قازاق تورك ادبياتي

 

 

   قزاق يا قازاق تورك لري نين ادبياتي چوخ قديم لره گئديب چاتير . عموم تورك ادبياتيندان ساييلان اورخون آبيده‌لري ، قوتادغو بيليك اثري ، ديوان لغات التورك ، عتبه‌الحقايق ، جودكس جومانيكوس ، قصص الانبيا، محبت نامه (خوارزمي نين اثري) و بهجه الفراديس قازاقلارين ادبياتيندان ساييلديغي هيچ بير اعتراض اولونمامالي دير. آنجاق، قازاق بير اؤزگور ملت و ادبيات صاحبي اولان يوزايلي آيدينلاتماق ايسته ييرسك، 15 جي ميلادي يوزايلي قازاقلارين ملي ادبياتلارينا مبداء سايماق مومكوندور .

   قازاق تورك لري 15جي يوزايلده بو آدين آلتيندا بير بؤيوك ملت توپلومونو تاريخده ثبت ائده‌رك ، قازاق خانليقلاريني قوروب و تشكيل ائتميشلر . بو يوز ايلده قازاقلارين ادبياتي داها چوخ سؤزلو گله نك ايچينده گليشير . قازاقلار چوخ زنگين بير ادبياتا ماليك ديرلر، اونلارين اؤزه‌ل ادبياتلاريندان دانيشاركن ، باشدا جيرلار(توركولر) ، چوختاولار (آغيت لار) ، باتالار (دوعالار) ، جارجارلار(توي – بايراملاردا اوخونان ماهني لار ) ، بتاشارلار(گلين يوزونو آچما ماهني لاري) ،چاراپازانلار( اوروجلوق آييندا اوخونان شعرلر) ، ارته‌گي‌لر(مثل‌لر)، آنيزلار(افسانه‌لر)، جومباقلار(بيلمه‌جه‌لر)، ماكال – متن‌لر (آتالارسؤزو) اونلارين كولتورلريني تشكيل ائدير . عيني حالدا ملانصرالدين ، آلداركوسا و سه شن ناغيل‌لاري دا اونلارين آراسيندا يایغين دير. قازاقلار آراسيندا، زنگين بير داستان گله نه يي ده واردير. قهرمانلارين حياتي دؤورونده جريان تاپان بو داستانلار آراسيندا قوبلاندي باتير داستاني ، اديگه داستاني ، آلپاميش باتير داستاني ، قمبرباتي داستاني ، ار تارقين داستاني و كوراغلو داستانينی سايماق اولار . بو داستانلارين آراسيندا محبت و سئوگي داستانلاري دا واردير ژيبك آيماق – شولپان و قوزي قورپش – بايان سولو داستانلاري بوسئوگي و عشق داستانلاريندان دير.

   خالق شاعيرلري ده قازاقلار آراسيندا وارديرلاركي اونلارا (ژيراو) و "آكين" آدي وئريلير . بو خالق شاعيرلريندن آسان قايغي (15جي يوزايل) ، شالقيز(16جي يوز ايل) ، ژيمبل ژيراو(17جي يوزايل)، بوهار ژيراو(18جي يوزايل)، محمد اؤته ميلي (19جو يوزايل) آلماژان آزامات قيزي (19جو يوزايل) ، موراد آكين (19جو يوزايل) ، شرنياز ژارليغاسولي (19جو يوزايل) ژامبيل ژابايف (1945-1846) كيمي شاعير لردن آد آپارماق گره كير. قازاقلارين زنگين ادبياتي 19 جو يوزايلدن روس توركولوگلاري طرفيندن و قازاق فولكلورجولاري طرفيندن يازييا آلينير و ياييملاماغا باشلايير . بؤيوك قازاق بيلگيني چوكان وليخان اوغلو (1865-1835) مدرن ادبياتي نين قوروجوسو آباي قونان بايولي (1904-1845م)  اولموشدور . كاميل و ده‌يرلي بير شاعيراولان آباي خالق ماهني لاريلامدرن دونيانين ادبياتینی يانسييان عنصرلريني بيرلشديرميشدير. او ، قازاق ديلي بير ادبي ديل حالينا گئيرمه يه چاليشمیشدير .

1906جي ايلده بيرينجي قزئته قازاق ديلينده ياييملاانير . سيركه آدي ايله قزئته ده اسلامچي بير يايين سياستي ني ايزله ين درگي 1911جي ايلده ياييملانير. قازاق آدلي بير درگي ده 1918-1913 ايللرينده بير ملتچي درگي اولاراق ياييلير . بو درگي قازاق خالقي نين آيدینلانما و ملي روحونا ماليك اولماقدا ده‌يرلي رول اويناميشدير . 1927 جي ايلده قازاق ميلت چي لري دولتي اله آلديلار و آلاش پارتياسيني قوردولار . اونون آرديجا آلاش اوردو دولتي آديلا قازاقستان دولتيني اعلان ائتديلر . اما چوخ كئچمه دن، 1919جو ايلين آگوست آيي نين 20سينده سوونت دولتلري ، ملي دولتي پوزوب، اؤز استيلاسينا حاكيم ائتدي . آنجاق قزاقستان مختار جمهوريتي قورولدو و بيرسيرا يازيجيلار و شاعيرلر ، گره‌كلي  اولاراق بو دولتين آرديجا ادبيات خطيني سئچديلر . 20جي يوزايلده قازاق ادبياتي بؤيوك يازيچيلار و شاعيرلر يئتيشديرير . رومان ، حیكايه ، داستان ، اويون (نومايش نامه) ، شعر، و تنقيد اثرلري يارانير و ديلده بؤيوك بير گليشمه يارانير.

   بو زامان بؤيوك قازاق يازاري اولان احمد باتيور سونولي طرفيندن قازاق شيوه‌سي نين عرب حرفلرينه دايانان اليفباسي تثبيت اولونور.  قازاق ادبياتي عرب اليفباسيلا باسيلماغا  باشلايير . بو زمانين ده يرلي يازيچيلاري بونلاردير: ميرجاكوب دولاتي (1935-1885)، ماغبان  جوما بايولي(1938-1893) ، يوسف بيگ آيما ويتولي (1931-1889) ، محمد جان سرالين(1929-1871) ، سلطان محمود توراي قيرولي (1920-1893)ثابت دونن تايولي (1933-1894) ، يوسف بيگ كؤپيوغلو (1913-1857) ، اسفنديار كؤپك اوغلو(1957-1878)، بيگيم بت مئيلين(1938-1894)، عمر قاراشي (1921-1876) ، شاهين قراي بوكي خان (1921-1850) ، عيسي بايجا اوغلو (1946-1900) و مختار عوض اف (1897-1961) .

   يوخاريدا آدلاري چكيلن يازيچيلارين چاليشمالاريلا ميللي بير ادبيات يارائدي . اونلار خالقي هر باخيمدان آيدینلاتماغا ، ايچينده ياشايان خرافات و جهالت باتاقلاريندان قورتارماغا  یئني  علم لرله و چاغداش ايشلرله تانيشديرماغا چاليشيب و باشاريلار الده ائتديلر[1] .

   آنجاق روسلارلا دؤيوشمك لازيم ايدي. بو دؤيوشمك ده تكجه سلاحلا يوخ ، بلكه ميللي بير ادبياتلا ، مفكوره و دوشونجه سيلاحي دا لازيم گليردي . آنجاق روسلارلا دؤيوشدولر ، هم سيلاحلا ، هم دوشونجه ايله . بو آرادا چوخلو شهيدلر وئره‌رك ، چوخ باشاريلار گؤسترديلر . آمما هر حالدا سووئت لر حاكيم اولوب و ميللي ادبياتي سينديرديلار.

1924 ايليندن 1991 جي ايله قده‌رقازاقلارين ادبياتي سووئت خدمتينده اولموش و روس ادبياتي حاكيم اولاراق ، روس يازيچيلاري نين اثرلري اوخونولدو و قازاق – تورك ديلينه چئويرمه يه مجبور اولدولار . هر حالدا قازاق ادبياتي بو ساحه ده ده باشاريلار الده ائده بيلدي و ده يرلي يازيچيلار ميدانا چيخدي . بو يازيچي و شاعيرلردن : ساكان سيفولين (1938-1894) ، ثابت موكانولي (1973-1900) ، الياس ژانسوقيرولي (1938-1894) ، قابليت موسيره پولي (1985-1902)، قابيدن موستافين (1984-1902)، عبدالله تاجي بايف (-1900)، قالي اورنانولي (1978-1907) ، تهاوي آختانف (1994-1923)، آبيش كامل بايف (-1939)، سلطانالي بالقابايف (-1946) ، آدلاريني سايماق اولور . قازاقستان 1991جي ايلده اؤز باغيمسيزلينعيني اله گتيردي ، بو تاريخدن قازاقلار یئنه ده ميللي ادبياتلارينا قووشدولار .

   بونو دا آرتيرماق لازيمدير چين جمهوريتينده اولان قازاق ادبياتي دا گليشمه يه باشلاميش و بورادا بؤيوك اديب لر ئيتيشميشلر كي يونلاري آد آپارماق اولار : آكيت حاجي (1942- 1869) كي ماكو دان اؤنجه يازيب يارادان اديب لردن دير . آنجاق بو گون‌ده ده يرلي يازيچيلاري مئيدانا چیخماداديرلار [2].

 

 

   آباي قانون بايف

 

   آباي ابراهيم قانون بايف 1845جي ايلده دونيايا گلدي . او مدرسه‌يه گتده‌رك آنا ديليندن علاوه عربجه ، جغتايجا و فارسيجا ني دا اؤيره ندي و بؤيوك شرق شاعيرلري اولان نوايي ، نظامي ، حافظ ، فضولي كيمي شاعيرلرين اثرلريني اوخودو . روسجاني دا اؤيره ندي و روسجا كتابلاری اوخوياراق ، گؤزه ل و درين معلومات اله گتيريب سياست دونياسينا  قاريشدي . كتابلار يازدي و دونيادا اولان عدالت سيزليگي باغيرماغا باشلادي و اؤز ائلي نين دردلريني يازدي . شعرلريله گنج لري آيدنيلاتماغا چاليشدي . اونون شعرلرينده عدالت ، گؤزه لليك ، طبيعت ، توپلوم ياشايسيني قازاق تاريخي ، خالقين ايستك لري گؤزه ل بير بيچيميده يئر آلير  . اونون نثر يازيلاري دا شعرلري كيمي خالقي آيدینلاتما آماجي ايله ايره لي گئدير .

   قازاق شعرينده ، ايلك جانلي طبيعت تصويرلري آباي اثرلرينده گؤرونور . او ، عيني حالدليريك شعرين اوستاسي دير و دونيايا بير فيلسوف كيمي باخير . آباي دونيا ادبياتيندا اؤزونه يئر آچدي و نهايت 1904جي ايلده دونياسيني ده گيشدي .

   قازاقستان جمهور و سو 1995جي ايلده آباي ين 150ايلليك آنادان اولما ايل دؤنومونو جشن توتدو . بو تؤره‌ندن تكجه آباي يوخ ، بلكه بوتون قازاقستان خالقي و اونونلا قازاقستان ادبياتي دونيايا تانيتديريلدي . آباي ين اثرلري بونلاردير : مقاله لر جوناغي (آلماتي 1954) ، مجموعه اثرلري (1957).

شعرلريندن اؤرنك :

 

خاطيرينده مي ؟

 خاطيرينده مي گنج ليگين ؟

اوره‌گين دولو ، باشين بوش

قايغي سيز ، دوشونجه سيز ، سر خوش گونون

كيمي گؤرسن ، هاميسي دوست .

 

سئوگي ، اگلنجه ، مال ايله دولت

دوستا اورتاق گؤرونوردو

اومود ياخين ، كؤنول آغ ،

اولاجاق مي بونون كيمي چاغ ؟

 

اي تانريم ، هاردا او ايللر ؟

سئوگي ايله اگلنجه نين بول ايللري ؟

ياواش – ياواش گئري له ييب

اوزاقلاشيب گئتدي او گونلر .

 

يالواريرسان ، كوفر ائديرسن

اوزلرسن ، ياسيم اورلرسن

سئوگي گئتدي ، دوست گئتدي

يئتيشمزسن

گؤزومه ياش وئر آغلاياليم ،

تحمل وئر صبر ائده ييم ،

يارالي اؤره يه

درمان وئر ، ساغالتمايي ده نه يه ييم .

 

***

 

 

قلبيم

قلبيم ، نه يي حس ائده رسن

سندن باشقا جان يوخ مو ؟

گؤنلوم ، دونيايي گزه‌رسن

داياناق يوخ مو ، قوي ، دور !

 سئزديگي ني سئزديريب

يئتيشمه دين اورتاقليغا

اينسانلاردان بئزديريب

هارايا گؤتورويورسن ؟

اورتا قليق و سكونت آرخاداشليق دير

اونون قيمتي ني كيم بيلير ؟

هر كسه آه ديلك لر ديله ديك (دئ نه اولدو)

(مگر) هاميسي آلداديجي تاجر (كيمي ايميش) .

 

خالقين آدي گره كلي اونلارا

يا اؤومه يه يا دا سؤومه‌يه 

(منفعت لري اوچون) ده گيشمه مه هاميسي قابليت لي

سؤزونون اري دئييل اونلارين تامامي .

 

دوستو هارادان بيليرسن

دردله شه جك اينسان يوخ ،

اورايا – بورايا قوشدورورسون

يالنيزليقدان ساده بير شئي يوخ .

عقيل وئرس بيرينه

ايچين ياناراق ، قايقيلاناراق

اوتانماز (اوسته ليك) اجرت ده ايستر

وئرمه‌سن ده گوجه نير.

 

بدلي ني اؤده يه رك وئرديگين

نصيحت كؤنولده یئر ائده رمي ؟

هيچ بير شئیي دينله مه يه  تانري نين دا ترك ائتديگي

اؤندورورمو ، اؤنار مي ؟

 

يانارسان ، اوره‌ك ، يانارسان ،

يانمادان نه فايدا ؟

دونيادا نه‌يي  سئوه رسن ؟

 عمر هاردا ، دوست هاردا ؟

***

 

بازارا

بازارا ، باخيرام هر كس گئده ر

آراديغي نه ايسه ، او بولونور .

كيمي تاخيل آلير ، كيمي

هر كسه عيني شئيي وئرمز بازار .

 

هر كسين اؤز آراديغي بير شئي وار

قيمتي ني سوروب ، پاراسيلا اونو آلير ،

كيمي آنلاماز بو سؤزو ، كيمي آنلار

قيمتي ني آنلامادان شاشيب قالير .

 

سؤزون آنلار بو زاماندا اينسان وار مي ؟

دئمم ، بوتون خالق عينأ بيه نير .

يازديقدان سونرا ، يئرده قالماز ده ليك لي بونجوق (كيمي)

بيري ديگريندن آلير، خالقا ياييلار .

 

يازديغيم تك بير اينسان اوچون دئييل ، بوتون خالق اوچون

گوجنمه يين ساكين ، گؤزونون نورلاري، آنلايين يئته ر .

"آت اينجي يي نه ياپسين" دئيه بير سؤز وار

آنلاييشلي ايگيدلر بير (كره اولسون) دوشونورلر.

 

 

 

   جامبيل جابايف

 

   جامبيل جابايف 1864جي ايلده آنادان اولدو . "20 جي عصرين هومر" لقبيني آلان شاعير ، چالماغي دا خوشلاييب و بوساحه‌ده  14 ياشيندان مهارت گؤستردي . جامبيل 1870جي ايللردن "آتيشما شاعيري" اولاراق ، زمانين بؤيوك شاعرلريله آتيشماغا – دئييشمه يه باشلادي . جامبيل شاعير اولان بير زماندا ، اونلو شهرتلي  بير داستانچي دا اولدو . او اوچ گونده "كوراغلو" نون بير قولونو شعره چكدي و تام قوللاريني 15 گونده تاماملادي . شاعير قازاقستان ، قيرقيزستان و وازبكستاني گزه ركن بوتون بو یئرلرين شاعيرلريله دئييشيب ، هاميسيني باغلادي . جامبيل 1916 جي ايلده چار (تزار) رژيمي ايله دؤيوشه قالخيب ، خالقي مبارزه‌يه چاغيران شعرلرشعريله دي . آنجاق 1929 جي ايلده سووئت حوكومتي يارانديقدان سونرا جامبيل كلخوزونا وكيل اولدو. (جامبيل قاباقجا ارنازار آدلانيردي ) . شاعير گله‌جه‌يه اومودلا باخيب «خالقا امنيت وئرجه‌يم» دييه رك اينانيردي . 1934 ده آلماتي ده دوزه نله نن ادبي – هنر اوستالاري نين بيرينجي قورولتايينا قاتيلدي . ملي اؤدوله صاحب اولدو . اونو مسكووايا چاغيرديلار و پراودا  قزئتينده اونون "دوغوم یئر" شعري روسجا چاپ اولدو. 1936 جي ايلين ماييس آيي نين 26 سيندا سوونت بيرليگيي نين بؤيوك نشاني اولان "قيزيل بايراق نشاني" ني آلدي. 1938 ده جاميلين ادبي حياتين 75 ايل اؤنومو بوتون سوونت جمهورولاريندا شاعير لر آراسي ياريش قويولدو . جامبيل بو ايلده "لنين‌نشاني" ني اله گتيردي . 1939دا دا اونون اوچون «حؤرمت بلگه سي» ميدالياسي وئريلدي . 1941 جي ايلده ايكينجي دونيا ساواسي باشلاندي و جامبيل شعرلرينه خالقيني اوره كلنديره رك ، مبارزه‌يه قاتيلدي و اؤز اوغلونو دا ساواش ميدانلارينا گؤنده‌ردي . اوغلو بو ساواشدا جانيني قوربان وئردي . آنجاق بو ساواشين قورتولماسيني گؤروب و 14گون اوندان سونرا دونياسيني ده گيشدي . جامبيلين اؤلوموندن سونرا (1945) ، اونون آدي مختلف يئرلره آد قويولدو ، حاققيندا علمي – ادبي چالشيمالار دوره‌نلندي ، آدينا بير اؤدول قويولدو . حياتي اساسيندا فيلم‌لر چكيلدي ، آلماتادا هئيكلي قويولدو ، خالقي نين سئويملي بير شاعيري كيمي ، تانينير . آيتماتف ، جامبيلي «آلپ آشيق» آدلانديردي .

 

روح غذاسي

قاورولمايان ، اسكيمه‌ين بدنينه

دامارلارينداكي سيجاق قانينا ،

گوج وئره‌ن وجودونا

يئر اوزونون ايشيغي ،

پارلايان گونش ده غذا .

 

خفيف سرين هاوالي

داغلي ، دوم دوز بوزقيرلي

ميس قوخولو ، ميوه‌لي

كؤكسونو آچميش كيمي ،

كؤنوله خوش گول ده غذا .

 

دورقون ، دالغاسيز .

درينليگي سينيرسيز

اطرافيندا آت قوشدوراسان يئترسيز .

چيئوره‌سي آيليق يول ،

آيدين ، گئنيش گول ده غذا.

 

خزينه سيني دولدوران ،

ائو ديكديريب چادردان

ميوه‌سي چوخ توپلادان

آلتين بئشيك وطن ده غذا .

 

امه گي له قالخينان ،

بورما ساچ كيمي اؤرولن ،

ساللانيب روزگارا قاتيلان ،

ساري اكين ، تارلا دا غذا .

 

گئنيش بوزقيرا سيغمايان

بو اكيني توپلايان

بو قوتلولوغو ديله گتيره‌ن

روحنا گؤزه‌ل ، شعر ده غذا

***

 

آباي ين رسمينه

بو دوران آباي ين مي ؟

شعر ، سؤزون قدرتيني آلميش .

عقل ، غيرتي و بيلمي اش توتان

اوجا آباي‌ين اؤنوز كيم رنك گمليش ؟

 

شاعير شؤهره‌تيني يايميش هر بير طرفه ،

شعرلر اؤلومسوز اثرلر بوراخميش ،

آرقین ،  نايمان سؤزونه حيران قالميش ،

خالقي نين باشقا نه آرزوسو اولا بيلير .

 

درين دوشونجه سي نين ديبينده ده نيز وار ،

دقتله باخديغيندا  اوره‌يين آنلار .

بو درينليگه ائنيب اينسان اييجه اؤيره نمه دن

بؤيوك داهي ، اوزونتو ايچينده فاني اولموش.

 

 

   مير يعقوب دولاتولي

 

   مير يعقوب 1885 ايلده دونیايا گلدي . او هله اوشاقكن آتاسي اؤلدو . قازاق و روسجا اؤيره‌نديكدن سونرا 1902 جي ايلده معلم ليگه باشلادي . ايكي ايلدن سونرا بؤيوك ملتجي احمد باتيورسونولي ايله گؤروشوب اومبيايا گئتدي و اورا دا هر جهتدن درس آلدي . بير آز كئچمه دن تزارا قارشي مبارزه يه قاتيلدي و 1906 جي ايلده سركه درگيسي ايله امكداشليق ائديب شعرلر يازدي . بو درگي باغلاندي . اونون ايلك كتابي "اويان قازاق" 1909 ايلينده ياييلدي و قازاقلارين آياقلانما حركتينه رهبر كيمي قاتيلدي . او، بو زامانلار تكجه عقيللي ، تجربه لي بير مجادله چي كيمي ، عيني حالدا بؤيوك بير شاعير كيمي ده چيخيش ائدير . او معلم ليك وظيفه سيني ده داوام ائتديرير، عيني حالدا ديلماج كيمي ده ايشله‌يير . مير يعقوبون روماني "بخت سيزجمال" عنواني آلتيندا 1910 جو ايلده چاپ اولدو . 1911 جي ايلده تزار طرفيندن توتولور و 8 آي دوستاق اولور.  دوستاقدان چيخينجا احمد بايتورسونولي ايله و قازاق قزنته سيني – غير رسمي صورتده چيخارماغا باشلير و اوزامان سگكيز مين تيراژيندا بوراخيلير و خالق طرفيندن قارشيلانير .

   مير يعقوب ايكينجي شعر دفتري اولان "آزامات" اثريني 1913 ايلينده ياييملايير . 1913 دن 1917 ايلينه قده‌ر تكرار چيخان "قازاق" قزنته سينده چاليشير و بو ايلده یئنه بو درگي باغلانير .

   بو زمان بلشويك لرين ميدانا گلمه سيله ، مير يعقوب" ميليت چي قازاقلار " حركتينه قاتيلير. 1920 جي ايلده تاشكنده گئدير و بورادا توركستان جمهوريتي نين اورگاني اولان "آغ يول" درگيسينده چاليشماغا باشلايير . 1922 جي ايلده توتولور . آنجاق چوخ قالمادان بوراخيلير.

1922 جي ايلدن 1926 جي ايله قده‌ر اودينبورگ شهرينده انستيتودا اوستاد كيمي ايشله يير . همين زماندا قازاق دولت مطبعه سينده ده 4 ايل چاليشير . او ، همين ايللرده بيرور"حساب كتابي " بيرده دؤرد پرده ليك بير پیئس يازير و" بالكيا" آديندا . قازاقستانين اويون ادبياتيندا بير دؤنوش نقطه‌سي يارادير .

   مير يعقوب استالین زاماندا 1926 جي ايلده رژيمين قيلينجينا قوربان اولور . بو زمان توتولاراق ، 1930 جي ايلده اعدام جزاسينا محكوم اولدو . آنجاق بير آز كئچمه دن بو جزا ، اون ايل حبسه دئوريلدي . آنجاق شاعير و يازيچي 50 ياشينا چاتمادان دوستاقدا حياتيني ده گيشدي و 1935 ايلينده وفات ائتدي .

1988 جي ايلده مير يعقوب تبرئه اولوندو و گناهسيز و سوچسوز آنيلدي .

 

اويان قازاق !

قازاق ! قارانليقا بوشونا ياش كئچيرمه ييب

گؤزونو آچ ، اويان ! باشيني قالدير !

دين ضعيف له ييب ، دوروم كؤلوله شيب ، اؤلكه گئتدي

قازاغيم ! آرتيق ياتماق دوغرو دئييلدير!

 

من ، چوخور بير يئرده بيتن بير آغاجام ،

ميوه سي بول ، خارقه بير آغاج دئييلم .

ياريم يونقام قالينجايا قده‌ر من سنينم

فايدالان ايشينه يارارسا ، آلاش .

 

داملاياراق گؤزدن آخان بو سويوق ياش

بو داش اوره‌يي نه زامان يوموشاديب اريدير ؟

قلمدن آغلاييب آخان سياه بويا .

يازيليب كاغذه ، فاش ائت خلقه .

 

اوره كدن نه زامان چيخار بو ساپلانان اوخ ،

روحو حقيريئره ياخان كور سؤنرمي ؟

يورقون كؤنلومو بير نشئه لنديره جك ،

يانيمدا جاني آجيان بير آدام دا يوخ .

 

ايده آليم بؤيوك ، جهاني گزه مه دن ياشاييرام ،

نه وار ، نه يوخ ؛ دونيانين حاليني سئزه مه دن .

ذهنيم آغير ، قولوم قيسسا ، يولوم دار ،

آراديغيم مقصودومو اله چابوجاق كئچيرمه دن .

گؤزوم گؤرسه ده سؤيله مه‌يه  ديليم وارماز ،

 

ايچيم قاينار ، آرتيق دايانامام .

منيم كيمي مسكين وار مي حقين قوللاري ايچينده ،

امه يي بوشا گئده‌ن ، اجرت آلمادان ؟....

 

جانيم قيمتلي من بير قوربانام ،

قانيم موراديمي آلماغا سبب اولسا ،

من مژده‌سي اولاييم (اؤله رك) : يالديزي يانيب طالعينه

سني ايي لشدي دئيه ائشيدسه قولاغيم .

 

 

 

 

 

ماغجان جمعه بايولي

 

   قازاق تورك ادبياتي نين بؤيوك شاعيري اولان ماغجان جمعه بايولي 1893 ايلينده دونيايا گلدي . اوشاق ايكن گؤزه‌ل و مكمل تحصيل آلدي . اونون معلمي روس تزاري ايله دؤيوشدن قاچيب قازاقستاندا درس وئره‌ن بير مبارز اولموشدور . او قازاغ ادبياتي و فولكولور و ايله دريندن تانيش اولدو . سونرا استانبولا دؤنوب درسيني داوام وئردي و توركجة عربجه و فارسجا ني  دا اؤيره ندي . گنج ايكن  ايلك شعرلريني يازماغا باشلادي . آباي قانون بايولي نين اثرلريني ده اوخودو. 1910 ايلينده "چال قازاق مدرسه" سينده درسينه داوام ائتدي . بورادا اسلامي علم لري دريندن اؤيره‌ندي . 1912 ايلينده ايلك اثري اولان شعركتابي "چولبان" ي نشر اولدو . قازاق ، قزئتينده شعرلريني چاپا حاضيرلادي . آلاش اوردو پارتياسينا قاتيلاراق قازاقستانين استقلالي اوغروندا مبارزه يه گيريشدي . "حوريت بايراغي " درگي سينين رداكتورو اولوب 1922 ايلينه قده‌ر بو وظيفه ني داشيدي . بو ايلده تاشكنده گئدير . توركستان جمهوريتي باش توتاراق ، قازاق – قيرقيز كميسيون نون عضوواولدو. بو ايللرده اونون ادبي حياتي نين ال وئريملي دؤوراني اولدو .

1924 ايلينده مسكوايا گئدير ، آنجاق بو ايللرده اونو بير ميللت چي اولاراق تانييب و سوچلاييرلار . نهايت 1929 ايلينده توتولورو 10 ايل حبسه آلينير . 1935 ايلينده روس يازاري ماكسيم گورگي نين يارديمي ايله دوستاقدان بوراخيلير . 1937 ايليندن  روس ديلي و ادبياتي نين معلمي اولاراق ، يئنه ده توتولورو داها اوندان خبرسيز قاليريق . روس حاكميتي طرفيندن ماغجانين اثرلري ياساقلانيب و بو دوروم 1988 ايلينه قده‌ر داوام تاپير. آمما بو ايلده تبرئه اولاراق اعاده ي حيثيت اولونور .

   ماغچانين اثرلري بونلاردير :

چولبان – شعركتابي –1912

اؤلن لر – شعر مجموعه سي – 1922

ماغجان جمعه بايف اؤلندري ، 1923 . (شعر دفتري )

سونقار چيري ، 1924 – مسكووا .

آغ يوز آت ، ترجمه كتابي دير ، 1926 دا ياييملاتدي .

   اونون علمي اثرلريله برابر بیر سيرا داستان، حيكايه و شعرلري 1989 جو ايلده آلماتي دا يايیملاندي .

شعريندن اؤرنك :

 

اوزاقداكي قارداشيم

اوزاقدا عذاب چكن قارداشيم ،

قوروموش لاله كيمي چؤكن قارداشيم .

اطرافيني آلميش دوشمن اورتاسيندا ،

گؤل ائديب گؤز ياشيني تؤكن قارداشيم .

آلخاني آغير قايغي اؤرتموش قارداشيم .

خور باخان ، اوره يي داش ، يامان دوشمن

آذربايجان آلتين آشيق ايله آتيشماديق مي؟

ديري – ديري دريني سويموش قارداشيم .

اي پيريم ! دئييل مي دير آلتين آلتاي ،

آناميز بيزيم ؟ بيزلرسه بيره‌ر تاي

باغريندا يورومه ديك مي سرالذات ؟

اوزوموز دئييل مي دير ايشيق ساچان آي ؟

آلجاق آلتین آشیق ایله آتیشمادیق می؟

سوخولوب بير دؤشكده ياتيشماديق مي ؟

آناميز اولان آتايين سودوندن

برابر اميب ، برابر داديشماديق مي ؟

آخمادي بيزيم اوچون دوب – دورو بولاق ؟

شاققيلداييب ، شاققيلدايا ، شاققيلدايا داغدن ائنرديك ؟

حاضردي اوچون قوش كوپن يئل كيمي

تله سيك بير –بير آتلار مثل بوراق

آلتايين آلتين گونو نازلاناراق

گلنده سن پلنگ كيمي بير ار اولاراق

آق دنيز ، قارا دنيز خط لرينه

قارداشيم گئتدين ، مني بوراخاراق

من  قالديم ياورو بالابان ، قاناد آچامام .

اوچماق دئيه داورانسام بير داها اوچانمام .

جهت ييلديره ن ، يول گؤسته رن جان قالدي

ياووز دوشمن قويارمي ايندي مني وورمادان ؟

گولله لر گنج اوره ييمه تاخيلدي

گناهسيز تازه قانيم سو كيمي آخدي .

قانسيز قاليب ، قورويوب باييلديم ،

قارانليق محبسي برك قاپدي

گؤرمه رم داها گئجه گزديگيم قيراوباني

گوندوز گونشي ، گئجه گوموش نورلو آي

نازلي - نازلي ايپك قونداقلار سارمالاييب

بيزي بؤيودن آلتين آنام آلتايي

اي پيريم ، آيريليق مي اولو بتوندن ؟

داغيليب ، ييغيلمايان ياغان اوخلاردان

توركون پلنگ كيمي اوره‌يي واركن

گرچكدن  قورخاق قویون مي اولدوق ، سينيق دوشمندن؟

قدرتلي اولماق ايسته‌ين توركون جاني

گر چكدن بي تاب دوشوب قالماديمي حالي ؟

اوره كده كي آتش سؤندومو؟ قورودومو ؟ ؛

دامارلاريندا قاينايان آتالار قاني ؟

قارداشيم سن اوياندا ، من بوياندا

قايغيدان قان يوتويورسوز بيزيم آديميز

لايق مي قول اولوب دورمان ؟ دور گئده‌ك !

آلتايا آنادان ميراث قيزيل تاخت دا .

***

 

توركستان 

توركستان ، ايكي دونيانين ايشيغي دير ،

توركستان ، ايگيد توركون بئشيگي دير .

توركستان كيمي چوخ گؤزه‌ل بير اؤلكه ده دوغموش اولان توركه،

تانري نين وئرديگي بير نصيب دير .

 

كئچميشده توركورستانا توران دئميشدير ،

توراندا قهرمان توركوم دوغوب بؤيوموشدور .

تورانين دالغالي بير مقدراتي واردير،

باشيندان چوخ انترسان گونلر كئچميشدير .

 

تورانين گؤيه يوكسه لرك آلوو – آلوو يانان بؤيوك يانغينا

و آتشلي روزگار بنزه‌ين بير تاريخي واردير .

تورانين توپراغي ايله سويو دا باشقادير ،

دنيز قده‌ر درين ، آغير دوشونجه لري عقله گتيرير .

 

تانري نين اوجسوز – بوجاقسيز چؤلو نئجه دير ؟

دنيز كيمي قييلان گؤرولمه يه گؤلو نئجه دير ؟

تورانين "دريا" دئيه آدلانديريلان ايرماقلاري ،

دیيشديغي زمان چؤلو باسان سئلي نئجه دير ؟

 

تورانين گؤيه يوكسه لن ، يوكسك باشيني ،

بم – بياض ساچلار اؤرتن داغلاري واردير .

داغدان آخان سرين داملالاردان  ميدانا گلن

نازلي پينار ، باغريندا قوشوب اوينويور .

 

تورانين دنيز دئجك گؤللري واردير؛

آرال ، دالغالانان اوجسوز – بوجاقسيز بير دنيز ...

بير اوجداكي مقدس ايشيق گؤلون باغريندا

گؤي يئله‌لي تورك دونيايا گلميش ...

كئچميشده‌كي اوكس و ياكسارد ،

 سيحون و جيحون ايرماقلاري دير .

توركلر بو ايكيسينه "دريا" دئمكده دير .

سن ، شانلي دده نين قبريني ،

 او ايكي مبارك سويون كناريندا بولورسن[3] ...(1)           

 

 

تومان بيگ مولداق عليف

 

   تومان بيگ 1935 – جي ايلده آلماتي دا آنادان اولدو . چوخ درين و يوكسك تحصيل آلاراق 1956 جي ايلده بيليم يوردونو بيتيريب و شاعيرليك و آراشديرما دونياسينا قدم قويموشدور . ايندييه قده ر قازاق ديلينده 40 كتابي باسيلميش ؛ بوندان علاوه اوزبك وروسجا كتابلاريني  دا علاوه ائديرسك كتابلاري نين ساييسي 50 دن آرتيق اولار.

تومان بيگ 1968 ايلينده گنجلر ادبيات اودولونو، 1982 ايلينده ميللي ادبيات اؤدولونو، 1992 جي ايلده توركيه يازارلار بيرليگي فضولي اؤدولونو آلدي . 1995 ايلينده قازاقستان خالق يازاري عنوانيني قازاندي . مولداق عليف ارلري نئچه جيلدده ياييلماقدادير . اينديسه آلماتي دا ياشايير و بالديريان ، آدلي اوشاقلار درگيسيني چيخاراراق باش رداكتورلوغونو ياپير .

شعرلريندن اؤرنك : 

 

 آغيت

1

بو ائوده ايندي قورالاييم ياشامايير

بيزدن يانا آتي نين باشيني چئويرمه يير

گلسم بو ائوين قاراشيسينا

اوره‌ييمي  آليب گئده ر بير قاليغي

قارا آغاجلار ائو اؤنونده چيشيردايير

آلا داغدان يئل اسير ، اوغولدايير .

هر شئي ، هر شئي اسكي سي كيمي يالنيزجا

بو ائوده قورالاري ييم ياشامايير .

ال گؤره‌ييم دئديگي يئنه يولا دوشوب گئتدي هي ؟

واراييم دئديگي يئرلره واردي مي ؟

اوچوب گئديرمي ، يوخسا اوچاقدا ،

سئوينجه بوغوب بو گؤيو ده ؟

ساغ مي بالام ؟سؤيله يينيز : ديري مي ؟

او زاماندان بري اونو دوشونورم هر گون .

شاكيان دان واقتيندان بري او مو ؟ يوخسا ،

بولبوللرين  سسيني قوشوب سسينه .

جانيم بالام ، سفريندن دؤنرمي ؟

وارليغي ايله ائوينه بير اوغراييب ،

"بابا" سني اؤزله‌ديم ، دييرمي ؟

    اسكي سي كيمي گؤي اوزو آغ ،

   اييي گونلر دؤنه چكميشچه سينه .                          

  او سؤزو بير ائشيدسه قولاغيم ،

ياراداندان سورامازديم باشقا بخت

يورولدو آلتيمدا كي قارا آيغير،

اونا دا الله‌يم سن يارديمجي اول !

بو ائوده قورالاييم ياشامايير ،

من گيرمه ييرم ، قولتاي ، اؤزون گئديوئر.

2

     ياريم عصريدن آرتيق اولدو

من سنه عاشيق اولالي .

يارديما ايللر گلمه يير ،

گلمه يير عؤمور يوللاري .   

آتشينده سس سيزجه يانان من ،

عؤمورده، خيالدا بئيله .

من سني چوخ سئوديم ،

سن اؤيله سينه سئومه دين كي .

اوليا سؤزوم وار ، ليكن

عؤمره تمامي يئتر.

قارشيلاشديغيميز زامان قيزاريب ،

اوزوموز يانيب گئده‌ر.

كندينه ايزله ييب وارديم مي ؟،

سو ايچه سيم گليب بولاقدان ؟

جان دوستوم ، سنين قارداشيندا

شاشيريب قالي وئرديم من .

آزالان اومود، آرماني ،

عؤمرو بيتيرديك كدري بول .

خطا ائتدين مومكون سن داهي

يالواريشيمي دینله مه دن .

اؤيله بير اوشاق زامانيمدا

ياپاماديم بير ارليك .

ايپه ديزيلميش بونجوق كيمي ، دورقونلوغو ، آنلاييشي ،

دوشونمه دن ساچيب داغيتديق .

دنگ گؤروب بير قهرمانيما ،

قويارام سني اونون يئرينه دوشونونجه ...

سئومه سن منيم دوشومه ،

گيره سن نييه سن بيچاره ...

***

 

 

اولوغ بيگ اوراز بايولي اسد ولت

 

   اولوغ بيگ 1954 جي ايلده آنادان اولدو . 197 ايلينده بيليم يوردونو بيتيردي . نئچه- نئچه درگي لرده چاليشيب ، رداكتورلوق ، عيني حالدا اؤز شعرلريني ده چاپ ائتديردي . 1985 ماكسيم گورگي ادبيات انستيتوسوندا يوكسك تحصيل آلاراق ، يئنه ده اؤز رداكتورلوق ايشيني داوام ائتديردي . ايلك شعرلري بير گولدسته "قاناد قالخدي" عنواني آلتيندا چاپ اولدو (1974) . ترجمه ايشلرينه ده قاتيلدي . 1984 ايلينده "دوست اوريي" 1984 دا تام اثرلري ياييلدي ." آغ كروان" شعر دفتري 1986 دا چاپ اولوب لنين اؤدولونو قازاندي . همان ايلده قازاقستاندا گنجلر اؤدولو و موغجان اؤدولونو آلدي . اسرولتين 9 كتابي واردير ؛ اوستده آدي چكديگيميز كتابلاردان باشقا بونلاري دا آد آپارماق اولور : اولدوز ياريغي (1977) ، آلتايدان آلتين تاميري (1979)، اولوسدان اولو قوني (1982) ، ياراديليش (1989) ،زمان آي (1999) ، كي ييز كتاب(2000)و ...

 شعرلريندن اؤرنك :

 

بيز توركلريز

بيز توركلريز...

بيز توركلريز ...

گؤي آسمان كيمي پارلاييب ، كؤکره ييز ،

گؤي آسمانين بولودو كيمي سيلكينيريز ،

بؤز قورددان دوغدوغوموز دوغرو ايسه

گؤگ تانريدان قووه ت آليب ، بير توره يز.

 

گؤوده ميزي يؤنه تير اولو آرمان ،

تاريخيميز دستان اولوب داشا قازيلميش ،

پارچالانديغيندا بئله ديزلريميز ،

چال – كؤنلوموزده يئر يوخ ياسا بولانان .

 

يوتموش عصرلر گوجلو سسيني ،

آيا دوغرو اولويان بوز قوردومون .

آتا مينسم گئده‌رم جسارتله نه‌رك ،

آراسيندا آتش وار ائله – دري نين .

 

آتا مینسم گئده‌رم هيبتله نيب ،

قيلينج گؤرسم گئده‌رم غيرتله نيب .

عصرلر اوزونه قالخيب قارشي چيخان ،

بيزيم خالق ، بو دا بير گؤزه‌ل خالق !

 

ناموسوم كيمي هئچ كيمسه يه چئينتمه ديم ،

توركوستانين گوبندي اولولاندي .

آتالاريم ياتيرلار دوعا اوخوياراق ،

ارواحلارين امانتي ني آغلاييب باخيرام .

 

گؤي تانريدان كؤنوله نور ديله‌ريز،

گؤي آسمان كيمي حالا دا كؤكرويوروز .

بوزقوردلو گؤي بايراق گؤيه چيخسا ،

هانسي دوشمنين قارشيسيندا ايركيليريز؟

بيز- توركلريز!

بيز- توركلريز!!

بيز- توركلريز!!!

***

 

قازاق ديلي  

هونلارا دا ،

 ساكالارا دا ،

آغ سودونو وئره‌ن آرمان ديلي ،

آتديغيم دا  دا ،

وو ردوغومدا  دا،

قورويوب ساغ قالان ديل .

 

جونقارين قورخوسو ،

قارا چينلي نين  باغيري ،

تسليم اولمايان

اوره‌ييني قاقالاييب كؤرطالعين قوشو

آرخا قالماييب اينله ين .

 

آتش آلميش توغ كيمي يارالي ديليم ،

دالغالانيب یئل ايله آشيب داشدين ،

چؤلو ياريب چيخاراق ،

بوزقيرين گئجه سيني ،

جوشان و قيميز داغیتدين .

 

فارابي لر ايله بيگ بارسلارين ،

وصيتي ده سنده .

محبت كيمي قاپلان لارين ،

حيثيتي وار سؤزونده .

 

آتالاريمين زنگين لشديرديگي ديليم ،

"بير لشديردين دييه سن مني"،

بويورور اولدون سوچا بوگون ،

فرقسيز بيزيم كيمي آدامي .

 

قايغي يا نئجه اوره‌ييمي باسماياييم ؟ ،

اثركندن دوغوب ،

گئج قالسام ،

سئوينجيمي كدره چئويريرم ،

آنا ديليمي خاطيريمه گتيرسم .

 

"قورويان ديل" – دئيب آياق آلتينا آتديغين ،

دييورموسن گئتمز توغي ده ،

ديليمي بو قده‌ر پيله مه نين

كور دوشر حالا ديلينه .

 

نئجه بير قينا قويلاماييم سني

بيله ييب دوردوغوم قيليجيم ،

تانري نين ديلي دئمه سم ده ،

طبيعتين اؤز ديلي سن !

 

 



[1] دوکتور فرهاد دمیر، قازاق تورکلری نین ادبیاتی، استانبول، 1998.

[2] علی احسان قولجو، چاغداش تورک دونیاسی ادبیاتی، آنکارا، 2نجی باسیم، 2006، ص106.

1-        بو شعر اوزون بير منظومه ديركي اونا كيفايتله نيريك .

2-