تورک دیلی بیلیم دیلی‌دیرمی؟ ایکینجی بؤلوم / رضا کسگین
۴-۳) اسلام‌دان سونرا تورکلر و بیلیم
هامیمیز بیلیریک کی، دینین دییشدیریلمه‌سی همیشه علمه باخیش طرزینی دییشیر. بو دییشیک‌لیک هم ده حیات طرزینه تأثیر ائدیر و انسانین دونیایا باخیشینی تکرارلاییر. بو دییشیک‌لیک تکجه دینی باخیشدا دئییل، هم ده حیاتا، علمه، گله‌جه‌یه و اینسان فعالیتینه باخیش طرزینه چوخ بؤیوک تأثیر گؤسته‌ریر. انسانین دونیاگؤروشو اونون فعالیتینه، داورانیشینا تأثیر ائدیر. اینسان گونون طلبلرینه گؤره ایره‌لیله‌ییر و یئنی حیاتین طلبلرینه ییه‌له‌نیر و بو یوللا مختلیف علملر حیاتی اونون اوچون شرح ائدیر. اونون فعالیتینین اساسینی ریاضیات، اقتصادیات، سیاست و س. تورکلر اسلامی قبول ائتدیکدن سونرا خصوصی بیر حرکات حس ائده‌‌رک اؤز روحو و ماهیتی ایله هماهنگ ترقی و سعی گؤردولر؛ بئله کی، بو دینین دونیادا یاییلماسی هو‌سی اونلاری دین آتلیلارینا چئویریب، یئنی دونیا قورماق اوچون سعی گؤسترمه‌یه وادار ائتدی. سیاسی پروسه‌لرله یاناشی، بیر چوخ علمی سیچراییشلار دا باش وئردی، تورک عالیملری علم ساحه‌لرینی فتح ائد‌رک اجتماعی-سیاسی، مد‌نی-علمی ساحه‌لره قدم قویدولار کی، دورون اکثر علملرینده: طب، ریاضیات، آسترونومییا، فلسفه و س. او قدر ایره‌‌لیله‌دیلر کی، اسلام دونیاسیندا بیرینجی درجه‌لی عالیملری تقدیم ائتدیلر. علمین حدودلارینی قیران بئله عالیملره فارابی، بیرونی، ابن سینا، بهمنیار و س. شوبهه‌سیز کی، هر ترقی ایله یاناشی دیل ده ایره‌لیله‌ییر و مینلرله سؤز یارانیر. طب، آسترونومییا، جغرافیا، ریاضیات، کیمیا، معد‌نلر، بیتکیلر، حیوانلار، صنایع-کند تصروفاتی محصوللاری و حئیواندارلیق کیمی علملرده یارانمیش سؤزلره قیساجا نظر سالساق تورک دیلینین قدرتینی گؤسته‌ریر.
ائرامیزین ۷۵۰-۹۵۰-جی ایللرینده ایلک مسلمان تورک دولتلری حاکمیته گلدی. تورک عالیملری ده بو ساحه‌یه داخیل اولدولار: عمرونون سونونا قدر تورک پالتارینی چیخارمایان و دایم تورک پاپاغی ساخلایان ابونصر فارابی فلسفی فیکیرلری ایله آسترونومییا، ریاضیات کیمی علملری و اونلارلا موضوعو تورک دیلی ایله اوزلاشد‌یران بیرونی، الهیاتدا، سلطان محمودا کیمی بیر شخصیتین تورک دیلینی تورک دونیاسینا تانیتماسینا سبب اولدو. دیل هندوستان کیمی بؤیوک بیر ساحه‌یه داخیل اولماق اوچون، بهمنیار اینسان حکمت و ایدراکینی ایفاده ائتمک اوچون دینامیک تورک دیلیندن استفاده ائتمیش، ایمانلی انسان ایسه اللهین خلیفه‌سینه لاییق گؤرولموشدور.
تورکلر ائرامیزین ۸جی عصرینده اسلامی قبول ائتمیشلر و بیز اسلامین تأثیرلرینی تورک دیلینده گؤروروک. تورک دیلینین اؤزونه‌مخصوص قدرتی سایه‌سینده مینلرله یئنی سؤزون یارانماسینین دا شاهیدی اولوروق. خوارزمی‌نین ریاضیاتدا، ابو ریحانین معدن و مئتاللاردا، بهمنیار و ابن سینانین فلسفه‌ده اثرلرینده و خصوصیله قوتادغو بیلیگین سیاست ساحه‌سینده بؤیوک کیتابیندا چوخلو سایدا یئنی سؤزلرله قارشیلاشیریق.
ایلک عرب فیلسوفو اولان الکندی تورکلرله ابو معشر بلخی و احمد ابن طیب سرخسی کیمی تورک طلبه‌لری واسطه‌سیله تانیش اولموشدور. او یازیردی: "بیز مدنیتیندن آسیلی اولمایاراق، یاخین و یا اوزاقدان آسیلی اولمایاراق اونلارا حؤرمت ائتملی‌ییک. اصلینده، شهرلری فتح ائتمک پروسهسی بیلیک طلب ائدیر. اوخ، کامان، نیزه، قیلینج و س. کیمی دؤیوش آلتلری ایله فتح و اوغور قازانماق کیفایت دئییل. اصل اوغور فتح ائدیلن تورپاقلاردا تاپیلان یوکسک اینتئللئکتوال بیلیکلره ییه‌لنمک‌دیر؛ بونلار یئنی اوفوقلر آچیر". (الکندی، ۱۹۶۲، ۴۳).
غزنوی، قاراخانی، سلجوقلو، ایلخانی و عثمانلی سولاله‌لری علمی الده ائتمک و انکشاف ائتدیرمکله یاناشی، اوندان استفاده ائتمکده داوام ائد‌ن، علم تاریخینه مهم تحفه‌لر وئر‌ن اساس تورک سولاله‌لریندن‌دیر. پروفسور دؤکتور آلپ آرسلان آچیق‌گنچ «بیلیم دیلی» آدلی کیتابیندا تورکلر آراسیندا علمین اؤیره‌نیلمه‌سینی آراشدیرمیش، مختلیف نظریه‌لری بحث و تدقیق ائتمیشدیر. (Açikgenç, 1992, 18 ).
تورکلرین علمه بلد اولان، اؤز تورپاقلارینا مدنیتلر گتیرن حکمدارلاری اولوب. هندوستانلا تانیش اولدوقدان سونرا ریاضیات و آسترونومیک کتابلارا چیخیش الده ائتدیلر و ائلیته‌لری یازماغا باشلادیلار. بو ائلیته‌لاردان بعضیلری بونلاردیر: خوارزمی - ریاضیاتین بانیسی، ابن سینا - طبین بانیسی، ابو ریحان بیرونی - آسترونومییا و جغرافیانین بانیسی و... تورکلر مسلمان اولماقلا اؤز مدنیتلرینی ایتیرمه‌دیلر. داها دوغروسو، اسلامی عنصرلری اسلامین دینی آنلاییشینا اویغون گلمه‌ین فیکیر، آنلاییش و داورانیشلارلا عوض ائتدیلر؛ تورکلر قیسا مدت عرضینده اسلام مدنیتینین علمی و تئکنولوژی فعالیتلرینده دیگر خالقلارلا هارمونییادا اشتیراک ائده بیلدیلر. بو باخیمدان بیز اسلام مدنیتینده ایکی مهم مسلمان تورک دولتینی گؤروروک: غزنویلر (۹۶۹-۱۱۸۷) و قاراخانلیلار (۱۰-۱۳جو عصرلر). (Bosworth، ۱۲). سلطان محمود زامانیندا تورکدیللی شاعرلر میدانا چیخدی و اونلارلا تورکدیللی شاعر سارایدا شعر مجلیسلرینه قاتیلدی.
سلجوقلار اوغوز تورکلری ایدی و گؤکتورک ایمپئراتورلوغونون بیر حیصه‌سی ایدی. اوغوزلار گؤکتورکلردن مستقیل قروپلار اولاراق جنوبا گلدیلر، لاکین ۷۴۴جو ایلده داغیلاراق ماوراءالنهر، خوارزم و خوراسان بؤلگه‌لرینده مسکونلاشدیلار. سلجوقلو ساراییندا تورک شاعر و داستانچیلاری دا ساحه‌یه داخیل اولدولار. (Köprülü, MEB İslam Ansiklopedisi / Bosworth, EI2; Kafesoğlu, 1956, 17)
تورک دولتلری یارانمازدان اول تورکلر اسلام علم و دوشونجه تاریخینده رول اوینامیش، ابونصر فارابی، ابومعشر جعفر ابن محمد بلخی[1] (وفاتی ۸۸۶)، ابونصر عبدالله ابن علی سراج[2] (وفاتی ۹۸۸)، ابولیث سمرقندی[3] (وفاتی ۹۸۸-جی ایلده)، کیمی فیلسوفلار اولموشدور.
اسلامین میدانا چیخماسینین ایلک عصرلرینده عالیملرین و ناطقلرین علمی دیلی عرب دیلی‌ایدی؛ عینی زاماندا تورک عالیملری تورک مدنیتینی اؤز اثرلرینده تانیتمیش، عرب ادبیاتینا تحفه وئرمیشلر. آنجاق قاراخانیلر و غزنویلر دؤورونده تورکدیللی شاعرلر اؤز وارلیقلارینی اعلان ائتمیش، آی تکین، حسین (تورک کیشی) ایلاقی، کاتبی، ابو النجم ایلاقی و... کیمی شاعرلر تانینمیشدیر.
سلجوقلارین تخت-تاجا صاحب اولمادیغی و هله ده غزنویلرین یابغوسو ساییلدیقلاری دؤورده اونلارین ساراییندا سلجوقلارین شجره‌سینی شیفاهی شکیلده نقل ائد‌ن روایتچیلر و کاتیبلر واردی. اونون سارایینین مشهور راویسی شیخ حسام‌الدین اینانج ایدی کی، اونون روایتلری ابوخاتونی آدلی بیر کاتیب طرفیندن ترتیب ائدیلمیش و «ملک‌نامه» آدی ایله مشهورلاشمیش، تأسف کی، یوزلرله تورکجه کیتاب آراسیندا ایتمیش ساییلیر. تورکلرین شجره‌سینی سؤیله‌مک عنعنه‌سی ایلخانیلر دؤورونون سونونا قدر موجود اولموشدور.
هیجری ۵جی عصردن باشلایاراق، فارس دیلی یاواش-یاواش شاعرلر واسطه‌سیله آذربایجانا یول آچیر و بلکه ده بو ساحه‌ده ایلک شاعر قطران تبریزی اولموشدور. حتی فارس دیلینی اؤیر‌نمک اوچون فارسجا لوغت ترتیب ائتمه‌یه چالیشدی.
یوسف خاص حاجیب‌ین «قوتادغو بیلیگ» اثری معنوی و اینسانی دیرلر باخیمیندان بنزرسیزدیر (Kutadgu bilig, 1985). یوسف خاص حاجیب اونو میلادی ۱۰۶۵جی ایلده شخصاً خاقان قاراخانی-بوغرا خانا تقدیم ائتمیشدیر. بو اثر دولتچی‌لیک علمینده سیاسی اثرلردن حساب اولونور (قوتادغو بیلیگ، ترجومه کریمی، ۱۳۹۳).
آسترونومییادا قوتادغو بیلیک‌ین بؤیوک کتابینا استیناد ائتمک کیفایتدیر کی، آسترونومییا، طب و دؤولتچی‌لیک ساحه‌لرینده یوزلرله تورکجه سؤزو تورکجه‌یه چئویرسین؛ حالبوکی بو گون بیز اونلاری استفاده ائدیلمه‌دیگی اوچون اونوتموشوق، مثلاً، آسترونومییادا: یؤرونگه: مدار، یئرچکیمی: جاذبه، گزه‌گن: سیاره، گؤی‌داشی: شهاب سنگ، اوزای: فضا و... (قوتاغو بیلیک، ترجمه: کریمی، ۱۳۹۴).
محمود کاشغری‌نین «دیوان لغتات‌التورک» اثرینده بو گون فارس دیلینده قارشیلیغی اولمایان یوزلرله علمی تورک سؤز و تئرمین نمونه‌لری یئر آلدیغی اوچون دونیا مقیاسیندا شهرت قازانمیشدیر. دیوان لغات‌التورک ده گؤسترمیشدیر کی، بو دیلین تاریخی و گئنیشلنمه‌سی چوخ گئنیشدیر. محمود کاشغری دؤورون عالیمی و علامه‌سی‌ایدی، اونون «دیوان-لغات‌التورک» کتابی دونیادا پارلاییر. یاخشی تحصیلینی باشا ووردوقدان سونرا بغدادا سفر ائدیب و بیر مدت اورادا قالدی. علمی دایره‌لرین و مسلمان خلیفه‌نین تورک دیلینه ماراغینی گؤروب بو دیوانی یازماغا قرار وئردی و هیجری ۴۶۲جی ایلده تماملادی (Caferoğlu, 1938, 45).
آز سونرا شمس‌الدین محمد ابن قیس رازی یوللوق تکینین قارداشی قیزینین گؤسته‌ریشی ایله «تبیان اللغات التورکی علی لسان القانقالی» آدلی اثر یازیب جلال‌الدین خوارزمشاها (۱۲۲۱-۱۲۳۱) تقدیم ائدیر. طبیعی کی، بو واختا قدر قاراخانلیلار دیاریندا قوتادغو بیلیک، دیوان لغاه التورک، عتبه الحقایق، دیوان حکمت و قُرآن‌ین تورکجه ترجمه‌سی کیمی بؤیوک کیتابلار یازیلمیشدی. قوتادغو بیلیک اؤز دورونده علمینین یئتکینلشدیگینی گؤسته‌ریر. بو فیکیر خطینین داوامینی یازیچی احمد یوکنکی عتبه الحقایق‌ده قلمه آلمیشدیر (İz., EI2. / Köprülü, 1981). اونون فیکرینجه، خوشبخت‌لیگه گئدن یول بیلیگه گئدن یولدور. اونا گؤره ده انسان آنجاق عاریفلرله دوستلوق ائدیب، جاهیللردن چکینمه‌لی‌دیر. بیلیگین حقیقی معناسینی و دَیرینی آنجاق عالیم بیلر. حتی یارادانی دا آنجاق علمله تانیماق اولار. تصادفی دئییل کی، اسلام دونیاگؤروشونون فورمالاشماسی زمانی بیلیگه اؤنم وئریلمه‌سی تورکلرین علمی پروسهسی اولموشدور. بو، اونلارین داخیلیلشدیردیگی دونیاگؤروشونو آچیق شکیلده گؤسته‌ریر.
احمد یسوی‌یه تورکستانین پیری و یا پیغمبری دئییردیلر. شیخ یوسیف همدانی‌نین یانیندا تحصیل آلمیش و اونون خلیفه‌سی اولموشدور. «دیوان حکمت» اونون مودریک شعرلر توپلوسودور.
بو دورون مهم تئکنولوگییالاری آراسیندا یوللارین، کاروانسارایلارین، کهریزلرین، قالالارین و مسجیدلرین تیکینتی‌سینده استفاده اولونان معمارلیق ایستروکتورلاری و مهندیسلیک بیلیکلری وار. خصوصاً ده قاراخانلی خاقانی شمس‌الملک (۱۰۶۸-۸۰) بو بؤلگه‌ده اجتماعی بینالارا اؤنم وئرمیش، علمی شکیلده چوخلو یوللار، کاروانسارایلار و مسجیدلر تیکدیرمیشدیر. ایندی ایسه قاراخانلیلار، غزنویلر، سلجوقلار و خوارزمشاهلار دورونده تحصیل آلمیش عالیملری تقدیم ائده‌جه‌ییک.
۴-الف) بیرینجی دور متفکیرلری و عالیملری (۷۵۰-۹۵۰)
مسلمان تورک دولتلریندن اول ایکی بؤیوک تورک متفکیری: ابو منصور محمد ابن محمود الماتریدی و ابو نصر محمد ابن محمد ابن تورکان ابن اؤزلوق الفارابی علمده گئنیش انکشافلار تأمین ائتمیشلر. بو ایکیسی اسلام فلسفه‌سینده ایکی آیری جریانی تمثیل ائدیر. ماتریدی تئولوژی(الهیاتچی) عنعنه‌نین مهم متفکیرلریندن، فارابی ایسه ارسطو عنعنه‌سینین مهم نماینده‌لریندن بیری‌دیر. سمرقندلی ابو منصور ماتوریدی (اؤلوم تاریخی: میلادی ۹۴۴ / ه. ۳۳۳) ماتریدیه طریقتینین بانیسی، الهیاتچی، فقیه و قرآن تفسیرچیسی‌دیر. ماتریدی‌نین بیر نئچه اثری وار، او جمله‌دن: تفسیر ماتریدی، الاصول، العقیده، کتاب التوحید، مهد الشرائع فی الاصول و کتاب المقامات کیمی تانینان تأویلات اهل السنه. او، دورونون قاباقجیل عالیملریندن: ابو نصر احمد العیادی (وفاتی ۸۷۴-۸۹۲) و ناصر ابن یحیی البلخی (وفاتی ۸۸۱) تورک عالیملریندن درس آلمیشدیر. او، سیستماتیک ائکزیستئنسیال فلسفه (اونتولوگییا) قورموش و اونو تئولوژی و مئتافیزیک تعلیملره اساسلاندیرمیشدیر. (Yazıcıoğlu, 1982, 16 / Özcan, 1993; / Özcan, 1999; / Çeriç, 1995; / Yeprem, 2000)
فارابی (اؤ. ۹۵۰) سلطان حمدانی‌نین دعوتی ایله شاما گئتمیش و طب‌دن باشقا، دئمک اولار کی، بوتون علملر حاقیندا اثرلر یازمیشدیر. اونون فلسفی سیستمینی «مدینه الفاضله» اثرینده عمومیلشدیرمک اولار. (Usaybi’a, 1992, 603 vd.).
بو حادثه‌لرین دیگر مهم متفکیرلریندن بیری ده جهم ابن صفوان ابو محریز السمرقندی‌دیر. او، ترمذی کیمی ده تانینیر. ۷۴۶-جی ایلده خوراسان‌دا اموی حاکمیتینه قارشی عصیان قالدیران دسته‌لره قوشولدوغو اوچون اؤلدورولدو. دئییله‌‌نه گؤره، جهم ابن صفوان تورک طایفالاری ایله بو عصیانی دستکله‌مه‌یه چالیشمیشدیر (Watt, EI2.). او، بو دورده مجرد فیکرین ان مهم نماینده‌سی‌دیر. بو سبب‌دن اونون ایدئیالاری جهمیّه مکتبی آدلانیردی. طبری‌نین فیکرینجه، جهم دولتین عدالتلی اولماسی، قرآن و سنته ضد اولماماسی فیکرینی مدافعه ائدیردی. (Frank, 1965, 395vd.).
محمد ابن اسماعیل ابو عبدالله البخاری (۸۱۰-۸۷۰) توپلادیغی حدیثلرین و تاریخی معلوماتلارین دوغرولوغونو یوخلاماق اوچون مینلرله کیلومتر یول گئتمیشدیر. اونون یارادیجی‌لیغی اؤز دؤورونون علمی استانداردی ایله سئچیلیردی و اسلام مدنیتینده تاریخی عنعنه‌نین فورمالاشماسیندا قاباقجیل اولموشدور. ابو محمد عبدالله الفرقانی (۸۹۵-۹۷۲) و اوغلو ابو منصور احمد الفرقانی (۹۳۹-۱۰۰۷) «تکمیل السیله» تاریخی کتابینی یازمیشلار.
محمد ابن کثیر الفرقانی (میلادی ۸۰۰-۸۷۰) او دورون ان مهم آسترونوملاریندان بیری ایدی (Suter, “Farghânî”, EI2.). متوکل الفرقانینی نیل چاییندا سویون آخینی اوچون اویغون اؤلچو آلتی حاضرلاماق اوچون مئتئورولوژی معلوماتلاردان استفاده ائتمک اوچون مصره گؤندردی. اونون ان مهم اثری اولان «اصول العلم النجوم» و یا «آسترونومییایا گیریش» بیر نئچه دفعه لاتین دیلینه ترجومه ائدیلمیشدیر. اونون کتابلاری فرانسیز دیلینده نشر اولونوب و تاریخ بویو عالیملر طرفیندن استفاده اولونوبدور. فرقانی‌نین ان مهم معاصرلریندن بیری اولان ابو معشر جعفر ابن محمد البلخی (میلادی ۷۸۷-۸۸۶) هم ده آسترونوم ایدی. اونون اثرلری لاتین دیلینه ترجومه ائدیلدی و غربده چوخ مشهور اولدو. اونون مشهور کتابلاری بونلاردیر: «الزیج الکبیر»، «الزیج الصغیر»، «الموالید الکبیر»، «الانوار» و...
عینی زاماندا، تاریخین قارانلیغیندا دفن ائدیلمیش و ابن تورک‌دن باشقاسی اولمایان چوخ مهم بیر ریاضیات‌چی‌یه راست گلیریک. «ابن تورک» کیمی تانینان ابوالفضل عبدالحمید ابن واسای ابن تورک (Sayılı, 1985, 77). تأسف کی، اونون «الضرورات فی المقترینات عن کتاب‌الجبر والمقابله» آدلی اثرینین یالنیز بیر حیصه‌سی دوروموزه قدر گلیب چاتمیشدیر. ابن تورک‌ون رساله‌سی اصلینده ایکینجی درجه معادله‌لرین هند‌سی حلی‌دیر. رساله‌نین دیلی هم ده قدیم ریاضیاتین دیلی‌دیر. اثرلرینین بیر حیصه‌سینی احمد آرام اینگیلیسجه‌دن فارس دیلینه ترجومه ائتمیشدیر (احمد آرام، سخن علمی، نومره ۱۱ و ۱۲، ۱۳۴۳، ۳).
ابو جعفر محمد ابن موسا الخوارزمی میلادی ۸۵۰-۷۸۰ (هیجری ۱۸۵-۲۳۳) ایللری آراسیندا یاشامیشدیر. ریاضیات، جغرافیا و آسترونومییا ساحه‌لرینده هئچ کیم اونون قدر مشهور دئییل. خوارزمی جبر علمینین بانیسی‌دیر. اونون آدی (آلگوریتمی) لاتین دیلینده ریاضیاتدا «الگوریتم» کیمی قالمیشدیر.
ابوریحان بیرونی (هیجری ۳۶۲-۴۴۲) دیلچی، ریاضیاتچی، طبیعت‌شناس، آنتروپولوق، یازیچی، آسترونوم و جوغرافیاچی، جغرافییا، آسترونومییا، خرونولوگییا، تاریخ و آنتروپولوگییادا چوخلو کشفلر و اختیراعلار ائتمیش، بیر چوخ کتابلار یازمیشدیر، او جمله‌دن: تحقیق الباقیه-ماللهند، التفهیم، الجماهیر فی معرفه الجواهر؛ کشفلری آراسیندا یئر کوره‌سینین شعاعی، کوره‌لر آراسینداکی مسافه‌نی حسابلاماق، ماتئریاللارین سیخ‌لیغینی تعیین ائتمک و...
بو مشهور تورک عالیمی سون یازیلاریندان بیری اولان «الصیدنه فی الطب» کتابیندا خوارزمی تورکجه‌سیندن بحث ائدیر، اونو ان چوخ بیندیگی دیل آدلاندیریر، اونون اؤلمزلیگی حاقیندا دوشونور. و باشقا یئرده فارس و عرب دیللرینی اؤیرنمکدن بحث ائدیر و یازیر: "من عرب و فارس دیللرینی اؤیرنمیشم، هر بیرینده یئنی‌یم، چتین‌لیکله اؤیرنمیشم، اما منیم اوچون عربجه سؤیمک فارسجا تعریفله‌مکدن داها خوشدور. سؤزلریمین حقیقتینی، فارسجایا ترجومه ائدیلمیش علمی کتابی آراشدیران شخص باشا دوشه‌جک. بو دیل یالنیز خسروی حکایه‌لری و گئجه حکایه‌لری اوچون اویغوندور چونکی زرق و برقی یوخ اولدوقدا ظاهری بولانیقلاشیر و استفاده‌سی یوخ اولور». (بیرونی، ۱۳۷۰، ۷۵)
علامه جارالله زمخشری (هیجری ۴۶۷-۵۳۸) تورک دیلچی، یازیچی و شاعر، قرآنین بؤیوک تفسیرچیسی و الهیات عالیمی‌ایدی. اونون «تفسیر الکشاف»ی سُنی و شیعه عالیملری طرفیندن بیه‌نیلیب و ایندی ده علمیه‌لرده، او جمله‌دن ایران‌دا تدریس اولونور. او، چوخلو کتابلار یازیب، اکثر کتابلاریندا تورک دئییملرینی، آتالار سؤزلرینی سپه‌له‌ییب. اونون تورکجه دیوانی وار. اونون دیگر کتابی مقدمه الادب‌دیر کی، او، تورکجه و فارسجا دانیشانلارا عرب دیلینی اؤیرتمه‌یه چالیشیر. او، بو اثرینده ۱۸۵۰۰دن چوخ تورک سؤزو و ۵۵۰۰دن چوخ فارس سؤزو گتیرمیش، عینی زاماندا دیللرین گرامماتیکاسینا و ایملاسینا استناد ائتمیشدیر. (زمخشری، تصحیح: کریمی، ۱۳۹۶ / زمخشری، تصحیح: کریمی، ۱۳۹۸). جارالله زمخشری داش اوغوز ویلایتینده دوغولوب و عالیملرین طرفداری اولان ملیکشاه سلجوقون دؤورونده یاشاییب. او، «مقدمه‌الادب» کیتابینی خوارزمشاه سلطان آتسیزه هدیه ائتدی.
آردی واردیر.
[1] ابومعشر بلخی منجم بزرگی است که دربار عباسی او را به دربار دعوت کرد. آثار بسیاری دارد مانند: تحویل سنی الموالید، اصل‌الاصول، الابراج والطوالع، الموالید الصغیر، المدخل الکبیر فی علم احکام النجوم و... وی متوفی سال ۲۷۲ قمری است.
[2] اطلاعاتی که در پاره‌ای از تذکره‌های عرفانی مانند تذکرة الاولیاء و نفحات الانس وجود دارد معلوم می‌شود که در میان صوفیه وی به طاووس الفقرا شهرت داشته‌است. سال درگذشت او را ۳۷۸ هجری قمری نوشته‌اند.
[3] ابولیث نصر ابن محمد سمرقندی زاده‌ی سال ۳۳۳ و متوفی ۳۷۳قمری است. دانشمند حنفی که کتاب معروفش تنبیه الغافلین است. وی در کلام رقیبی نداشت.
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی