زهتابی

 

   پروفسور محمدتقی زهتابی آذربایجان چاغداش ادبیاتی‌نین سؤنمز اولدوزو و پارلاق سیماسی‌دیر. ائلیمیزین باشینی دونیا میللتلری آراسیندا اوجالدان، تاریخیمیزین قارانلیق بوجاقلارینا ایشیق ساچان، شعریمیزین زیروه‌سینده دایانان بؤیوک شاعیر، یازیچی و مورخ‌دیر.

   زهتابی 1302 جی ایلده شبسترده دونیایا گلدی و سانکی آنا دیلینه محبت اونون آنادان اولان گوندن آلنینا یازمیشلار. همین عشق اونون علمی درجه‌لرین ان یوکسک مقامینا چاتدیردی و نهایت اۏنلارجا درین علمی ـ ادبی اثرلر یاراداراق 1378 جی ایلده همان شبسترده دۆنیایا گؤزونو یومدو. اونون بیر پارا اثرلری بونلاردیر:

پروانه‌نین سرگذشتی، ائل اۏغلو باغبان، بختی یاتمیش، بذ قالاسیندا، چریک حماسه‌سی، ایران تۆرکلری‌نین اسکی تاریخی، معاصر ادبی ـ آذری دیلی، قوی اولسون اون، شاهین زنجیرده، قاشقایی یایلاغا کؤچور، آذربایجان دیلی‌نین نحوی، عروضون تورک فولکلوروندا کؤکلری و ...

   زهتابی شاه رژیمینه قارشی مبارزه‌ده بوتون خالقیمیزا بیر اۏلگو و بیر سیمگه‌دیر. پروفسور زهتابی 30 ایلدن آرتیق سوئت یونیورسیته‌لرینده، آلمان، بغداد و تبریز دانشگاهلاریندا اسکی دونیا دیللرینی تدریس ائتمیش و دۆنیا دیللرینه سونسوز سولطه‌سی ایله گون معلوماتینی الده ائدیب، مبارزه‌سینی علمله قاتمیشدیر. اۏنون شاها قارشییازدیغییشعرلری، هله‌ده کی وار دونیانین دؤیوشچو و دایانیش شعرینه گؤزه‌ل اؤرنک‌لریدیر. شاعیر دوشونجه‌لی بیر عالیم کیمی، دۆشمانین حرکتلرینی ایزله‌ییب، گله‌جکده نه ایشلر یاپاجاغینی بیلیر و اونا گؤره ده خالقینا گؤستردیگی مبارزه یولو همیشه دوزگون و دوغرو یول اولور.

شاعیرین آذربایجان قهرمانلارینا یازدیغی حماسه منظومه‌لری ده اونون دؤیوشچو روحوندان ایره‌لی گلیر. ائل اوغلو باغبانین بوتون یاشاییشینی و مبارزه‌سینی شعره چکه‌رک، سانکی اؤز روحونو کاغاذ اۆسته گتیریر. چریک حماسه‌سی اثرینده، او قهرمان جهان‌بخش پایدار یوخ، سانکی زهتابی‌دیر کی شاهلا و بوتون تاریخ ظالیم‌لریله اوز ـ اوزه دایانیب. شاعیر، تبریز دئیه‌رک اؤیدوگو شهر، اۏنون بوتون وطنی‌نی خاطېرلادیر. اۏ، ایران خالقلارینا آزادلیق، شن حیات و خوشبخت‌لیک آرزیلاییر. اونون شعرلرینده بلوچلار، کوردلر، عربلر، تورکمنلر و قاشقاییلار آذربایجان تورک‌لریله یاناشی شاها و اونون اربابی اولان آمریکایا قارشی دایانیرلار.

   زهتابی هاردا اۏلورسا اۏلسون، آلماندا، مسکووادا، بغداد دا و یا هر یاندا اولسادا، اوره‌گی خالقی ایله دؤیونور. اۏنون مبارزه‌سینی شاها قارشی ایزله‌ییر، اونا یول گؤسته‌ریر و تولکو صفت نخست وزیرلری‌نین حیله‌لرینی افشا ائدیر. او شعرینه اؤرتوک چکمیر. بلکه آیدېن ـ آشکارا، ساده سؤزلرله خالقیندا اینام بسله‌مه‌ڲه چالیشیر. اسلامی انقالابدان سونرا عالیمین دوزوون حرکت‌لرینه اینانماق اۏلمادی.

شاعیرین مبارزه روحلو شعرلری هله‌ده دیری، جانلی و قالارقییدیر.

 

ایلک سؤز

قوی آچسین قاناد، اۏدلو شاهین کیمی،

افقلرده ایلهام پریم بیر داها،

قوی عصیانچی طبعیم آتی،

سمالار کیمی کیشنه‌ییب بیرده قالخسین شاها،

قوی ایللر بویو سوسدورولموش قلم،

اؤیونسون،

جوشوب چاغلاسین بیرده عمان کیمی،

بوتون وارلیغیم، وجدانیم،

فرحدن جوشوب کؤکره‌سین،

جوشوب آل قانیم،

قوی دؤیونسون اۆره‌ک،

انقلاب نبضی تک.

ییخیب خیمه‌سین، قوی یوخ اۏلسون الم،

جوشوب کؤکره‌سین بیر دنیز تک اؤزۆم،

قوی آچسین سینه‌مده مین الوان چیچک،

هر دیلک!

کی، مین بیر ایگیتدن بیرین، بیرجه‌سین،

آلوولار دیاریندان عالملره،

تانیتدیرماق ایستیر سؤزۆم،

بیرین، مین ایگیت قهرماندان بیرین،

زلال چشمه تک ساده، پاک،

و اولدوز کیمی لکه‌سیز،

بیرین بیر بؤیوک کهکشاندان بیرین،

یئرین سینه‌سیندن چیخان،

صاف بولاقلار کیمی،

ائلین سینه‌سیندن قوپوب ایلدیریم تک شاخاندان بیرین،

نه قلبینده پول وار، نه شهرت، نه آد،

اؤزۆ ساده باغبان،

اۆره‌کدن پولاد،

اۏنون دردی بیر ائل اۏلوب، بیر وطن،

چؤره‌کسیز قالیب خلق دردین چکن،

تۆکنمز پولا گؤز چکن،

و اؤولادې شامسیز یاتان،

قهرمان.

 

بیر اینسان،

کی قاتسان اگر جوهرین،

اۏنون داغ قده‌ر کوللره،

دؤنر قهرمان ائللره،

جوشوب، کؤکره‌ین سئللر،

اسیر ائللری هایلایان یئللره،

قارانلیقلارا سون قویان شیمشکه!

 

تانیتدیرماق ایستیر قلم،

ائله بیر ایڲیت ار کی، اؤز وارلیغین،

ائل اۏغروندا آتدیقدا آتشلره،

تشکر بئله اوممامېش،

بیر اینسانی کی، خلقی بوغدوقدا غم،

اوجالدیقدا مظلوملارین ناله‌سی،

یاتیب بیر عؤمور سنگره.

 

گؤرن وارسا، قوی سؤیله‌سین،

ائله ساده بیر اینسانی،

کی، اؤلموش جوانلیقدا گول باغبانی،

ایگیت خلقی‌نین عصیانی،

جوشان گونلر، ائل باغبانی.

 

گؤرن وارسا، قوی سؤیله‌سین،

بیر انسان کی، یارمیش قارانلیقلارې،

اۏنون ایلدیریم قهرمانلیقلارې،

هونر گؤستریب تا، ایڲیت ملتی،

قوجوب، اؤپسۆن اؤلمز آزادلیقلارې.

 

گؤرن وارسا، قوی سؤیله‌سین،

ائله ساده بیر خلقتی،

کی، زحمت چکه‌ن انسانا حؤرمتی،

زۏرا، ظۆلمه، ظولمتلره نیفرتی،

ائل عصیانینا پاک صمیمیتی،

ائدیبدیر اۏنو ائللره سئوگیلی.

 

گؤرن وارسا، قوی سؤیله‌سین،

ائله ساده بیر خلق پرورده‌سی،

کی، آنجاق ایگت‌لیکلری،

ائدیبدیر اۏنو اۏردو سرکرده‌سی.

 

گؤرن وارسا، قوی سؤیله‌سین،

ائله ساده بیر انسانی،

کی، آخدیقدا سنگرده آسلان قانی،

اۏنا یاس توتوب آغلامېش،

همی دوستو، هم دۆشمانې.

 

اۏ بیر گون بئجرمیشدی بوستان، اکین،

کی، شاه خلقی آج قویماسین،

و بیر گۆنده الده توفنگ،

گه‌ریب سینه خاقانلاردا،

خانلارا،

اۏلوب مظلوم اینسانلارا باغبان،

بۆتۆن وارلیغیلا جوشان،

چارپیشان،

باغبان!

 

اوجالدیقدا مظلوملارین ناله‌سی،

دۏلاندا فلاکتله پیمانه‌سی،

حیاتې بۏغارکن اسارتده چن،

وطن تورپاغین قاپسایارکن دومان،

و بوغدوقدا هر یاندا مظلوملارې اهرمن،

آلوو یاغدیران،

ایلدیریم تک شاخان،

باغبان.

 

 

سون سؤز

بیر ائل کی اؤیونمز،

شیر قلبلی قارتاللارې ایله،

خلقین اۆره‌گی،

گر دۏغدوغو آسلانلاری‌نین مردلیگیندن،

پیوسته دؤیونمز،

جوشمازسا ائلین گر قانیهردن،

اؤز ارلری‌نین مرد حیاتین اۏخویارکن،

بیر ائل کی، ار اؤولادینی دۆنیای تانیتماز،

بیر ائل کی، دیلینده ایگیت آسلانلاری‌نین آدلارې گزمز...

باخ بیر بئله ملت،

ظۆلمتلری هئچ وقت بوغا بیلمز،

آزاد گونش عالمده بو خلقه دۏغا بیلمز.

چونکو بئله بیر ائل،

آسلان تک ایگیتلر دۏغا بیلمز،

چونکو بئله بیر ائل،

عؤمرۆن کئچیره‌ر بیر سورۆتک، قول، آغا بیلمز.

آسلان ایگیت ارلر،

دۏغمازسا بیر ائل گر،

البته قارانلیق دا یاریلماز،

اهریمنه دیوان توتولوب، داردا قورولماز.

اؤز منلیگینی قانماز ائلین، عصرلر اؤتسه،

چیخماز گونشی، جوّی دورولماز.

 

ستّارخانین اؤولادې اؤیونسون،

قوی قلبی دؤیونسون،

باغبانلاری‌نین مردلیگیندن،

اینسانلیغا، اؤز خلقینه هم‌دردلیگیندن.

قوی باغبانا هر گنج تای اۏلسون،

گؤردۆکده ائلی داردادې، جوشسون، هارای اۏلسون،

ایرانلینیقورتارماق اۆچون غم قوجاغیندان،

هر آذری گنج آسلانا بنزه‌ر بیر ار اۏلسون،

اؤز اؤلکه‌سی‌نین هر بوجاغیندان،

عصیانا وارین حصر ائله‌ییب های قوپاران شیرِ نر اۏلسون،

آغ باشلی سهندین، میشووون، شیش ساوالانین،

هر آذری گنجی،

قوی دۆنیالارا لرزه سالان ایلدیریم اۏلسون،

استبداد، حق دۆشمنینه بیر غنیم اۏلسون.

باغبان کیمی اۏلسون،

ظۆلمتله باریشماز،

حقسیزلیک ایله ظۆلمه قاریشماز،

آزادلیغا وورغون،

اؤز ملتی‌نین حقینه مفتون،

ملتلره قارداش،

دوست ائللره، ملّتلره یولداش.

غمدن،

و ستمدن،

و المدن،

اؤز خلقینی قورتولماق ایشینده،

دورسون گئجه ـ گوندۆز،

عصیان کئشیگینده،

دوردو نئجه بیر عؤمر،

مینلرجه ایگیتلرله برابر،

قوجا عصیان بئشیگینده،

ائل اۏغلو حسین خان!!

1357ـ بغداد

 

 

سن اۏسان، من ده بویام

سو دئییب‌دیر منه اوّلده آنام، آب کی یوخ،

یوخو اؤیره‌تدی اوشاقلیقدا منه، خواب کی یوخ.

ایلک دفعه کی چؤره‌ک وئردی منه، نان دئمه‌دی،

ازلیندن منه دوزدانا، نمکدان دئمه‌دی.

آنام آختر دئمه‌ییب‌دیر منه، اولدوز دئییب اۏ،

سو دۏناندا دئمه‌ییب یخ‌دی بالا، بوز دئییب اۏ.

قار دئییب، برف دئمه‌ییب، دست دئمه‌ییب، ال دئییب اۏ،

منه هئچ واخت بیا سؤیله‌مه‌ییب، گل دئییب اۏ.

یاخشې خاطیرلاییرام، یاز گونو آخشام چاغېلار،

باخچانین گون چوخانیندا کی ایلیق گون یاییلار.

گل دئیه‌ردی داراییم باشینی، آی نازلی بالام،

گلمه‌سن گر، باجی‌نین آستاجا زۆلفون دارارام.

اۏ دئمه‌زدی کی:«ـ بیا شانه زنم بر سر تو،

گر نیایی بزنم شانه‌سر خواهر تو.»

بلی، داش یاغسادا گؤیدن، سن اۏسان، من ده بویام،

وار سنین باشقا آنان، واردې منیم باشقا آنام.

اؤزۆمه مخصوص اۏلان، باشقا دیلیم واردې منیم باشقا آنام،

ایسته‌سن قارداش اۏلاق، بیر یاشایاق، بیرلیک ائده‌ک،

وئریبن قول ـ قولا بوندان سورا، بیر یولدا گئده‌ک.

اوّلاً اؤزگه کولک‌لرله گره‌ک آخمایاسان،

ثانیاً وارلیغیما، خالقیما خور باخمایاسان.

یوخسا گر زۏر دئیه‌سن، میلّتیمی خوار ائده‌سن،

گون گله‌ر، صفحه چؤنر، مجبور اۏلارسان گئده‌سن.

22 آذر 1325ـ تبریز

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   ايران قشقايي ادبياتي

 

    ايران توركلري نين بير مو قاشقايي لره باغلانير . قاشقايي لر بوگون ايكي ميليوندان آرتيق نفوسلا فارس ، اصفها‌ن ، ايلام ، كهكيلويه و بويوراحمد ، خوزستان و باشقا اوستانلاريندا ياشاييرلار . قاشقايي لر ايرانين بهادر، دؤيوشچوو وطن پرور ائللريندن ديركي كؤچري دورومدا ياشاييرلار و بوگون شيراز و اصفهان اطرافيندا چوخلوغو تشكيل ائديرلر . قاشقايي ائلي توركلرين 24 قبيله سيندن اولان ((قايي)) ائليندن ديرلر و اوغلوزلاردان ساييليرلار . بير گؤزه لليك لري آذربايجان توركجه سينه ياخين و موسيقايي بير ديل دير . اونلارين ديل اؤزه لليك لري آلتي و یئددينجي يوزيللر (ميلادي) باشا چاليب و اورخون آبيده‌لرينده اولان كتيبه‌لر اونلارين ديل وارليقلاريني ثبت ائتميشدير.

   قاشقايي دئديكده ايكي بؤلومدن تشكيل تاپميش : قاش وقايي . بير ائل و اولوسون آدي اولاراق بوتون اوغوز نامه لرده و تورك نامه لرده گلميشدير و قاش بوگونكو گؤز روستونده اولان ابرو معنا سيندا دير وبورادا اؤنده گئده‌ن و قيلاووز وليدئر معنا سيندادير . ديل باخيميندان آذري توركجه سيله سيخ باغلي اولوب ، ايراندا اولان تاريخي 7000 ايلليك گئچه‌جه‌يه باغلي دير .

   ادبيات تاريخينده تانيوكوك داش يازيچي – اشكاني شاهي بلاش دؤورونه عايد اولان آبيده‌لرله ، ادبياتلاري باشلانير . (1) سونرا قوتاردغو بيليك ، عتبهالقايق ، ديوان حكمت ، نهج الفراديس ، قيرچ حديث ، وسيله النجات قاشقايي‌لرين ادبيات خزينه‌لرينده ساييليرلار . قاشقايي ائلي ايرانين مركز و باتي گؤنئيينه كؤچه‌رك يوزايللر بويوندا بورادا مسكونلاشيب و ادبياتلاريني يازيب يازديلار. زمان گلديكجه بؤيوك شاعيرلر ميدانا گليش و ميرزا محمدنثار ، قول اوروج ، ميرزا مآذوق ، خسروبيگ، مسيح خان ، بيات اوغلو كيمي شاعيرلرله قاشقايي ادبياتي گليشميش و بوگون زنگين بير ادبياتا ماليك ديرلر و شعر اوجاقلاري بوائلين مختليف يوردلاريندا گيشمه ده دير .

 

   قاشقاییلار، ایران تورکلری نین بؤیوک بیر حیصه سینی تشکیل ائدیرلر. قاشقایی ائلی، اسکی تورک قایناقلاریندان قاییلاردان ساییلاراق، آذربایجان تورکجه سیله ان یاخین تورک دیلی قولودور. ایندیسه ایران 8 اوستانیندا یاشاییرلار او جمله دن : فارس، خوزستان، کهکیلویه و بویور احمد، بختیاری، اصفهان، هرمزگان، بوشهر و کرماندا 3 میلیونلوق بیر جمعیته مالیکدیرلر. بو بهادور و قوچاق ائل ایران تاریخینده پارلاق بیر سیماسی اولاراق، تاریخی اولایلاردا اؤز گؤکملی رولونو اوینامیش و باشی اوجالیقلا باشقا ائللرله قاریشمیشدیر. قاشقایی ائلی نین تاریخی ایلگیلری تورک لئللریله قیریلماز و محکمدیر. ادبیات تاریخینه گلدیکده یئنی سئی و اورخون آبیده لرینده بوتون تورکلرله اورتاق اولاراق، اؤزونون ده اؤزه ل ادبیاتی واردی، بونونلا بئله کی آذربایجان ادبیاتیله ده سیخ باغلیدیر.

   قاشقای ادبیاتینی 4 تاریخی بؤلومه بخش ائتمک مومکوندور :

1)     اورتاق ادبیات – عمومی تورک ادبیاتی ایله اورتاقدیر مثلا کوراوغلو ناغیللاری، دده قورقود داستانلاری، اصلی – کرم، غریب و شاه صنم، حتی شاه خطایی نین شعرلری  و داستانلاری قاشقایلار آراسیندا دا واردیر.

2)     ماذون دؤورو – بو زمان قاشقای ادبیاتی گنل بیر صورتده گلیشمه ده اولموش، اینگلیسله ده دؤیوشده اؤن صحنه ده دایانمیشلار. آنجاق اینگلیسلی لر قاشقای کتابخاناسینی اودا چکیب و 9000 تورک اثرلری هئچه چیخارتمیشلار.سید محمد ابراهیم  مادون بو دؤورون ان بؤیوک شاعیریدیر. (1246 – 1313 ه . ق). کئچن 150 ایل ایچینده، ماذون یارادیجیلیغی تایسیزدیر. بو دؤورون باشقا شاعیرلری عبارتدیر : یوسوفعلی بیگ قره قانلی، نعمت اله بیگ رحیملو، حسین بایات(بایات اوغلو)، شایلو و ...

3)     ماذون دان سونرا – بیرینجی و ایکینجی دونیا ساواشلاریندا قاشقایی ائلی بهادراوقلا اشتراک ائتمیش، آنجاق پهلوی رژیمی طرفیندن قاشقای رهبرلری سورگون اولاراق، تضییقاتا اوغراییرلار. محمد بهمن بیگی کیمی دوشونجه لی انسانلار اورتالاریندا چیخاراق، قاشقای ائلی نین ساوادلانماسیندا بؤیوک رول ایفا ائدیر. بو دؤورون شاعیرلرینده : دوکتور منوچهر کیانی، داوودخان حسن آقایی، سهراب حاتمی، منصور شاه محمدی، همراه دانشور، اسداله مردانی، عزیزاله عطایی، تیمور گردانی، محسن رجایی پناه، محمد نادری دره شوری، اصغر حسنی طیبی و ...

 بو دؤوروده قاشقای ادبیاتی یئنی دن باش قالدیریب و اؤز وارلیغینی بیلدیریر.

4)     اسلامی انقلابدان سونرا – انقلابدان سونرا، قاشقای ادبیاتی و اؤزه للیکله قاشقای شعری گلیشه رک، یئنی جان تاپیر و یوزلر شاعیر و یازار اورتایا چیخیر. یونیوئرسیته لرده اؤزونه یئر آچیر و گؤرکملی سیمالار میدانا گلیر.

اندیسه نئچه چاغداش شاعیرین شعرلریله تانیش اولوروق :

ارسلان میرزایی :

بیز تورکک، بیز قاشقایی یاک

بیزیم آغیر ائل واریمیز.

آغریمیز ایچینده شیرین،

شکر تکین دیل واریمیز.

 

بیزیم ائلده گوموش اوزلر،

قلم قاشلار، آلا گؤزلر،

یاخچی متل، شیرین سؤزلر،

دویغولو ناغیل واریمیز.

 

ایکی نرگیز، ایکی سونبول،

شیدا بولبول، بیر قیزیل گول،

یوسفعلی تک بولبول،

سلطان کیمی گول واریمیز.

 

داود تکین سه تار چالان، حق آیتی جهانگیرخان،

ماذون کیمین سیرر نهان،

مجنون و عاقل واریمیز.

 

عزت ائوینی قاییران،

انگلیس دؤشونده توران،

صولت کیم دوشمن یوموران،

بیزین جوشغون سئل واریمیز.

 

گؤلوموزده سونا واردیر،

ائلیمیزده آنا واردیر،

آرخامیزدا دونا واردیر،

گوللو – یاشیل چؤل واریمیز.

 

کئچن گونه آغلامیشاگ،

عهدیمیزی ساخلامیشاگ،

ائلیم سنه باغلامیشاگ،

محکم سینمز بئل واریمیز.

 

سولموش گوللرینگ آچیلسین،

باتمیش گونونگ گئنه چالسین،

دوشمنینگ گؤزو کور اولسون،

زاغ واریمیز، هئل واریمیز.

 

یتیم یان "عوض" غمیندن،

دونا "منصور" قدمیندن،

ارسلان ینگ قلمیندن،

بیزیم اوزاق یول واریمیز.

***

 

محسن رجایی:

تا دولانیر چرخ گردون روزگار،

بیزدن سیزه سلام اولسون یولداشلار،

حمد و سپاس ائده ک شوکر کردگار،

        کارون کیمی جوشقون اولوب ائلیمیز،

        رونق بولوب فرهنگیمیز – دیلیمیز.

 

فارس ائلیندن خوزستانا گلمیشیک،

آغ صدفده دوردانالار بولموشوک،

غربت رنجی، وصلت شوقی بیلمیشیک،

       هجران شامی هئچ بولبوله اولماسین،

       غم تورپاغی قونچه گوله قونماسین.

 

بو مجلیسه ایشیق وئره ن قوناقلار،

دائم اولسون سیزین قونچه دوداقلار،

محسن دئییر میلی اولان قولاقلار،

      ائشیدسینلر بزم عشقینین نواسی،

      "آغیر هئلی"، "جنگ نامه"[1] نین صداسی.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   ايران – توركمن ادبياتي

 

   توركمن لر ياشاديغيميز عصره قده‌ر بؤيوك بير اراضيدا ياشاياراق ، گؤزه‌ل بير تاريخ باشدان كئچيرير ، آنجاق 19 جو عصرده روسلار تزاري طرفيندن مختلف هج.ملارمعروض قالاراق ، بؤيوك بير بؤلومو ايراناؤلكه سيندن آيريلدي و سونرالار بير جمهوريت شكلينده سووئت اؤلكه‌لري ايچينده ياساييب ، 70 ايلدن سونرا آزاد اولاراق بير مستقل جمهورو ياراتدي . ايراندا اولان توركمن لرده ايرانين دوغوقوزئيينده اولان گؤلوستان و خراسان اوستانلاريندا ياشاييرلار و 3 ميليونلوق بير سلاري واردير . توركمن لر اوغوز ائليندن اولاراق ده‌يرلي و زنگين بير ادبياتا ماليك ديرلر. ديوان لغات التورك اثرلرينده – مين ايل بوندان اؤنجه عموم توركلردن توركمن عنواني ايله ياد ائدير . آنجاق ايران توركمن لري نين كلاسيك ادبياتلاريني 7جي عصردن (هجري) باشلانير . ب. دؤورده قصّه يوسف اثرلرينده اولان ديل اؤزه لليك لري توركمن ديلي نين بينؤره‌سيني گؤسته‌رير . بو زامان توركمن ديلي آذري توركجه سي ، خراسان توركجه سي ، حتا آنادولو توركجه سيله سيخ باغلي و ياخين دير.

 

   توركمن ديلي 12-15 يوز ايللرينده (هجري 6-10 يوزايللري) قبچاق توركجه سينين ائتكي سي آلتيندا اولاراق ، خواجه احمد يسونين و عليشيرنوايي نين اثرلري يايغين بير صورتده اللرده‌گزير . بو دؤورده جغتايي آدلاناراق ، توركمن مشترك ديلي ساييلير .

ابولغازنين ((شجره تراكم)) و معين المريد)) اثرلري توركمن ديلي نين اؤرنك لريندن دير و بو ديل خوارزمده معيار بير ديل كيمي قورولور . سونرالار ((رونق الاسلام)) – شيخ شرف خوارزمي دن ايلهام آلينارراق توركمن ديلي گليشير. ((تحفة سام )) و ((مجمع الخواص)) صادقي افشار اونلارجا توركمن شاعيرلريني 10-9 جو هجري عصرلرده آد آپاررير. آنجاق 19 عصرده توركمن ادبياتي گئنيش بير گليشنه ايله اوز – اوزه گلير و اونلار جا شاعير عرصه يه قدم قويوركي بونلارين آراسيندا مختومقلي فراغي بير باش – بويون قالانلاردان يوخاريدادير . مختومقلي ايله برابر ، محهرولي كمينه ؛ ذليلي ، قربانعلي معروفي ، نورمحمدعندليب ، شيدايي ، عاشقي ، سيدي ، افضلي ، ملانفس ، عبدالستارقاضي ، كاتبي ، مسكين قليچ ، ماتاجي ، تكليچ و باشقالاريندان آد آپارماق اولار .

   ايران – توركمن ادبياتي تاريخيده گؤگ تپه حادثه سي بير دؤنوش نقطه‌سي دير . روس تزار هجوملاريلا توركمن لر مقاومتي سينير و توركمنستانين قوزني طرفي روسلارين الينه كئچير ، آنجاق توركمن لر گرگين بير مبارزه ايره‌لي سورورلر(1881ايلينده) ومینلر شهيد وئریرلر . بو فاجعه توركمن ادبياتينده بؤيوك بير ائتكي ياراتدي و توركمن لرين بؤيوك شاعيرلر ياراد يجيليقلاريني اونونلا باغلاميشلار .

   بوگون توركمن ادبياتي اوچ اؤلكه ده گليشير: توركمنستان و افغانستان . افغانستان – توركمن ادبياتي بيلديگيميز نه دن  لره گؤره باسقي آلتيندادير، اما ايراندا و توركمنستاندا گركين و گؤركملي بير هيزله ايره‌ليله‌بير .

ايران – توركمن ادبياتي‌نين چاغداش بؤلومونو ، اوچ بؤلومه بؤلمك مومكوندور : بيرينجي دؤوره 1332-1390 ايللري آراسيندادير . بوزامان رضا شاهين قولدورلوغو و زوراكيليفي ايله اوزه – اوزه‌دير . بؤزامانين بؤيوك شاعيري ولي سلاقي دير .

   ايكينجي دؤوره 1345-1332 ايللريني احتواائدير. زامان توركمن ئيرلري توركمن صحرا آدلانان يوردلاري شاه طرفيندن غصب اولونور . بو زامان محمد رضاشاه سينخيتي – بوغونتوسو ايله همزمان اولاراق ((بخشي)) لر ادبياتي ديرچه‌ليرو يازيلي ادبياتين قاباغي آلينير . بو زامانين شاعيرلريندن نور بردي جرجاني ، قليچ حجايي ، آراز محمد آرام دير . اوچونجو دؤوره 1357 جي ايلين انقلابينا چاتير . بو زامانين شاعيرلريندن ستارسوقي ، كريم قربان نفس ، قربان گلدي آهون برو ... آد آپارماق اولار .

 

   ولي سلاقي

 

   ولي سلاقي رضاشاه دؤرونده ياشاييب ياراديب و بير منتقد شاعير كيمي ايرانين سياسي – اجتماعي دورومونا موضع توتوبدور . بوزامان زوراكيليق ، ظالم حددن آشيب و خلقي اينجيديردي، آنجاق سلاقي بير درين دوشونجه لي شاعيركيمي سينه گريب ظو لم‌لر قارشيندا دايانير و حق سؤزلريني سؤيلهيير . آشاغيداكي شعرينده ايرانين دورومونو و رضاشاهين قاچماغيني ساده بير صورتده قلمه آليبدير:

 

آسمان ده بالون قره‌لر                        كؤيده اوچاق گؤروندو

باخما ارنگم سارالر                            باخيب رنگيم سارالدي

بوش قالدي سرباز خانه‌لر                    بوش قالدي سرباز خانالار

خوش گلدنگ بالون آوادان                  خوش گلدين گؤزه‌ل اوچان

بالون آسماندا دور ايلار                      اوچاق گؤيده دور ائيلر

اوروس ايرانه زور ايلار                       اوروس ايرانا زور ائيلر

آلمان گلسه بوتور ايلار                       اوچاق ائدين آبادان .

نبري قويدي گؤزي ياشدان                 گؤيده قانادين آچدي

نبري قويدي گؤزي ياشدان                 بيزي گؤزو ياشلي قويدو     

ارضا شاه تختيندن قاشدي                  رضا شاه تختيندن قاچدي

بالون جان جانيگ اودان                     اؤچاق ائوين

 آ

 

 

 

 

 

 

 

ایران خراسان تورکلری

 

   خوراسانین قوزئی طرفی باشدان باشا تورک دیللی اولاراق، ان اسکی زامانلاردان بؤیوک شاعیرلر و یازارلار وئرمیشدیر. آنجاق بونو خاطیرلاماق گره کدیر کی آذربایجانین ایلکین شاعیرلری خوراساندان گلمیشدیر. شیخ عزالدین حسن اوغلو، حاجی بایرام ولی، شیخ دهانی و باشقا شاعیرلریمیز ائله خوراساندان باش قالدیریب و بوگون ده چوخلو شاعیرلریمیز اورادا واردیرلار. آمما نه یازیق کی وطنیمیزده شاه دؤوروندن قالان سیخینتیلار اساسیندا هله ده بوگونکو شاعیرلریمیز اؤزلرینی گؤسته ره بیلمه ییب، آنجاق اثرلرینی بورادا – اورادا و درگیلرده یاییملاماقلا غناعتلنمیشلر. تاسفلرله بوگون هله بیر سؤز گتیرمه گه امکانیمیز اولمادیغیندان بو آنلام دئئله بیلمز کی خوراساندا اولان تورک دیللی خالقیمیزین ادبیاتی الده یوخدور. گلن چاپلار اوچون امینم کی چوخلو اثرلر اوخوجولاریمیزا سوناجاغام.

 

 

قایناقلار:

 

م.کریمی، آذربایجان چاغداش ادبیاتی، 2 جلد، زنجان ، 1386.

م.کریمی، آذربایجان دایانیش شعری، تهران، 1388.

علیرضا نابدل، ایشیق، تبریز، 1357.

م.کریمی، ائلیمیزین نیسگیل قالاغی، زنجان، 1385.