؤکمرانليغيني ساخلاماق اوچون بوتون مومکون واسيطهلردن ايستيفاده ائتمکله بو اويانيشين قارشيسيني آلماغا چاليشيردي. اودور کي، حبيب ساهير حاقيندا حؤکم چيخاريلير، شاعير اردبيله سورگون ائديلير، بورادا «صفویه» مکتبينده موعليم ايشلهيير. اوشاقلارا آذربايجان ديلينده درس دئمهسي، دوغما تورکجهده دانيشماسي، وئريلن خبردارليقلارا اهميیت وئرمهمهسي، اونا يئني سورگون حياتي ياشادير. شاعير اردبيلدن چيخاريلاراق قزوينه گؤندريلير. يئنه ده اوستادي ت.رفعتين يولونا و اؤز عقيدهسينه صاديقليک گؤسترير. نتيجهده حاقيندا اوچونجو دفعه سورگون حؤکمو چيخاريلير و بو دفعه مازاندارانا-سارييه گؤندريلير. لاکين بورادا مالارییا خستهليگينه توتولدوغوندان گئرییه–قزوينه قايتاريلير. ساهيرين ياراديجيليغينین، ادبي فعاليتينین ان محصولدار دؤورو بو ايللره (۱۹۳۳-۱۹۴۶) تصادوف ائدير. افسوس کي، حؤکومت خفیيهلري «آيدين»، «اولکر»، «آغ» کيمي گيزلي ايمضالارلا يازيب-يارادان شاعيردن شوبهلهنيرلر و اونو دوغما شهريندن، تبريزين قاينار ادبي موحيطيندن آييريرلار. دردلي شاعير سونرالار يازيردي: «۱۹۴۱-۱۹۴۶-جي ايلين پاييزينا قدر منده شاعيرليک دؤوراني باشلادي. آنا ديلينده بوللو-بوللو شئعیر، حئکايهلر يازديم… موزدومو آلديم. ۱۹۴۶-جي ايلين قيشيندا مدرسهدن قووولدوم! «گوناهيم» بو ايميش کي، آنا ديلينده شئعیر و حئکايهلر يازيرديم. بير مودت سونرا مني اردبيله سورگون ائتديلر. اورادا نظارت آلتيندا اولوب «صفوي» مکتبينده درس دئييرديم. ارببيلده ۳ ايل ياشاياندان سونرا «گوناهيمي» باغيشلاييب قزوينه گؤندرديلر. قزوينده تام ۱۳ ايل ياشاديم، سونرا تئهرانا کؤچدوم». حبيب ساهير، نهايت، ۱۹۴۶-جي ايلد، ۴۳ ياشيندا ايکن ائولنمک قرارينا گلير و آغير سورگون حياتيني يالقيز دئييل، عؤمور-گون يولداشي نصرتالملک نوري خانيملا بيرگه ياشايير. اوزاق ائللرده سورگونلويه محکوم ائديلمهسينه باخماياراق شاعير بيرجه آنليق دا اولسا، تبريزي، آنا تورپاغي، دوغما خالقيني اونودا بيلمير.
اوستاد شاعير سورگوندن قاييتديقدان سونرا دا عقيدهسيندن دؤنمور، سون نفسينهدک مؤوجود رئژيمه قارشي سؤزون و قلمين گوجو ايله موباريزه آپارير، گئريليگي، خورافات و دوگماتیزمی تنقيد ائدير، خالقيني آزاد، سربست و چاغداش بير میلّت کيمي فورمالاشماغا چاغيرير.
او، ۱۸۷۸-۷۹-جو ايللرده باش وئرن ايران ايسلام اينقيلابينین خالقي آزاد ائدهجگينه، بونونلا دا اونون آجيناجاقلي وضعيتدن، اسارتدن قورتولاجاغينا اوميد بسلهييردي. “سحر ايشيقلانير” آدلي کيتابيندا هله اينقيلابا حاضيرليق گئتديگي بير واختدا اينقيلاب يئلينین اسمهيه باشلاديغيني حيس ائدرک يازيردي: “او قانلي و ياسلي پاييزدان (میلّی حؤکومتين سوقوطوندان سونراکي دؤور نظرده توتولور) آرتيق ۳۲ پاييز کئچيب، آما هله يارالار ساغالماييب… بونونلا بئله سويوق کوللر آلتيندا کؤزلر قالدي… اوزون ايللردن، او قانلي فاجيعهدن سونرا، دئيهسن، سحر ايشيقلانير.”(۱٫)
لاکين سحر ايشيقلانمادي. ۸۳ ياشلي شاعير ۱۸۷۸-۷۹-جو ايللر ايران ايسلام اينقيلابيندان سونراکي دؤورده ده خالقينا وعد ائديلن حوقوق و موکلّفيیتلرين گئرچکلشمهديگيني، وعدلرين کاغيذ اوزرينده قالديغيني، بو آزميش کيمي، يئنه ده باسقيلارا، میلّی حاقسيزليقلارا معروض قالديغيني گؤرور. گؤردوکلرينه دؤزمهيه آرتيق گوجو چاتمير، سويداشلارينین اوزلشديگي عدالتسيزليگه و تحقيرلره اعتيراض آکتي کيمي، همچنین رئژيمین اونا قارشي ائدهجگي تضييق و ايشگنجهلري گؤز اؤنونه گتيرهرک تئهران ياخينليغيندا يئرلشن آريا شهريندهکي منزيلينین پنجرهسيندن اؤزونو آسير و اينتيحار ائدير. آنجاق معنالي عؤمرونون مودريکليک چاغيني ياشايان حبيب ساهير ۱۹۷۹-جو ايل اينقيلابينین دا گونئي آذربايجانا و اونون ظولمکار خالقينین حياتينا کؤکلو دييشيکليکلر گتيرمهيهجگيني ائله ايلک آيلاردانجا فهمله دويموش، آنلاميشدي.
ياراديجيليغي. سورگون حياتي حبيب ساهيرين اثرلريندهکي ليريک-رومانتيک احوالي-روحييّه آيدين دويولان کدر، غم نوتلاري چؤکدورور. اونون ديبسيز بؤيوک وطن، تبريز سئوگيسي داها دا آلوولانير. اوچان قوشلاردان، اسن يئللردن دوغما يوردونا پئيغام، سالام گؤندرير، چکديگي غوربت آجيلاري، آيريليق حسرتي، هيجران دويغولاري قلبيندن ميصرالارا سوزولور.
شفقلرده اوچان آخشام قوشلاري،
مندن سالام دئيين گؤزل تبريزه.
قاتار ايله گئدن وطنه ساري،
آرخاداشلار! بير باش وورون دا بيزه.
دومان چؤکوب اوفوقلري قارالتدي،
منه غوربت بير جهننم ياراتدي…
خزان يئلي باخچاميزي ساراتدي،
داها نهلر دئييم، دوستلار من سيزه؟ (۲٫۲۲۶)
ديگر بير دوبئيتيسينده باغچادا بيتن نرگيزه بنزتديگي تبريزه سالام گؤندرير، لاکين بو دؤرد ميصراعليق شئعیرده ده بوتون عؤمرو بويو طرفينده دوردوغو، حاقلاريني مودافيعه ائتديگي مظلوم اينسانلاري، اذیيت چکن، ياي-قيش ايستي-سويوق بيلمهدن ايشلهين امکچيلرين، فاصيلهسيز قول امگي-نین موقابيلينده بير کومايا بئله صاحيب اولا بيلمهين ائوسيز-ائشيکسيزلري، يوردسوز-يوواسيزلاري دا اونوتمور:
سالام اولسون تبريزه،
باغدا آچان نرگيزه،
اکينچييه، ايشسيزه،
يوردسوزلارا، ائوسيزه.(۲٫۲۳۸)
ديقت چکن اودور کي، شاعيرين اثرلريندن بوتون عظمتيله گؤرونن بؤيوک وطن محبتي اونون ديگر سئوگيلريني اوستلهيير. قلبينده بو بؤيوکلوکده سئودا داشيديغينا گؤره ده قارشيسينا قاداغالار قويولور. لاکين سورگون اولوناراق وطندن اوزاقلاشديريلماسي، سورگون و تعقيبلر اونو ذرهجه قورخوتمور، آنا ديلينده يازيب-ياراتماقدان، بنزرسيز شئعیر اينجيلري قلهمه آلماقدان چکينديرمير. داها بؤيوک عزمکارليقلا ليريک شئعیر و حئکايهلر يازماغا داوام ائدير. موختليف واختلاردا «سايهها» (کؤلگهلر)، «افسانهی شب» (گئجهنین افسانهسي)، «شقايق» (داغ لالاسی)، «خوشهها»(باشاقلار) و «اساطير» (ميف)، «ليريک شئعیرلر»، «سئچيلميش شئعیرلر» (۲ جيلدده)، «کال مئيوهلر»، «کؤوشن»، «سحر ايشيقلانير» آدلي شئعیر کيتابلاري ايشيق اوزو گؤرور. بو کيتابلاردا توپلانميش بديعي اثرلرده تنقيد موتيولري، رئال حياتدان، شاهليق اوصولي-ايدارهسينین جينايتلريندن، مؤوجود رئژيمين عدالتسيزليکلريندن، خالقين آغير گونلريندن، آغري-آجيلي ياشاييشيندان شيکايتلنمهلر اولسا دا، اساسن وطن مولکونون آل-الوان منظرهلري، آنا طبيعتين اسرارانگيز گؤزلليکلري، آذربايجان خالقينین قايغيلارلا دولو کند حياتي، امکچي اينسان بديعي-پوئتيک بويالارلا، اوبرازلي شکيلده وصف اولونور. «سهند داغي»، «آرزو»، «شئعیرين ديلي»، «بي و شاعير»، «ماهني»، «آرازين سويو»، «کند ماهنيلاري»، «سالام»، «سهنده ساري»، “شئعیر پريسي” ،”حياتدير آخار چئشمه” ،”سئوگيليم” آدلي شئعیرلرينده شاعيرين بوتؤولوکده ياراديجيليغينا خاص اولان درين ليريزم، رومانتيک اوسلوب، دوغولدوغو، بويا-باشا چاتديغي يوردا، ائل-اوبايا اودلو محبت قاباريق شکيلده عکس اولونموشدور. ساهير «سهند داغي» شئعیرينده باشي قارلي، دومانلي، شانلي-شؤوکتلي وطن داغينین ائل-اوبانین داياغي، ايستينادگاهي، سيغيناجاغي اولماسيندان غورور دويور و بو دوشونجهلريني فرحله نظمه چکير. شئعیرده آذربايجان کندينین و کندليسينین حياتي آيدين بويالارلا جانلانديريلير. کند جاماعاتي، ائلات ياي آيلاريندا يايلاغا چيخير، بو قودرتلي، عظمتلي داغين اتکلرينده چاديرلار قورور، چوبانلار قويون-قوزو سورولريني لالهلي دوزلر، ياماجلارا يايير، قادينلار قيش تداروکو گؤرور، هر طرفدن قويون-قوزو ملشمهسي، اوشاقلارين شن قهقههلري، چال-چاغير سسلري ائشيديلير، بير سؤزله، حيات قاينايير:
گلين قورون چاديرلاري، بوراخين،
اوتلاسينلار اوتلاقلاردا آت، قويون.
اوشاقلاري بوراخينيز گزسينلر،
اود يانديريب قارانليقدا توي توتسون!
سيزين اوچون ياماجلاري بزهييب،
گؤزل قوشلار بسلهميشم سيزلره
چيراق کيمي قيزيل لاله يانديريب،
ياشيل خالي دؤشهميشم هر يئره…(۳٫۵۵)
ساهيرين ليريک-رومانتيک شئعیرلرينده اوخوجو آنا تورپاغا، طبيعتين اعجازکار گؤزلليکلرينه وورغون، رومانتيک، خيالپرور بير شاعيرله – گؤزلليک عاشيقي ايله قارشيلاشير. بو بديعي لؤوحهلر، ليريک ريجعت و تصويرلرله سوسلنميش، سانکي حزين بير موسيقي و اينجه رسام طبعي دويولان شئعیرلري شاعير اساسن گنجليک دؤورونده، ۱۹۴۶-جي ايلهدک قلمه آلميشدير. آنجاق ايستر طبيعت گؤزلليکلريندن، ايسترسه ده اينسانین داخيلي، روحاني دونياسينین اؤزلليک و زنگينليکلريندن، وارليغين، حياتين سيرلريندن، غريبهليک و آنلاشيلمازليغيندان يازسين، فرقي يوخدور، حبيب ساهير بوتون ياراديجيليغي بويو يئني شئعیر عنعنهلرينه صاديق قالير، اثرلريني داها چوخ سربست وزنده قلمه آلير. اونون عروض وزنینين قويدوغو محدوديیتلردن سيچراياراق چيخديغي قاليبسيز شئعیرلريندهکي آزادليغيني، بديعي فيکرينین، شاهه قالخان دويغولارينین ايفادهسيندهکي سربستليگي و اوخوجو روحونو اوخشايان درين شئعیريييتي دؤورونون ادبییّات بيليجيلري ده يوکسک قييمتلنديرميش و تقدير ائتميشلر. محمد ريضا رافيپور ساهيرين پوئزيياسيني “مشروطه دؤورونون پوئزيياسي ايله نيما يوشيجين موعاصير شئعیرلري آراسيندا بير کؤرپو” کيمي دَيرلنديرميش، حوسئين صديق ايسه شاعيرين هانسي ديلده، وزنده و اوسلوبدا يازماسيندان آسيلي اولماياراق اونون بؤيوک روحا صاديق قالديغيني، کؤکوندن و تاريخيندن قوپماديغيني وورغولاميش و کونکرئت اولاراق دئميشدير: “فارسديللي پوئزيياسيندا دا ساهيرين صيرف آذربايجان شاعيري اولدوغو گؤرونور”(۴٫۴۴) و:
منيم ايچريمده اينلهين بو ساز
يالنيز تورکچولوکدن سؤيلهيير آواز.
ائله وورولموشام بو آوازا من،
بو سسله باغلانديم سنه، ائي وطن،- (۱)
ميصراعلاري سؤز اوستادينین کؤنول روبابينین يالنيز تورکچولوک روحوندا کؤکلنديگينین، ياد نغمهلر چالمايان سازينین اصيل “تورک سازي” اولدوغونون و بير-بيريندن گؤزل تورکولر سؤيلهديگينین تصديقي، اوريژينال پوئتيک اعتيرافيدير.
بير سيرا تدقيقاتچيلار سربست وزنده يازيب-يارادان ساهيري، حاقلي اولاراق، جنوبي آذربايجان ادبییّاتيندا «سربست شئعیرين آتاسي» آدلانديرير، “بوتون آذربايجانین “ويکتور هوگو”سو کيمي ديرلنديرير (۵)” ،شاعيرين بؤيوک صنعتين، درين رومانتيزمين، افسونلو ليريزمينه حئيرانليغيني ايفاده ائديرلر: «بديعي طبيعت تصويرلري ايله بزهنميش شئعیرلريني گنجليک دؤورونده قلمه آلماسينا باخماياراق، بورادا ساهير ماهير بير غوّاص کيمي دنيزين درينليکلرينه جوماراق سؤز اينجيلريني توپلاميش، مهارتله خيال پريلرينین تئللرينه دوزموش، آنا طبيعتين فوسونکار گؤزلليکلريني وصف ائتميشدير. شئعیرلريني اوخودوقجا اينسان اؤزونو بير رسّامين ياراتديغي بنزرسيز تابلولارين قارشيسيندا حيس ائدير. شاعيرين ياراديجيليق قودرتي آدامي حئيران ائدير. آنجاق تاماشادان دويوب معنا آختاريرکن ايستر-ايستهمز داخيلينده بير سوال باش قالديرير: – مگر صنعت صنعت اوچوندور؟ ياراديلميش اثرلر تاماشا اوچونمو ياراديلير؟» (۴٫۸۸٫) گ.صباحينین بو فيکيرلري و ساهيرين پوئزيياسينداکي درين شئعیريييته حئيرانليقدان دوغان سواللاري ماراقلي، هم ده دوشوندوروجودور. آخان سولارين لايلايا بنزر شيريلتيسيني، اسن يئللرين ياشيل زميلري حرکته گتيرمهسيني، آي ايشيغينین بولودلارين آرخاسيندان بويلاناراق دومدورو، گوموش سولاردا عکس اولونماسيني، چمنلرده عطير ساچان گوللرين عشقي ايله جه-جه ووران بولبوللرين آوازيني، حتّي سوسريلرين جينگيلتيلي سسله اؤتمهسيني، داغلاري، درهلري، ياشيل اورمانلاري و س. يوکسک پوئتيک اوستاليقلا تصوير ائدن شاعير اوخوجودا اؤز تورپاغينا، آنا طبيعت، بويا-باشا چاتديغي ائل-اوبايا، خالقينا محبت، بؤيوک سئوگي آشيلايير، قلبينده ليريک، کؤورک دويغولار اويادير. هر بير اينجهصنعت اثرينده کاميل بديعي گؤزلليکله ياناشي دولغون معنا، سرراست فيکير ده ايفاده اولونماليدير. اينجه، ظريف حيس و دويغولاريني، ايدئيا و مقصدلريني اؤز اثرلرينده عکس ائتديرن شاعير بديعي تصوير واسيطهلريندن همين ايدئيا و مقصدلرين، فيکيرلرين داها تاثيرلي، داها سيرايت ائديجي ايفاده اولونماسي اوچون يئرلي-يئرينده ايستيفاده ائدير. حبيب ساهير محض بو ياراديجيليق يولو ايله ايناملي آدديملار آتاراق يوکسک بديعي دَيره ماليک اوريژينال اثرلر ياراتميشدير. ليريک-رومانتيک سپکيلي شئعیرلرينده تکرارسيز بديعي لؤوحهلر، ليريک ريجعتلر و اعجازکار طبيعت منظرهلرينین بديعي تصويري ايله ياناشي، خيالي صورتلر، اوبرازلار دا اؤزونه مخصوصلوغو ايله ديقّتي جلب ائدير. ساهير ياراديجيليغينا يوکسک دَير وئرديگي و اثرلريني، “گؤل” پوئماسيني آذربايجان تورکجهسينه چئويرديگي فرانسيز شاعيري و نظرييّهچيسي شارل بودلئرين حياتي و معنوي گؤزلليکلرله باغلي فيکيرلريني، مؤوقئعييني اثرلرينده يانسيديردي. شارل بودلئره گؤره: “گوزلين، اويانديرديغي ايزلهنيم تک اولسا دا، هر زامان قاچينيلماز اولاراق ايکي عونصوردان اولوشدوغونو، اولوشان ايزلهنيم بيرليگي ايچينده گوزلين دئیيشيک عونصورلارينین آييرد ائتمک گوج گلسه ده، بونون گوزلين بيلهشيميندهکي زورونلو چئشيدليليگي اصلا گئچرسيز قيلماديغيني گؤسترمک اوچون یاخشی بیر فورصت. گوزلليک، نئجهليگينین بليرلهمهسي چوخ گوج اولان ایبتدایی، دییشمز بیر عونصوردان و قوشوللارا گؤره دییشن، گؤرهلی بیر عونصوردان اولوشور- بو عونصور دا یاشانیلان چاغ، او چاغین مودالاری، اخلاقی دَیرلری، دویغولاری یا دا بونلارین هامیسیدیر. ايلاهي پاستانین اوستونو قاپلايان چکيجي، باشدان چيخاريجي، ايشتاه آچيجي قايماغا بنزهده بیلهجگیمیز بو ایکنجی عونصور اولماسا اينسان دوغاسينا اويارلانا بيلير و اويغون اولماقدان چيخاجاق ايلک عونصور دا حضم ائدیلمز، تقدیر ائدیلمزدی. مئيدان اوخويورام: بو ايکي عونصورو دا ایچرمهین تک بیر گؤزللیک نومونهسی بولوب چیخارین منه” (بودلئر،۲۰۰۴:۲۰۲).” ساهير ده ليريک اثرلرينده محض بو ايکي عونصورون، ايکي جهتين وحدتيني يارادير. اينسان اونون قلمينده ظاهيري و باطيني گؤزلليکلري ايله تام اوبراز اولاراق تقديم ائديلير. شاعيرين رئاليست شئعیرلرينین اساس مؤوضوسو اينسان و اونون داخيلي عالمي و وطنینين، آذربايجان طبيعتينین تکرارسيز گؤزلليگيدير. عئيني زاماندا بو مؤعجيزهلي طبيعي منظرهلرين، تکرارسيز گؤزلليکلرين قوينوندا، اسرارانگيز موحيطده سويداشلارينین چارهسيز بير دورومدا، طالیعه بويون اَيهرک يازيقلاشميش حالدا ياشاماغا محکوم اولدوغو گؤرونور… «چؤل يوللاريندا» و «شئعیر پريسي» کيمي شئعیرلريندن گتيرديگيميز نومونهلرده هم ده شاعيرين ماسماوي، جاذيبهدار خيال دونياسي يانسيير:
خيال رنگلي بير پردهدير، مرموز، گؤزل بير جاهانین،
اسرارانگيز گؤزلليگي او پردهده چيچک آچار…
بير اوفوقدور فیروزه رنگ، بزهميشدير شفقلري…
ماوي، درين آسیماندير، اوندان دوغان ماهيتابلار.(۲٫۲۳۶)
«شئعیر پريسي»نده حبيب ساهير اوخوجوسونو ياز گونشينین باتماسي ايله اطرافا چؤکن تورانليغين ياراتديغي حوزنلو بير سسسيزليکده، غريب آخشاملاردا شاعير قلبينده باش قالديران رومانتيک دويغولارلا باش-باشا قويور:
گون باتارکن قيزيللي خياللاردا،
گول آچاردي يازين گؤزل آخشامي.
اوزاداردي منه شئعیرين پريسي
شراب ايله دولو آلتين بير جامي…
آي دوغارکن کؤلگهلنميش سولاردا
آيين گوموش ايشيقلاري تيترردي…
داغ چيچگي وئرن نازلي قيز منه…
شراب ايله دولو بير جام وئرردي.(۵٫۴۸)
ياراديجيليغينین ايلک دؤورونده ساهيرين بعضي ليريک-رومانتيک شئعیرلرينده حتّي بير پئسسيميزم، اوميدسيزليک، گلهجگه اينامسيزليق، بدبينليک نوتلاري دا آيدين دويولور. شاعير سانکي اونا آجيلار ياشادان، آرزولاريني سولدوران حياتلا ويدالاشماق ايستگي دويولور:
يات بو ويرانهده، حسرتلره قاتلان، گولمه!
گولمه! سولسون اورگينده آچيلان لالهلرين،
کي سؤنسون او گونش رنگلي، او خوش زولفيترين…(۳٫۲۳۲)
«گولمه!» شئعیريندهکي بو کوسکونلوک، اوميدسيزليک، چتينليک و صفالت، يوخسوللوق ايچينده کئچن آغير حياتدان دوغان روح دوشکونلوگو، دونياني ترک ائتمک – اؤلوم آرزوسو «سون سؤز» شئعیرينده داها دا قاباريقلاشير:
نه سؤيود کؤلگهسي آلتيندا، نه چاي نزدينده،
نه ياشيل باغلار ايچينده مني باسديرما، ساکين!
و نه مرمردن اولان بقعهده حبس ائيله مني،
قوي گؤي آلتيندا ياتيم، بير درهده داغا ياخين!..(۳٫۲۳۳)
ايلک باخيشدان شاعيرين بدبينليگي، کدري فردي، سوبيئکتيو تاثير باغيشلايير. لاکين ديگر اثرلرينه نظر سالديقدا بو کدرين فرديليکدن چيخديغينین و عومومن، اونو يئتيرن خالقين، باشي موصيبتلر، بلالار چکميش میلّتينین دردي، کدري اولدوغو درک ائديلير. و اينجه دويغولو، حساس اورکلي شاعير ايلک دؤور ياراديجيليغيندا آيدين شکيلده گؤرونن خيال دونياسيندا، بدبين، پئسسيميست حيسّلرين تاثير دايرهسينده اوزون زامان قالمير، ايجتيماعي رومانتيزمه يؤنهلير، دوشونجهلرينده، حياتا باخيشيندا تبددولات يارانير و رئال عالم، گئرچک دونيايا قاييدير. «کؤوشن» کيتابينا يازديغي اعتيرافدا بو قاييديشي صميمي ديلله ايفاده ائدير. «بير طرفده تصووفون رمزلي دونياسي، بير طرفده ايسه گونشله پارلايان رئال عالم گؤردوم. آتيمي ايشيغا سوردوم. ماهني سؤيلهديم. شئعیر يازديم. يازديم-پوزدوم. يادلار مني دانديلار. ائللر مني آنديلار، آلقيشلاديلار. من يولومو تاپميشام! ايشيقلي عالم اوردادير. شن گونلر، آزاد ايللر اوردادير. دونيا بئله اولماليدير» (۶).
دونيانین، اصل حياتين اونو يئتيرن خالقين، ائلين-اوبانین قوينوندا، شاد گونونده اونونلا بير سئوينيب، کدرلي واختلاريندا دا بير غملنمکده اولدوغونو درک ائدير. آرتيق ساهير خياليندا جانلانديرديغيني دئييل، گؤروب موشاهيده ائتديکلريني، رئال حياتي بديعي بويالارلا عکس ائتديرمهيه باشلايير، گئرچک حيات حاديثهلريني، تاريخي کئچميشي شئعیر، پوئزييايا گتيرير، خالقين دردلريني سؤيلهين ديلينه چئوريلير:
شاعير قوشدو گونه ساري،
اوددا گؤروب خالقي ياندي،
او گونهدک گؤرمهديگي
بير شوخ شئيلر گؤروب قاندي.()
-دئيير و يئني هوسله «قانديقلاريني» وصف ائتمهيه گيريشير. «دده قورقود» داستانیندا بوغاج بويونو نظمه چکير، مشروطه اينقيلابينا، خيياباني حرکاتينا، ۲۱ آذر نئهضتينه پوئتيک موناسيبتيني بيلديرير. اونون رومانتيک بير ديلله تصوير ائتديگي وارليق ياشايان، ائشيديلن و دويولان اوبرازلارا چئوريلير و يادداشلاردا قالير. «بيري شيعه، بيري سونني، بئله میلّت، سنه ذيلّت»- دئيهرک خالقين آراسيندا ديني مذهب آيري-سئچکيليگي سالان سيماسيز دين خاديملريني، سببکارلاري لعنتلهيير. ساهيري ان چوخ سئوينديرن، روحونو قانادلانديران، ياشاماق، يازيب-ياراتماق هوسيني گوجلنديرن، ايلهامينا قول-قاناد وئرن ۲۱ آذر حرکاتينین غلبه چالماسي، گونئي آذربايجاندا خالق دئموکرات فيرقهسينین غلبهسي و س.ج.پيشهورينین میلّی حؤکومتين باشينا گلمهسي، وطنین سماسيندا آزادليق گونشينین پارلاماسي اولموشدور:
قورخما! بو ماوي گؤي آلتيندا يانان آل گونشيم،
بو اوفوقلرده گولن آل شفقين سؤنمهيهجک…
ايلک باهارين آچاجاق گول، اؤتهجک بولبوللر،
دونياميز بير ده بو عالمده خزان گؤرمهيهجک…(۳٫۸۴)
لاکين آزادليق گونشينین اوزريني قارا بولودلار چوخ تئز آلير. آزادليق گونشي قان دنيزينده بوغولور. يئنه زيندانلارين دمير بارماقليقلاري خالق فدايلريني اوزونه آشيلير، تعقيبلر، سورگونلر، اؤلوملر باشلانير. شاهين قولدور دستهلري خالقين يورد-يوواسيني داغيدير، آزادليق نغمهسي اوخويان آغيزلارا قيفيل وورولور، ائل-اوبانین آزادليغي چالينير، ديلي ياساق ائديلير، میلّی غورورو تاپدالانير. ساهيري اينقيلابين غلبهسي نه قدر سئوينديرميشديسه، مغلوب ائديلمهسي بير او قدر سارسيتدي. بدبختليگه دوچار ائديلميش ائللرين دردينه «وطن ماتمينده» شئعیري ايله آغي دئدي. «سؤيله، تانري!» شئعیرينده اوجا تانرييا اوز توتوب ويران ائديلميش يوردلارين، گوناهسيز آخيديلان قانلارين، ائل ايچينه سالينان آيريليق، آجليق، نيفاغين سببلريني سورور، وطنداش يانغيسي، کدري و ناراحاتليغي ايله ائللرين اوزونه باهارين بير ده نه زامان گولهجگيني بيلمک ايستهيير و ان آزيندان بونا اوميد ائدير:
سؤيله تانري! کؤچوب گئدن ائللرين،
بو دونيادا بير ده اوزو گولهجک؟
گلهجگه شيرين اوميد بسلهين
کؤنلوموز ده آچاجاقمي گول-چيچک؟
ويرانه ده سوساجاقمي بو بايقوش،
وئرهجکمي باهار دونيايا بزک؟ (۲٫۲۳۵)
«سورگون» پوئماسيندا، “فيريدون ايبراهيمييه” ،”باسقين” ،«کند ماهنيلاري»، «يورد ماهنيسي»، «آتليلارين»، «يولدان کنار»، «گئجه کئچميش ياريدان»، «مندن سالام دئيين گؤزل تبريزه»، «او تايا»، «ماهني»، «حارام اولسون»، “سازاق اسدي” ،”بير توخوجو قيزا” ،”آخشام چاغيدير” ،«خزانلار» کيمي شئعیرلرينده وطن و خالقينین پريشان، کدرلي حاليني، داغيلميش ائولرين، سؤندورولموش اوجاقلارين نيسگيليني، دوشمن آتلارينین تاپداغيندان قاچيب جان قورتارميش، غوربت ائللره پناه آپارميش، سورگونه گؤندريلميش اينسانلارين فاجيعهسيني يانا-يانا قلمه آلير. «خزانلار» شئعیري سانکي بير تاريخدير، بير پاييزدا قلبه چاليب بير پاييزدا آغير مغلوبیيته اوغراديلان بير ائلين رومانتيک اصالتله تصوير ائديلن تاريخيدير… آرزولارينین قانادلاريندا خوشبختليگه قوووشدوغونا اينانان، بو خوشبختليگين داديني هئچ بير ايل ده دادماغا آمان وئريلمهين، خيانت بورولغانیندا بوغولماغا محکوم اولونان، بؤيوک، شرفلي تاريخ ياشايان بير خالقين قيريلان ايناملارينین، اؤلن آرزولارينین تاريخينین بو درجهده پارلاق و آيدين، کدر و حوزنله بديعي پوئتيک عکسي ادبييّاتدا نادير حاديثه لردندير:
بير خزاندا يئتيم قالديق،
بير خزاندا
سئودالانديق…
بير خزاندا آلوولانديق.
ان نهايت، خوليالارين هاواسيندان
قانادلانديق…
بير خزاندا پارلاق قيزيل گونش دوغدو،
بير خزاندا بولود گليب گونو بوغدو…
آنلايارکن خزانلاري زامان بيزي قووالادي
گلدي زامان، کئچدي زامان،
آيري دوشدوک يوردوموزدان…
حسرت قالديق سرين-سرين بولاقلارا،
گول-چيچکلي اوتلاقلارا.
زامان کئچدي، بيز قورودوق
سوسوز قالان آغاجلار تک.
طراوتدن سالدي بيزي،
بيلمم غوربت؟
يوخسا فلک؟ (۵٫۴۰).
اوبرازلي شکيلده “خزان” آدلانديريلان پاييزين سيماسينین، سولان و اؤلن خزان يارپاقلارينین سؤزله بير رسام تک بو درجهده دقيقليکله و تاثيرلي ليريک-پوئتيک ديلله سانکي رسميني چکمهسي ده بنزرسيزدير. «خزانلار» شئعیري ايله تانيش اولان اوخوجو پاييزدا خزان دؤورونو ياشايان يارپاقلارين سئودا رنگيني، حسرت رنگيني، توتقون، توزلو، حتّي غوربت رنگيني بئله يالنيز اونون گؤره بيلديگيني دوشونور، يئل اسرکن يارپاقلارين ياغيش تک ياغديغيني، سولغونلاشدیغیني، سانکي بير متنین نقّاشينا دؤندوکلريني، لاجيورد، قيزيلي گونشين اودلو شفقلرينده مين بير رنگه بويانديغيني او دويوب، او گؤروب، او موشاهيده ائده، شاعير فهمي ايله تحليليني وئره بيلر! ساهير اوچون پاييز دا، خزان دا قيزيلي رنگده دئييل، حسرت، غوربت رنگليدير، “ياسلي”دي، “غمليدي” ،”قانلي پاييز”دي…اوستاد شاعير مؤوجود شاه رئژيمينه قارشي موباريزه آپارماقلا ياناشي، گئريليگی، مؤوهومات و خورافاتا، دوگماتیزمه، درويش ساياغي ياشاما قارشي دا چيخيش ائدهرک گونئي آذربايجان تورکلريني آزاد، دؤورله، زامانلا آياقلاشان چاغداش بير میلّت اولماغا، طورّههاتا اويماماغا چاغيريردي. اونا گؤره ده فارسجا يازان بير سيرا آذربايجان شاعيرلريني کسکين تنقيد ائدير، “يادا قول اول، درده آليش، فارسجا دانيش… اسيرليگي، درويشليگي تلقين ائله اوشاقلارا، اينانسينلار طورّههاتا… دئيهرک اونلارين قول پسيخولوگيياسينا اويغونلاشمالارينا اعتيراضيني بيلديريردي. حبيب ساهير “من اسير ائللريمين، آه شاعيرييم” شئعیرينده ده تحصيللي، ساوادلي گونئي آذربايجان ضياليسينین اوغراديغي میلّی فاجيعهلردن بحث ائدير، آذربايجان تورکلرينین آجي قدرين، آلين يازيسينا اعتيراض بيلديريردي. کدرلي شاعير آزاد ائلين شاعيري اولماق، هئچ بير باسقي، تضيقله اوزلشمهدن آنا ديلينده آزاد، سربست يازيب-ياراتماق ايستهييردي:
بينهايت بو گؤيون آلتيندا
بيزه بير قوببئيي-فیروزه ده يوخ.
يانار افلاکدا مينلرله چيراق
بيزه بير شام، بير آويزه ده يوخ.
بو قدر اولدوز آراسيندا بيزه
يئددي گؤيلرده بير اولدوز يوخوموش.
اؤلدولر قوشلار عالمده مگر،
بيزه چاتدي او آغلار بايقوش.
قووالارکن مني هر گون مؤحنت،
قاپيمي دؤيمهدهدي هر گئجه غم.
هامي آزاده ائلين شاعيري وار
من اسير ائللريمين، آه شاعيرييم…(۱٫)
ساهيرين موباريزهسينین اساس هدفي آنا ديلينین-آذربايجان تورکجهسينین اوزريندن قاداغانلارين گؤتورولمهسي، اورتا و عالي مکتبلرده دوغما ديلين آزاد شکيلده تدريسي و اينکيشافي ايدي. «ديل گونشدير ايشيق ساچير، آزادليغا قاپي آچير… بيزيم تورکو شيرين ديلدير، خوش صدالي، زنگين ديلدير» – دئين حبيب ساهير اوچون آنا ديلي میلّی وارليغين تصديقيدير، ياد ديله، اؤزگه ديل قولاغا خوش گلسه ده، بويوندوروقدور، بويوندوروق ايسه خالقي گئج-تئز بوغار، کئچيدلرده پوسقو قورموش قولدور تک فورصت تاپان کيمي، وار-يوخونو سويار. اؤزگه ديل خالقين باشي اوستونده سانکي بير جهننم کؤلگهسي، اؤلوم کابوسودور، هر آن بوينونو اوزمهيه حاضير دورموش جللاد قيلينجيدير:
بيزه ياد کابوسو باخ، کؤلگه ساليب،
بو اؤلومدور، بو اؤلوم کؤلگهسيدير!
ياد ديلي اولسا دا خوش سسلي، يئنه
بيزجه ارباب سسي، جللاد سسيدير…
آذربايجان میلّی حؤکومتي دئوريلندن سونرا شاه رئژيمينه قوللوق ائدن آذربايجان تورکلرينین وضعيته اويغونلاشمالاري ايله هئچ جور باريشمايان شاعير “خرابهزار ائيلهدي اود ديياريني، افسوس، قورو و ايستي ديياردان آخيب گلن اوردو. ائليم اسير اولدو، اويماغيم کؤچوب گئتدي و فارسلاشان آغالار ساتديلار گؤزل يوردومو، – کيمي فيکيرلرين گئنيش يئر آلديغي شئعیرلر يازاراق مؤوجود دوروما قارشي کسکين اعتيراضيني بيلديريردي. ايلين دؤرد فصلينه حصر ائتديگي «ياي»، «ياز»، «پاييز»، «قيش» آدلانديرديغي شئعیرلرينده ده ساهيرين اورک آغريسي ايله تصوير ائتديگي گونئي آذربايجان کندليلرينین آجيناجاقلي گوزراني، چتين حيات شراييطي دَييشمير. الينین زحمتي ايله بئجرديگي محصولدان کندلينین اؤزونه پاي دوشمور، بوتونلوکله اربابين، مولکدارين آنبارينا دولور. قيتليق حؤکم سورن قيشين اوغلان چاغيندا دا، پاييزدا تارلالاردا، باغ-باغچالاردا محصول آشيب-داشاندا دا کندلينین سوفرهسي بوش، چؤرگي ياواندير. نه قدر تر تؤکوب، تارلالاردا جان چورودوب محصول بئجرسه ده اربابا، مولکدارا بورجونو وئريب قورتارا بيلمير، عکسينه، ايلدن-ايله بورج اوستونه بورج گلير:
حئيدر بابا، کندلي جانا بورجلودور؛
بيلميرسن کي، بورجلو نامرد قولودور!
توستولرسه اونون بو گون اوجاغي
بورجا گئدر صاباح قابي-قاجاغي…
وضعيت نه قدر آغير، آجيناجاقلي اولسا دا، ساهير آرتيق بدبينليگی، پئسسيميزمه قاپيلمير. اورگينده خالقين، وطنین گلهجگینین آيدين، ايشيقلي اولاجاغينا بسلهديگي اوميد سؤنمور. دوشونور کي، اگر خالقين ايگيدلري هله ده ياشاييرسا و بو ايگيدلرين تپري، غئيرتي، الي قلملي يازاري وارسا، يوردوموز باشقا اويماقلارين ايچينده اريمهيهجک، آنا ديليميز آسسيملياسييايا اوغراماياجاق. حياتين ياخشيلاشاجاغينا اوميد بسلهمهيه دَير، گئج-تئز آزادليق گونشي وطن سماسيندا تکرار پارلاياجاقدير!
شاعير يئنه شئعیر يازار ائل اوچون،
قارلار ارير چايلار اوچون، سئل اوچون.
بوز بولودلار گؤيون اوزون توتامماز،
اؤزگه اويماق يوردوموزو اودامماز…(۵٫)
“فيريدون ايبراهيمييه” ،”۱۹۴۵-جي ايلده” ،”باسقين” ،”قووالا دوشمنلري” ،”وطنین ماتمينده” ،”قانلي پاييز” ،”يورد ماهنيسي” ،” طورّههاتا اينانما” ،”اوتور ائوده” ،”قار ياغيب اوستومه” ،”ماهني” ،”باسقين” و س. شئعیرلرينده ايسه عوصيان، کسکين اعتيراض، چاغيريش وار. شاعير دريالارجا چايلاري اولان ائل ندن سوسوز قالماليدير، نسيمين-مئهين قايناغي اولان بير يوردون اوزريندن نييه قارا يئللر اسمهليدير، نه اوچون بو خالق اؤز جواهيريني بير ساخسييا ساتماليدير، نييه بونجا قارا گونلر، اسارت منيم خالقيمين آلنینا يازيلماليدير، دونيا گولوب-گوللنرکن، نييه بيزيم باغين گوللري سولماليدير؟- کيمي سواللارا جاواب آختارير و همين سواللارين کونکرئت جاوابيين تاپير: – غفلت، جاهيلليک، اسارت بوخوولاري-پولاد زنجيرلر، دوگماتیزم…
اسارتده ياشاديغين،
کئچميشلرين غفلتيدير،
يئتر زيندان…يئتر زنجير،
زينداني ييخ! زنجيري قير! (۳٫۴۲)
و شاعير هر گون خالقينین قاپيسيندان ايچري گيرن آجليق و اؤلومون اساس سببکاريني دا موعيينلشديرير، اونا پوئتيک سؤزون ايمکانلاري ايله “وطنین ماتمينده” شئعیرينده اؤزونه لاييق فورمادا دون بيچير، خالقينا: – ائويني ييخاني، دوشمنیني تاني، – دئيير، اؤلکهسينین میلّی ساتقينلاريني – اميرلري قانادلاري آلتينا آلميش بؤيوک دوشمنین – ايمپئرياليزمين منفور سيماسيني آچير:
گؤرورکن قيرميزي گون سؤندو،
ايمپئرياليزم گولوب سئويندي…
ايمپئرياليزم بيزه نه وئردي؟
-فلاکت، آجليق و قارا گون.
قان ايزلرينه باخ، بير دوشون،
تاني دوشمنیني، ايلاني!
سنین امگينله بسلنميش
“پارازيت”اين ات و قاني… (۲٫۸۶)
پوئمالاري:
حبيب ساهير خالقينین بؤيوک و کئشمکئشلي، آغير طالعييني بديعي سؤزون گوجو ايله يازان چاغداش گونئي آذربايجان پوئزيياسينین ان قودرتلي نومايندلريندندير. او، ليريک-رومانتيک دويغولار شاعيري، موعاصير و کلاسيک شئعیر عنعنهلريني ياراديجيليقلا داوام ائتديرن، هم خالق روحوندا، هم ده يئني اوسلوبدا، سربست وزنده اوغورلو اثرلر يازيب-يارادان گؤرکملي قلم اوستاسي کيمي تانینميشدير. حبيب ساهير شئعیرين تئخنيکاسيني، قايدا-قانونلاريني، طلبلريني بيلن، مودئرن و کلاسيک شئعیر عنعنهلريني، تصوّوف و رمزلر سيستئميني دريندن منيمسهميش اوستاد صنعتکاردير. او، آز سؤزله داها چوخ معنا ايفاده ائتمگي، آنا ديلينین زنگينليگيندن، شيفاهي خالق ادبییّاتي خزينهسيندن يوکسک صنعتکارليقلا بهرهلنمگي باجاران قودرتلي سؤز اوستاسيدير. موکمّل پوئتيک اوبرازلاري، بيتکين بديعي تصويرلري، اوريژينال ایماژ و منظره سيستئمي اونون بؤيوک محبت، اينسانا يوکسک هومانيست دويغولار، بشري حيسلر، وطنپرورليک روحو آشيلايان گؤزلليک و سئوگي دونياسيندان خبر وئرير. ساهيرين شئعیرلريندهکي سون درجه اوغورلو بديعي عوموميلشديرملر، اوريژينال تشبیه، ائپيتئت و مئتافورالار تضاد، تکرير و اوکسيمارونلار اونلارين بديعي-ائموسيونال تاثير گوجونو آرتيرير، اؤزونون ايسه يوکسک موشاهيده قودرتيني، هر بيريميزين باخديغي، لاکين گؤره بيلمهديگي حيات حاديثهلرينه اصيل شاعير باخيشي، شاعير ياناشماسي، تحليليدير…
ساهير گوجلو بديعي تصوير و پورترئت اوستاسيدير. بوتون اثرلري محض بؤيوک آذربايجانا اودلو سئوگيسيني هايقيرير. او، آنا ديليني ده اوبرازلاشديرير، وطني ده، آنا طبيعتي ده. لاکين شاعيرين سئوهرک ياراتديغي بو موقدس اوبرازلار سيلسيلهسيندن آنا اوبرازي داها تاثيرلي و يادداقالاندير. «مکتب خاطيرهلري» و «نرگيز» پوئمالاريندا، «آنا سسي»، «آنام اوچون»، «پئيغام» شئعیرلرينده آتاسيز قالميش اؤولادلاريني مين بير زحمتله بؤيودوب بويا-باشا چاتديران آناسي فاطيمهنین کؤورک، سون درجه صميمي، مئهريبان، قايغيکئش، سؤزلو-صؤحبتلي، آغزي ائل دئييملي، اينجه سسلي، گولومسر چؤهرهلي پارلاق اوبرازيني ياراتميشدير. اوستاد شهرييارين «حئيدربابايا سالام» اثرينین تاثيريله يازديغي «مکتب خاطيرهلري» پوئماسيندا لايلاسي “ايله رؤيالاريني درينلشديرن، سسيله خياليني گؤيلره يوکسلدن، قوجاغيندا اونا جنّتي باغيشلايان” آناسينا حصر ائتديگي آشاغيداکي بندلر بو عالي وارليغا اؤولاد سئوگيسينین ايظهاريدي:
آنام منيم اورتابويلو بير خانيم،
سيياه ساچلي، «بايات» سويلو بير خانيم،
دئييب-گولن، هايلي-هويلو بير خانيم،
زنجيرلي گوللوجهلر گئيردي،
«نوشافرين» ناغيليني دئيردي… (۲۳۰)
“مکتب خاطيرهلري” پوئماسيندا او، اوستادي اولموش ناکام موعليميني، ايران و جنوبي آذربايجان ادبییّاتيندا يئني، سربست شئعیر ياراديجيليغي يولوندا ايلک جيغير آچان نوواتور شاعير تقي خان رفعتي ده: “اسکي ادب خرابهيکن قورو يئر، ترويج ائتدي او ايلک دفعه يئني شئعیر،” – دئيه محبتله ياد ائدير، يوکسک دَير وئرير.
او اکديگي آغاج ائل اويماغيندا،
چيچک آچير بو گون شيراز باغيندا،
يئني شئعیرين لاپ گوللنن چاغيندا:
کيمسه دئمز تقي رفعت کيم ايميش؟
شئعیر يازان درين حيکمت کيم ايميش؟ (۲٫۳۰).
يوخاريدا قئيد ائتديگيميز کيمي، ۱۹۴۶-جي ايلدن ساهير ده سورگون حياتي ياشاماغا مجکوم ائديلميش، بو ائللرده يازديغي اثرلرده غوربتده آيدينليق، حسرت اودوندا يانان دردداشلاري کيمي، گئجهلر گؤزونه يوخو گئتمهديگيني، يوللارا باخماقدان گؤزلرينین کؤکونون سارالديغيني، چوخلارينین طالع اولدوزونون سؤنمهسيندن و قيز-گلينین ماتم ليباسينا بورونمهسيندن دوغان بؤيوک کدريني، هيجران عذابيني قلمه آلميشدير:
قووولدوم آه، وطنيمدن، ائليمدن،
ايللر بويو نهلر گؤردوم، نهلر من.
داشدان داشا ديدي باشيم غوربتده،
مؤحنت اولدو يار-يولداشيم غوربتده…
سو باشيندان بير گون کئچديم صوبح چاغي،
گؤردوم سؤنوب خالقين اودو، اوجاغي.
قاچيب گئتديم او جهننم اودوندان.
گؤردوم بوتون يئرده اؤلوم، آتش، قان! (۲، ۲۲۵)
سورگون اولوندوغو کندده اونو قوناق ائدن ائو صاحيبسيندن اراضيده نئچه ائوين اولدوغونو سوروشدوقدا، گلنین وئرديگي جاواب شاعيرين دردينین اوستونه درد قويور، کدريني داها دا آرتيرير:
آختارما سن، قوناق، آدام بو کنده،
کؤک ساليبدير قوناق، شئيطان بو کتده!
قورخودوردو ارباب بيزي هر گئجه،
اؤلوم دؤيور قاپيميزي هر گئجه! (۲، ۲۲۵)
لاکين تکجه سورگون اولوندوغو اردبيل، قزوين، مازنداران-ساری دئييل، بوتون ائللر بو وضعيیتدهدير، هر يئرده خالق آجليق، صفالت، يوخسوللوق ايچيندهدير.
هر يئر گؤي اوت، هر يئر چيچک،
تورکمن صحرا بوراسيدير.
الي خميرلي، قارني آج
اينسانلارين اوباسيدير…
ساهيرين «نرگيز» پوئماسيندا تصوير ائتديگي حاديثه،ياراتديغي آنا اوبرازي داها تاثيرلي و اوريژينالدير. پوئمانین سوژئت خطي تصادوف اوزوندن قادين، قيز اووچوسو، ظاليم، عاغيلسيز خانین الينه دوشموش صاف، ساده و گؤزل کند قيزي نرگيزين آمانسيز اووچونون اليندن قورتولماسي حاديثهسي اوزرينده قورولموشدور. پوئمادا تصوير اولونان حيات حئکايهسينده آناسيندان ايجازه آلاراق کندين قيزلاري ايله بيرليکده داغ ياماجينا پئنجر-قوزوقولاغي، ککليک لوتو، يئمليک ييغماغا گئدن نرگيزين گئري قاييدارکن آياغينا تيکان باتير. قيزلار نرگيزين باشينا گلندن خبرسيز اولدوقلارينا گؤره يوللارينا داوام ائدهرک ياماجدان خئيلي اوزاقلاشيرلار. نرگيزين تيکاني چيخارماغا باشي قاريشير. بو زامان اوودان قاييدان خان اونو گؤرور، گؤزو توتور و قيزي قاچيرماق قرارينا گلير. آتليلارلا نرگيزي قووور، قاچماقدان الدن دوشن قيز يئره ييخيلاراق باييلير. گؤزونو آچديقدا ايسه اؤزونو خانین منحوس چاديريندا گؤرور. آخشام دوشور، نرگيز چارهسيزليک ايچينده چابالايير، قورتولوش اوچون يوللار آرايير. ائله بو آن کاسيب کومالاريندا يالقيز قالميش زاواللي آناسيني خاطيرلايير. کينو لئنتييمش کيمي آنانین حالي قيزين گؤزلرينین اؤنونده جانلانير:
گؤردو ائوده آنا يالنيز اوتورموش،
توخور لامپا ايشيغيندا بير ناخيش.
سولغون کؤلگه کيمي، قريب او آنا.
قيزين بير آز قوجا گلدي گؤزونه
اؤلوم توزو قونموش ايدي اوزونه!
دئدي: – منيم آنام دئييلدي قاري،
ندن آغاريبدير قارا ساچلاري،
گؤرو کي، گؤز قاپاقلاري بوکولور،
گؤز ياشلاري ناخيش اوسته تؤکولور.
دئدي: – آنا، منيم اوچون آغلاما،
مراق ائتمه، تسليم اولمام من خانا (۲٫۲۴۲).
آناسينین پريشان خيالي نرگيزي آييلدير، اونو قطعي قرار وئرمهيه و قورتولوش اوچون حل تئديجي آدديم آتماغا سؤوق ائدير. آرا ساکيتلشيب کند اهلي ال-آياغيني چؤل-باييردان ييغاندا خان اووونا صاحيب اولماق اوچون گلينین گردَگينه گيرمک ايستهيير. لاکين ائله بو زامان نرگيز اولجهدن قويدوغو بيچاغي اونون اورگينه سانجير و قارانليقدا قاچيب گؤزدن ايتير.
شاعير لياقتيني، عيصمتيني قوروماغي باجاران موباريز، عاغيللي و تدبيرلي نرگيز اوبرازي ايله هم ده آذربايجان قادينلارينین حوقوقسوزلوغونو، حاق سسينین ائشيديلمهديگيني گؤسترير، عئيني زاماندا اونلارين ان چتين مقامدا، چارهسيزليکده بئله دوشونهرک حرکت ائتمهيه قادير اولدوقلاريني، موقدس سايديغي شئيلر سؤز قونوسو اولونجا، قارشيلاريني هئچ بير گوجون، نه وار-دؤولتين، نه شان-شؤهرتين، نه ده قودرتين کسه بيلمهديگيني ديقته چاتديرير.
ساهير سورگون ايللرينده ده، تئهراندا ياشامالي اولدوغو زامانلاردا دا قلمي اليندن يئره قويماميش، ضعيف لامپا ايشيغيندا، لامپانین نئفتي بيتديکده، حتّي قارانليقدا بئله يازيب-ياراتميش، ادبییّاتين، گونئي آذربايجان شئعیرينین اينکيشافينا ميثيلسيز خيدمت گؤسترميشدير. اونلارلا شئعیر و درسليک کيتابلاري نشر اولونسا دا، ۴ جيلدليک شئعیر توپلوسو، خاطيرهلري، فرانسيز ديليندن ترجومهلري، «قيز سسي، قيزيل سسي،قازان سسي» روماني، اينجهصنعت، ادبييّات و جوغرافييا ايله باغلي مقالهلري هله ده چاپ اولونماميشدير. گؤرونور، اثرلرينین کولل حاليندا ساغليغيندا چاپ اولونماماسيندان، بلکه ده حياتدا ايکن لاييق اولدوغو قييمتي آلا بيلمهمهسيندن اينجه شاعير قلبي اينجيیيب، اونودولماقدان انديشه دويوب، نيگارانچيليق کئچيريب. بو نيگارانچيليق چوخ يومشاق طرزده ايستکلريني، آرزولاريني وصف ائتديگي اثرلرينده ده اؤزونو بيروزه وئرير. غملي و توفانلي گئجهلرده اوزون سفرلره چيخان کاروانلارا، يولچولارا بير فانوس – قوطب اولدوزو تک يول گؤسترمک، صحرالاردا سوسوزلوقدان يانيب پؤرشهلهنن اينسانلارا بولاق اولماق ايستهين عملپرور، خئييرخاه شاعير، بونلار مومکون اولماديقدا، هئچ اولمازسا بير سيزي، خفيف بير گؤينرتي، حسرت تک اورکلرده قالماق، بو دونيادا اونون ان پارلاق ايزي اولان و اولاجاق شئعیرلرينین، اثرلرينین اوخونماسي آرزوسونو مخصوصي اولاراق «آرزو» شئعیرينده ديله گتيرير. اصلينده بو آرزو تصووفو، عورفان عئلمينین سيرلر و رمزلر دونياسينین بوتون گيزلبنلرينه واقيف اولان بير اؤلومسوز شاعيرين پوئزييا صنعتينین انگين فضاسيندا بير دان اولدوزو تک پارلاماق، آي تک نور ساچماق، گئجهلر چيخيب گوندوزلر باتان، يعني “هر گون اؤلوب ديريلن” دان اولدوزو، آي کيمي ابدي وار اولماق آرزوسونو دا يانسيدير. ساهير شاعيرلرين تانري درگاهينا ان ياخين، اولو تانرينین سئچکين بندهلريندن اولدوغونو دا بيلمهميش دئييلدي:
ايستهرم غملي و توفانلي گئجه يولچولارا،
بير فانوس تک، يا دا قوطب اولدوزو تک رهبر اولام.
ايستهرم ياي گونو چؤللرده آخار بير سو اولوب،
دومدورو گؤز ياشي تک يولدا چوخور ايچره دولام.
ايستهرم نقش و نيگاريم قالا، شئعیريم اوخونا.
ايستهرم بير گيزلي حسرت تک اورکلرده قالام.
اونودارسا مني ائل، چکمهسه تاريخ آديمي،
ايستهرم آي تکي يورد اوسته گئجه شؤوق سالام (۱٫).
حبيب ساهير تکجه چاپ اولونموش اثرلري ايله آذربايجان ادبییّاتينین اينکيشافينا خيدمت گؤسترميش میلّی روحلو اوستاد شاعير کيمي مدنيت تاريخيميزده و ائلين، خالقين يادداشيندا ابدي ياشاياجاقدير. شاعيرين اثرلري حاقيندا م.ر.راثيپور، حوسئين صديق، وفا علييئو، صابير نبياوغلو، پروانه محمدلي، تئيمور احمدوو و ب. بحث ائتميش، اؤزون مخصوص مولاحيظهلر ايرهلي سورموشلر.
کيتابلاري:
تورکجه اثرلري:
۱٫”ليريک شئعیرلر” ،۱۳۴۴-۱۹۴۵٫
۲٫”کؤوشن” ،۱۳۵۸-۱۹۷۹٫
۳٫”سحر ايشيقلانير” ،۱۳۵۸-۱۹۷۹٫
۴٫”سؤنمهين گونشلر” ،۱۳۶۱-۱۹۸۲٫
۵٫”داغينيق خاطيرهلر” ،۱۳۶۱-۱۹۸۲٫
۶٫”قیزسسی، قیزیل سسی، قازان سسی” (رمان)خاطره لر یا حیاتین یئددی بوروقلاریداغینیق خاطره لر ، تهران، ۱۳۶۱٫سؤنمهین گونشلر (کلاسیک فارس ادبییاتیندان چئویریلر)، تهران – ۱۳۶۱ )
فارس ديليندهشقایق (مجموعه شعر نو و کهن) ۱۳۲۲ – تبریزسایهها (مجموعه شعر نو و کهن) ۱۳۲۴ – تبریزاشعار برگزیده (مجموعه شعر) ۱۳۲۶ – اردبیل
۴٫افسانه شب (مجموعه شعر) ۱۳۲۵ – تبریزخوشهها (مجموعه شعر) ۱۳۳۳ – قزوینجغرافیای ایالت خمسه، ۱۳۳۷ – قزویناساطیر (مجموعه شعر) ۱۳۴۵ – قزویناشعار برگزیده (مجموعه شعر) ۱۳۴۷ – قزوینکتاب شعر ساهر (۱) ۱۳۵۳ – انتشارات نبی تهران
۱۰٫کتاب شعر ساهر ۲ – ۱۳۵۴ – انتشارات گوتنبرگ تهرانمیوهگس (مجموعه حکایات و خاطرات) ۱۳۵۴ – انتشارات گوتنبرگ تهرانادبیات منظوم ترکی (آنتالوژی، مشتمل بر شرح حال بیش از صد شاعر ترک زبان اهل ترکیه، ۱۳۵۶ – انتشارات دنیای دانش تهران)
۱۳٫کتاب شعر ساه(۳)
۱۴٫ترجمه اشعار شارل بودلر فرانسوی به فارسی
ايستيفاده اولونموش ادبییّات“ويکيپئدييا” آچيق ائنسيکلوپئدييا-اينتئرنئت سايتي.جنوبي آذربايجان ادبییّاتي آنتولوگيياسي، ۴ جيلدده، ۲٫ جيلد، باکي، ۱۹۸۳٫جنوبي آذربايجان ادبییّاتي آنتولوگيياسي، ۴ جيلدده، ۳٫ جيلد، باکي، ۱۹۸۶٫ح.صدیق. حبيب ساهيرين نوواتورلوغونا باخيش، پیک آذر، ايسفند آيي ۱۳۷۰-۱۹۹۱٫جنوبي آذربايجان ادبییّاتي آنتولوگيياسي، ۴ جيلدده، ۴٫ جيلد، باکي، ۱۹۸۳٫محمد ريضا راثيپور، “حبيب ساهيرين نوواتورلوغونا بير نظر” ،مقاله،
پیک آذر، تئهران،
+ نوشته شده در پنجشنبه سیزدهم خرداد ۱۴۰۰ ساعت 17:56 توسط م. کریمی
|