دونیا تورک ادبیاتی - 8
آلتای – تورک ادبیاتی
آلتای تورک لری، تورک دونیاسی نین ان قدیم سویلاریندان اولاراق درین واسکی بیر ادبیاتا مالیک دیر. آنجاق تورک کولتورونون شفاهی بؤلومو آلتایلاردا داها گئنیش و داها زنگین دیر. بورادا شفاهی فولکلور کؤک لری چوخ اسکی و محکم دیر. تورکلرین آراسیندا اولان زنگین فولکورون قدیمکی کؤک لرینی تاپماق اوچون، آلتای تورکلری آراسیندا یاشاماق گره کیر. بورادا اوسطوره لرین، افسانه لرین، آتالار سؤزلری و دستانلارین ان اسکی فورمالارینی توپلاماق اولار. آنجاق یازیلی ادبیاتا گلدیکده، گؤک تورک آبیده لرینین آلتای تورکلرینه عایید اولدوغونو بیلیریک. اورخون و یئنی سئی ده یازیلان 51 آبیده دن عبارت تورک دونیاسی نین یازیلی ادبیاتی نین تمل داشینی بورادا تاپمیش اولوروق. بو آبیده لر 1500 ایل بوندان اؤنجه یه عایید اولاراق، 1000 ایل اوندان اسکی زامانلارا دا گئدیب چاتان آبیده لر اله گلمیشدیر. بو تاپنیتی لار گؤسته ریرکی تورک دیلی و خطی دونیانین ان قدیمی کولتورونو تشکیل ائدیر.
تورک لرین ایلک تاریخی وثیقه لری ساییلا بیله جک پازیریک گورگانلارینین آلتای لارخالقینین یاشادیقلاری جغرافیادا اولماسی، بوگون ده آلتایلاردا اسکی بیر مدنیت روحو یاشاماغا امکان یارادیر. بو آبیده لر هله ده کی وار، اولدوغو قده ر یانینماییب ؛ دونیا بیلگین لری تانیسالاردا، هله بیزده- ایراندا تکجه ضیالیلار آراسیندا تانینماقدادیر و هله ده خالقین مالی اولونماییبدیر.
آنجاق آلتای خالقلارینا زنگین بیر ارث اولاراق بوگونکو ادبیاتلاریندا دا سسی گلیر و چوخلو چاغداش شاعیرلری بو آبیده لری اؤز شعرلرینه و اثرلرینه قونو سئچمیشلر. او جمله دن ل. کوکشیف، «سورو» اثرینی: آ. آدارف «گول تیگین کؤلکه سی»، ب. بدروف «داش خزر» و ب. اوکاچف «تونیوقوق کریزی» اثرلرینی بو آییده لره توخوناراق یازمیشلار. بونو آرتیرماق لازیمدیر 19 جو یوزایلده دونیا عالیم لری تورک دونیاسینا ماراقلانیب و آلتای لاردا یئر و یئرآلتی قازینتی لارینا اوز گتیره رک، آلتای اؤلکه سینه گلمیشلر و هر بیر آبیده نی تاپدیقجا، آلتای خالقی دا اویانیب، اؤوزونو تانیماغا چالیشیر و بو یؤندن گئنیش و درین بیر اویانیش روحو دیریلیر. آلتای چاغداش ادبیاتی دا بو اوزدن زنگین و جانلی اولور.
آنجاق چین و روس استیلاسی، آلتای خالقینی باسیب – ازیز. بونو آرتیرماق لازیمدیرکی چاغداش ادبیاتدا، آلتای شاعیرلری ده گوجلو دستان گله نه گینه آرخالاناراق، تاریخی قهرمانلاری بیر اید تولوژی وسیله سینه چئویره رک گؤزه ل اثرلر یاراتمادا دوشمن قارشینا بیر وسیله سی استفاده ائدیرلر. بو ساحه ده چوخلو شاعیرلر بو دورومدان یارارلانارق دؤیوشه قالخمیشلار: س. سورازاکف، ا. سورایف، ای. کوچف، ت. بدورف، ت. اوزچف، ا. شادویف، و . ایرتانف، ا. تانتیف و ....
آلتای چاغداش ادبیاتی نین گوجلئمه نه دن لریندن بیری ده باشقا دیللردن، اؤزه للیک له روسجادان ترجومه اولونان اثرلر اولموشدور. بو زامان روس کلاسیک و چاغداش اثرلری آلتای تورکجه سینه چئوریلیب و زنگین بیر ادبیات آلتای تورکجه سینده یارانیر و شاعیرلره، یازارلارا ایلهام قایناغی اولور. آنجاق همین زاماندا قازاق و قیزقیز ادبیاتی دا آلتایلاردا گئنیش صورتده یاییلیر. بونلارین یانیندا سووئت طرفیندن قورولان آکادمیالار، دیلین و کولتورون علمی صورتده اؤیره نیلمه سی، یازیلیب تدقیق ائدیلمه سینه ده یرلی بیر جیغیر آچیب و آلتای کولتورو درینله شیر.
آلتایلاردا بلکی ده ایلک غزئته 1930 جو ایللرده یاییلمیشدیر. تاتر و صحنه اثرلری ده چوخ گئج یولا درشموشدور . 1937 ایلینده بیرینجی تأتر یولا دوشور. آنجاق 1930 جو ایللردن سونرا چاغداش آلتای ادبیاتی چیچک له نیر و بوللو – بوللو اثرلر میدانا گلیر. چوخلو غزئته لر یولا دوشور و چوخلو یازارلار، دیلماجلار و شاعیرلر باش قووزاییب اثرلر یارادیرلار. آشاغیداکی شاعیر و یازارلارین چوخلوغو هامینی حیرتده قویور:
میخائیل واسیلیویچ، چووالکف، میرون واسیلیویچ، موندوس ادکف، پاول واسیلیویچ، کوچیاک، پاول الکساندرویچ، چاغات استرایف، چالچیق آنچینویچ، اونژکف، ایوان واسیلیویچ، شودویف، ایوان پترویچ، کوچویف، آرژان اویونچینویچ آدارف، لازار اردیف، ارکمن ماتینویچ، پالکین ، بوریس اوکاچینویچ تولوسف، الکساندر سؤرکایف، ب. بورمالف، جیمان بلکف، پاسلی سامیق، چیباش بوروکویچ، جورقوی کیدیف و ....
آنجاق بونو آرتیرماق لازیمدیرکی آلتای چاغداش ادبیاتیندا حیکایه – اؤیکوداها آرتیق گلیشمیش و شعر اونا نسبت گزی قالمیشدیر. آما بئلهلیکه ده ده یرلی شعرلرین ساییسی آر دگیلدیر[1].
سازون سایمویچ سورازاکف
سازون سایمویچ آلتای تورک ادبیاتی نین چاغداش گلیشمه سینده اؤنملی سیمالاریندان دیر. او، 1925 جی ایلده آغ قوبی ده آنادان اولدو. آتاسی ییر گام (آشیق) ایدی. گؤزه ل بیر تحصیل آلاراق 1942 جی ایللرده مشهور تورکولوگ ا. باسکاکف – ون اؤیره نجی سی اولدو . ایکینجی دونیا ساواشیندا سربازلیغا گئتدی و بیر الینی – ساغ قولونو – الدن وئردی. آنجاق ساواشدان سونرا، باسکاکف دعوتی ایله مسکووایا گئتدی و تحصیلینه داوام ائتدی.
سازون، آلتای ادبیاتیندا ان بؤیوک منظومه اولان «مادای – قارا» اثرینی 7738 بیتده درله دی. بواثر سونرالار روسجا و باشقا دیللره ده چئوریلیب، 1973 جو ایلده یاییلدی.
سازون یوکسک لیسانسینی دا آلیب، یاردیجیلیغینا دوام ائدیر. 1973 جو ایلده پروفسورلوق مقامینا چاتیر و 212 آلتای داستالارنی دوزنله ییر. سازون آلتای تورکلری نین ایلکین پروفسور و چالیشقان یارازی و شاعیری دیر. او، هله 27 یاشیندا ایکن آلتای دا آچیلان تاریخ، دیل و ادبیات یونتوترسیته سی نین مدیری اولدر. اونون اؤنملی اثرلری بونلاردیر: اؤلکه سس لری (1956)، کوچیاک (1957)، گروچسکی ائپوس آلتاتیسف (1958)، آلتایلار (1960)، آلتای آلباتی نین چومدو سؤستوری (1961)، قایچی اولا گاچف (1961)، آلتای ادبیاتی (1962)، آلتای فولکلورو (1975) و ..
سازون فولکلور اساسیندا چوخلو چالیشمالاری ایره لی سورموش و ده یر لی اثرلر یاراتمیشدیر. او، 1980 جی ایلده دونیا سینی ده گیشمیشدیر. اونون اثرلری نین توپلومو 1995 جی ایلده نشر ائدیلمیشدیر. شعرلریندن نئچه اؤرنک:
داغلارین ییه سی
بؤیوک داغین زیروه سینه چیخدیم.
بوردان بوتون آلتای گؤرونوردو.
آفّ، آلتا ییمین شاشیرتیجی گؤزه للیگی،
سئوینجدن ها یقیرماغیم گلیر.
هئ......ی! مینم سسیمه
مینلرجه سس وئره ن اولدو.
او سسلر باشقا- باشقا
آمما هامیسی گور، سئوگی دولویدو
آنیدان منیم عاغلیما
اسکی انسانلارین حیکایه سی گلدی.
بؤیوک داغین باشینا
چیخان کیشی سس چیخارمازدی.
داغلار یییه سیندن چکینیب،
سس سزرجه چکیب گئده ردی.
بونو دوشونونجه گوله سیم گلدی:
بو نئجه داغلار یییه سی؟!
انسانلاری سس سیزجه یوروتمک اوچون.
غملرین بؤلوندوگو یالان!
قورنازلیقلا خالقی اللرینده توتان
قورنازلارین دوزنی ییخیلدی!
ایندی داغلارین یییه سی بیزیک!
هئ....ی، قورخولو آلتاییمیز!
***
اویله ملت وار!
من گون باتی سیندان گلن
بورژوایلا قونوشروم.
او بیلیم آدامی اولدوغونو سؤیله دی.
«من آلتاییم» دئدیگیمده اینانمادی.
ـ«اؤیله ملت وارمی؟» دئدی.
آه، بورژوا! سنه نه سؤیله یه لیم؟
سیزلری بیلیرم، سیزین کیمی اوتانمازلاری،
سیزلر منیم کیچیک خلقیمی،
خریطه دن سیلمک ایستیورسوئوز.
«توپراغی زنگین ، انسانی یابانی.
یوکسلمز، گلمیشمز دئیر سینیز.
اسکیدن بری آنایوردوما گؤز تکیب،
یوردومو آلماق ایسته ییرسینیز.
خیر، بوژوا، اؤیله خلق وار!
سیزین کیمی بورژوالار بیزده ده واردی،
آمما اکیم اونلاری یوخ ائتدی.
او زاماندان بری چوخ ایللر کئچدی.
ایندی، بورژوا، قارشیلاشدیریب گؤزه لیم،
سیزینله بیزیم حیاتیمیزی،
هانسیمیز داها اییی، ایره لیده؟
آلتمیش ایل اولدو اکیمه!
آلتمیش ایل گلیشمه نین ایللری.
هامی نیز گؤرون، نئجه ده گؤزه للشدی،
منیم یوردوم، آلتایین داغلاری!
منیم خلقیم، موتلو خلق.
یاییلیر داغلارین زنگین لیگی،
بیزیم کولتورموز سیزین کیندن داها یاخشی،
بیزیم صنه تیمیز سیزینکیندن یوکسک،
بیز سیزدن آز دا اولسا آشاغی دئییلیز،
سیزین غایه نیز بیزه اولاشماز.
گئری دور پیس بورژوا.
من آلتایام .... اؤیله ، خلق وار!
لازار واسیلیویچ کوکیشف
آلتای چاغداش ادبیاتی نین گلیشمه سیندۀ یاخیندان اشتراک ائده ن شاعیرلرین بیری ده لازار واسیلیویچ دیرکی 1933 ایلینده آنادان اولدو. تحصیلینی بیتیر دیکدن سوزا مسکووایا گئتدی و اورادا آکادئمیانی دا بیتیردی. او اؤیره نجی لیک یاپان ایللردن مختلف غزئته لرده چالیشماغا باشلادی وشعرلرینی یاییملادی. لازار 42 ایل عمر سوردو و 1978 جی ایلده دونیا سینی ده گیشدی. آنجاق قیسسا عؤمرونده ده یرلی اثرلر یاراتدی و آلتای ادبیاتینی دونیایا تانیتدیرمادا بؤیوک رول اوینادی.
لازارین ایکی رومانی دونیادا تانینمیش دیر: آرینا و چؤلدوردین چیچه گی. آرینا رومانیندا بیر قیزین حیاتینی تصویره آلیر و ان گؤزه ل صحنه لر یارادیر. لازارین ایلک شعر کتابی دا 1956 جی ایلده «آلتین گؤل» آدیندا یاییلیر. 1958 جی ایلده «توبا» آدیندا ایکینجی شعر کتابی یاییلیر. چوخ کئچمه دن کتابلاری ییر- بیری نین آردیجا گلیر: قیزیل چیچک (1961)،اکینچی جوروم (1963)، چؤل (1964)، ثنالار (1967).
لازار شعر و روماندان علاوه حیکایه لر و اویونلاردا یازیر و دونیا سویه سینده شؤهرت قازانیر. لازارین کتابلاری روسجایا چئوریلیر. اونون اثرلری باشقا تورک دیللرینه: قیزقیز، قازان، یاکوت، تووا، هاکاس و ... دیللرینه ده ترجومه اولوب یاییلیر. بونو دا آرتیرماق لازیمدیرکی لازار کلاسیک دنیا ادبیاتیندان ان گؤزه ل رومانلاری، دراملاری سئچیب، آلتای دیلینه ترجومه ائتمیشدیر.
آلتای دیلیمه
آغ گؤیون آلتینا گله رک
آیلی-گونشلی آنایوردومو گؤرونجه.
«باباجیغیم» دییه ن آلتای دیلیم.
«آننه جیغیم» دییه ن نازلی دیلیم.
آنا آلتایین اته گینین آلتیندان
نازلا سسله نیب، سن دوغموشدون،
داشدان چیخان صاباح چیچه گی کیمی،
دان سؤکمه دن سن چیخمیش دین.
قورخونج ایللرده خیر پالانسان دا.
فلزله نیب تکرار یاشاردین.
آز دا اولسا، ملتیم آلتای لارین
هر ائوینده قونوشولدون...
حکمتلی ملتیمین داغینیق تورکوسونو
سن مکمل یاپدین،
ملتیمی بیر آرایا گتیره ن آلتای دیلیم،
لور پنیری قوخویان آلتای دیلیم!...
باشقا خلقلرین دیلی له سن
تانیشیب، غوغاسیز، اومودلو یاشادین.
حرّیته عاشق ایی دلی قانلی لارین
شمیشک لی سؤزو سن اولدون.
هاردا و نئجه یاشاسام دا
من سنی قانیمدان آییرمام.
«آننه جیغیم» دییه ن نازلی دیلیمی
سونسوزا ده ک اونوتامام!...
سن ملتیمین دیله گلن دوشونجه سی سن.
سن بیر غایه یه سؤیلنمیش تورکوسوسن.
بابامدان قالان ثروت سن سن،
آغلادیغیم زامانلاردا کورلی دیلیم.
موتلو زامانلاریمدا مغرور دیلیم...
آلتای دیلیم،
سئوگیلیم دیلیم....
***
آننه نین شارکی سی
سنین راحات یوخونو
دینج اوردوموز قورویور.
سنین حیاتینی گؤزه للشدیرمک اوچون
ملتمیز اؤزه نله چالیشیر....
اویو اوغلوم، اویو،
انسانلار درین یوخودا.
کدرله نیب آغلاما.
مهربان آنان یانیندا.
آتالاریمی دوشلویوروم
آغاریب گله نه قده ر
دوشونویورلارمیش کیمی
اریله جه دوریورلار...
تکرار آخشام
گیره نه قده ر من
قلمین اوجونو
ایسیردیم.
صاباحدان
آخشام گیره نه قده ر
اگیلیب
چالیشدیم.
ائوین ایچی
دار گلدیگینده .
داغلار آشیب
ده نیر لر کئچدیم.
سؤیله مک ایسته دیگیم سؤزو
بولاما یینجا،
بؤلگه – بؤلگه دولاشیب
حیانا باخدیم.
آلتایین اوستونو
دولاسیب
یوردوما
گئری دؤندوم.
یاپیلمایان شئیی
یاپماق اوچون عجله ائدیب
یارنیقی گونشی
گؤرمک اوچون هیزلاندیم.
حضورو اولمایان
حیاتیم اولدو....
دوردوغوم زامان
جانیم سیخیلدی ،
حیاتین تلاشیندان
بیر آز گئری دورسام
تکرار من
آتالاریمی دوشله دیم....
ارکه من ماتمویچ پالکین
آلتای ادبیاتی نین رومان وشعر ساحه سینده چالیشان شهرت قازانان یازیچیلارین بیری ده ارکه من ماتمویچ دیرکی 1934 جو ایلده آنادان اولدو. او یوکسک تحصیلنی مسکووادا بیتیردیکدن سونرا آنایوردونون خدمتینده اولماق ضرورتینی دوشونه رک، قلم الینه آلیب وطن و خلقیندن مودافیعه یه قالخدی.
1950 ایلیندن شعر و ادبیاتا اوزه گتیره ن ارکه من، 1956 ایلینده ایلک شعر کتابینی «جانی کثیری» یاییملادی. سونرا دایانمادان تئز- تئز شعر و رومان کتابلاریتی چاپا وئردی: تو رول اولوس (1958)، جام اوی (1960)، قارا اود (1964)، سون جیلر (1968)، تورلیمونون دانی (1972)، قولون کیشته ییت (1962)- رومان، آلان (1966) دا رومان اولموشدولار.
سون ایکی رومانی 1978 ده تکرار چاپ ائتدیریر و بو رومانلاردا آلتای خالقلاری نین یئنی حیاتیندان دانیشیر. انجاق بونو آرتیرماق لازیمدیرکی پالکین، آلتایلاردان ائشیکده ده چوخلو اوخوجولاری واردیر و اونون اثرلری باشقا دیللره ترجومه اولاراق دونیادا یاییلیر. پاکلین ین کلیاتی نئچه دفعه لر له روسجایا چئوریلمیش و دؤنه – دؤنه یاییلاراق سووئت اؤلکه – لرینده اوخوجولارین ماراغینی قازانمیشدیر. اونون اثرلری روسجادان علاوه تورک دیللرینه – قازاق، قیرقیز، تووا، یاکون ، تاتار، آذری و باشقا دیللردن : لیتوانی، اوکراین و ... دیللره ده چئوریلمیشدیر.
من آلتایجا یازدیم
منیم شعرلریمی روسجایا
روس و یهودی شاعیرلر چئویردی.
گؤگسومو آیدینلادان بو دوستلوق بلگه سی،
چئویرمه لردن دولایی بعضاً سؤندو.
روسلاشان یهودی چئویردیگی اوچون
اؤنلو روسلار شعریمی آلمادی.
گیزلی دگیل، بونلار گرچک
یوره گیم گیزله مه دن سؤیله ییر!
صاف روس شاعیرلر ده چئویرسه،
آنلام تام توتمادی:
بؤیله چالیشمایی درگییه گؤتوردویومده،
بو سفر یهودی یاییملامادی...
من ایکی قیزقین آتشین اورتاسیندا،
بوگونه قده ر یاناراق گلدیم.
شعرلرله بیرلیکده اوزون یوللاردا
آشیلماز ایکی انگل آشدیم.
من آلتای شاعیری یم. اونون اوچون
آلتایجا دوشونوب، آلتایجا یازدیم.
بیرشعرین گرچه گی اولدوغوندان
اؤزومو عفو ائتدیریرم. بیلیرم....
***
شاعیرلر و قوشلار
چینلی لرین باشچی سی مائو تسه دون
درسینی نئجه سی ایله استالیندن آلمیش.
استالین، تانیتماز. قارانلیق گئجه:
شاعیرلره اوغراشیب، حبس لره آتیرمیش.
مائو تسه دون نه اوچون بیلینمز
اوچار قانادلی قوشلارا دوشمن اولموش
حُر قوشلار – دا آیدینلیغین اولدوغو گرچک
اونون اوچون هامیسینی اؤلدوموش.
شاعیرلرله قوشلار یوخ اولسا
بوتون دونیا کدرله قاپلانیر!
سونرا اوستوموزده کی بو گونش یوخ اولسا،
ائوره نده ایکی «گونش» قالیر.
اونلارین بیرینجی سی ـ«استالین» دییه آدلاندیریلیر.
بیر باشقاسی دا «مائو» دییه قیزاریر...
آنجاق شوکورلر اولسون! گرچک وار:
حّریتی اؤوویور، شاعیرلرله قوشلار!
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی