قيرقيز – تورك ادبياتي

 

 

   قیرقيزلار، تورك بويلاري نين ان اسكي و قديمي سي تانينير . اونلار 5جي يوز ايلدن اؤز مستقل دولت لريني تشكيل ائتميش و 1500 ايل بويوندا حكومت قورموشلار . آنجاق 10 جو عصردن 19 جو عصره قده‌ر قدرتلري آزالميش دير، آمما يوخ حسابي ائتمك اولماز . قيرقيزلارين گوجلو دولت لريندن قاراخانلي لار (766-942-1137م ایللری آراسیندا[1]) اولموشلار و اونلارين مركزي بالا ساغون اولموشدور . فرغانه چایي ، ميلاددان اؤنجه قيرقيز بويلاري نين مدنيت ياراتماسيندا اؤنملي و اساسلي رول اويناميش دير و مدنيتين گليشمه سينده چئوره‌لرينده‌كي قبيله‌لره ده ائتكي بوراخميشدير. تيموريلر سلسله‌سي ده قرقيزلارين تاريخي دؤورونو تشكيل ائدير . آنجاق كولتور و ادبياتا گلديكده يوسف بالا ساغونلو قوتادقوبيليك اثريله و كاشغرلي محمود – ديوان لغات التورك كتابيله قيرقيزلارين  و عموم تورك ادبياتي نين اساس بينوره لريني قورموشلار. اوندان علاوه 15 جي يوزايلده اولغ بيگ (1469-1447) ، سلطان حسين بايقرا (1505 - 1469) و ظهيرالدين بابور (1526-1483) هم سلطان و هم شاعيراولماقلا قيرقيزلارين ادبيات و كولتورونون گليشمه سي و عموم تورك لرين ادبياتيندا درین ائتكي بوراخميشديلار[2] .

   قيرقيز ادبياتي نين شفاهي بؤلومو داها زنگين و داها اسكي دير . قيرقيز ادبياتي عنواني اؤرتايا گلنده ، ايللك اؤنجه ماناس داستاني يادا دوشور. عموم تورك ادبياتيندان ساييلان بؤلومه گلديكده ، قيرقيزلارين تقديم ائتديك لري ادبيات ، داستانلاردان عبارتدير . بونلارين آراسيندان اؤنملي لري بونلاردير : ماناس ، ارتوشتوك ، ارتا بيلدي ، جانيل ميرزا و قوجاجاش .

   بورادا بيرجه ماناس داستانينا اشاره ائديب واز كئچيريك . ماناس اسطوره و ملي قهرمان اولاراق تكجه قيرقيزلارين يوخ ، بلكه بوتون تورك خالقلاري نين قهرماني دير . بو داستاندا تاريخله افسانه بير- بيرينه قاريشيب و اونون ايچينده خالق معيشتي ، عنعنه‌لري و كولتورونو تاپماق اولور . بو اثر شفاهي شكيلده ، موسیقي ايله برابر خالق ديلينده يوزايللر بويو ياشاييب و سونرالار كاغاذ اوسته گله رك بوگون 12 مين مصراعدان آرتيق بير اثر اولموشدور (مصرع12542). ماناس چوخ قدرتلي ، 5 متر بويو اوجاليغي ايله اوسطوره وي بير قهرماندير. اونون اصلي دوسخني گؤگجه آدلي بير قهرمانديركي اونلاش ساواش و دؤيوشلري ، داستانين هيجانلي بؤلوملري ني تشكيل ائدير . بو داستان،  قيرقيز و تورك خالقي نين ياد ائللرله دؤيوشلري و استقلال مبارزه لريني گؤسته رير و اونون آراسيندا خالقين آرزي – ايستك لري ، درد – كدرلري تصويره آلنير . داستان  بئله ليكله سونا چاتيركي ماناس . 40 ايگيدلريله بيرگه دوشمنلر قارشيندا جانلاريني فدا ائديرير و سونو تراژدي ايله باشا چاتير . بورادا انسان سئوه‌ر ليگين بؤيوك آرمان و ايده يا لاري جانلانير و گؤسته‌ريركي قهرمانلار خالقين سؤزونه باخييب تمكين ائتمه سه‌لر اؤلومدن باشقا بير نتيجه آلماياجاقلار. بو گؤزه‌ل داستان 1977 جي ايلده – اثرین 1000 ايلليك يارانماسي نین اساسيندا يونسكو طرفينده همين ايلی ماناسا باغلانيب و گؤزه‌ل – علمي – ادبي آراشديرمالار و شنليك لر تؤره نلري ايره لي سورولدو .

بو حاقدا چنگيز آيتماتفون اثري ده ده يرلي دير.[3] 

   قيرقيز ادبياتي ايله قازاق ادبياتي بير بيریله ياخيندان علاقه سي اولموش و كلاسيك ادبياتدا بيرگه ديرلر . آنجاق چاغداش ادبياتا چاتديقدا ، ایکی باشقا و قارداش، زنگين و ده يرلي ادبياتلا اؤز-اؤزه گليريك . بوگون قيرقيز ادبياتي‌نين تمثيل چي لري دونيا ادبياتيندا تانينان توفتوغول ساتيلقانف و توتولوق مولدو اولموشلار . بو ايكي يازيچيدان ايكي اثر دونيا سويه سينده معروف دور : ياشاسين بؤيوك دولت / هانسي قادين دوغموش بئله بير اوغول ؟

   قيرقيز ادبياتيندا ايلك مطبوعه لر 1924 ايلينده باشلايير . ايلك درگي اولان ((حر"آزاد" داغلار)) عرب الفباسيلا قيرقيز ديلجه باسيلير .

بو زامان ده يرلي شاعيرلر : علي توكوم بايف ، قاسمعلي بابالي یف ، موكاي علي بايف ، جومرد بوكون بايف و قوبانيچ بيگ مالكف اؤنه چيخيرلار.

   ملي و قيرقيز ديليني يوكسلدن و ده‌يرلي اثرلر ساييلان همين بو ايللرده ميدانا گلير:مقصديمه اولا شاجاق مي ييم ؟ ك . بايالينيف (1923ده) ((بيز كيم اولدوق ؟)) (1924ده) و ((دان)) 1920 ايلينده قاسم تينيسيانف دان. 1927 ايلينده ((آيالدارآيناسي)) بيرينجي قادينلار درگي سي بوراخيلير . زامانين شاعيرلري سوويت آرزيلاريني و رژيم ايسته ين ادبياتي ياراديرلار . آنجاق بورادا بؤيوك باجاريقلار گؤسته ره رك ، دونيا سويه سينده يارانان اثرلر ياراديب ، اؤز دامغالاريني دونيا ادبياتينا آتيرلار . قاسمعلي بايانليف نثر ساحه سينده ده يرلي اثرلر يازاراق ، حكايه ده صدق قاراچف دا چاليشير ، آنجاق سووئت دوشمني ساييلاراق حبسه آلينير و سونرا دا اؤلدورولور .

   قرقيز ادبياتيندا تئاثر و اويون ادبياتي دا داها زنگين و یئترلي دير . ايلك اثر مولداقاني توكوبايف بژيازديغي ((قايغيلا)) اثري دير . بو زامان تئاثر يازار لاريندان قاسمعلي جانتوشف ديكي ايلك ((چوبانلار)) 1928 ده ((قاراساچ)) باشقا اثري اولاراق ديني مسئله لري اله آلير . آنجاق سووئت حاكميتي محكم له شيب وسووئت ادبياتي ديرچه لير و جومرد باكون بايف ((خالقين تاريخي)) ((اؤلمز لنين)) و طبيعت قونوسو اولان ((قيرقيزين آلا داغي)) ، ((ياز سونو)) و ((بيرياز گونو)) شعر اؤرنك لري ياييلير . ك . ملكف دا بو دؤنمده چوخلو شعر كتابلاري يايميلايير: آلتين داغ ، من نئجه يم ؟ نئجه سئديم اثرلريني سايماق اولور . رومان ساحه سينده ((اوزاق چؤل)) 1936 ايلده م . اليبايف و ك . مكلف دان ((ايگيدلر)) ، ك جاتوشف دان ((ايكي گنج)) 1- توكوم بايف دان ((يارالي اوره‌ك)) و اونلارجا باشقا رومانلار ميدانا گلير . 1930 ايلينده ميللي موضوعو اساس توتان اثرلرده گؤرونور . قيرقيزلارين تاريخي ميللي وارلقيدان ادبياتا چئوريلير. ايكينجي دونيا ساواشي باشلاديقدا ((وطن)) قونوسو شعر و حكايه ، رومانلارا اساس موضوع اولاراق بو ساحه ده گئنيش و زنگين ادبيات يارانير و اؤزونه يئر آچير و بوتون ملت لر آراسيندا تانينير . ادبيات داها هيزله گليشير ودونيا سويه سينده قيرقيز ادبياتي مطرح اولور . 1953 جو ايلده استالين اؤلومو ايله ، ميللي و ديني ادبيات داها گؤجله نير و بيرسيرا شاعيرلر و يازارلا ميدان تاپيرلار . بئله ليكله قيرقيز ادبياتي داها گرگين صورتده گليشير . همين ايلده چنگيز آیتماتف ايلك اثرلرينی چاپا وئرير و آرديجيل بير شكيلده رومانلار و حيكايه لري ياييلير . اونون اثرلريندن بونلاري سايماق اولور : غزئته چي دوزويدو ، بياض گمي ،جميله ، الوداع گل ساري ، يوزيوزه گلن دورنالار ، سرو بؤيلوم اليازمالاريم ، قاسانديرا دامغاسي . بو زمان قيرقيز نثري دونيادا شؤهره‌ت قازانير و دونيا ديللرينه چئوريلير . آيتماتوون اثرلريندن علاوه ، تولوغون قاسم بيگ اف دان ((بؤيودويوم زامان)) ((آغ خدمت)) او . اوروزبيگف دان ((قيل كؤرپوسو)) جوتومفدان((چوي داستانلاري))، م . موراد عليف دان ((یئني قونشو )) دونيايا ياييلير. بو زمان رومان و حيكايه ايله برابر تئآتر اويونلاري دا گليشمه ده دير .

ايندي نئچه شاعيرله تانيش اولوروق [4].

 

 

 

 

قاسم تينيستان اوغلو 

 

    قاسيم 1901 جي ايلده ايشيق گؤلون كناريندا آنادان اولدو . او ديني تحصيل آليب ، آكادمي تحصيليني تاشكند و آلماتي دا داوام ائتديردي . قازاقجا يازيب ياراتماغا باشلادي و ((آغ چؤل)) ((اوچقول)) ((ديلچي)) ((اوروش)) قزئته لرينده شعرلريني چاپ ائتديردي . اونون ايلك شعرلرينده، قازاق شاعيري موغجان جمعه بايفون ائتكي سي گؤرولمه ده دير . 1924 جي ايلدن توركستان جمهوريتينده آكادمي مركز ينده قيرقيز بؤلومونده اؤنجه كاتب و سونرالار مودير اولدو . سونرا ((مر داغ)) قزئتي نين رداكتورو اولدو . 30-1927  ايللرينده قيرقيز مختار جمهوريتينده اؤيره تيم كميسري اولاراق وظيفه داشيدي .   او ، تحصيلينه داوام ائده‌رك آكادمي ده ايشله‌ييب 1932ايلينده دوچنت و 1936 ايلينده پروفسوراولدو . قاسيم تينيستان اوغلونون قيرقيز دیلی نين "ملي ديل"  اولماسي اوغروندا بؤيوك رولو اولدو . بيلديگيميز كيمي قيرقيزلار عرب اليفبا سيندان لاتين و سونرا روس اليفبا سينا گئچديلر. قاسمين بو حركت لرده ده يرلي رولو اولموشدور .  اونون اليفبا ، قيرقيز ديلي و سؤزلويو حاقيندا گؤزه‌ل دوشونجه لري و كتابلاري اولموشدور .

     قاسيم، استالين دؤرونده ((قيزيل قيرقين)) قوربانلاريندان بيري اولدو و 1937 جي ايلده توتولاراق ، 1938 جي ايلده اؤلدورولدو . اونون شعر كلياتي دؤنه لرله چاپ اولموش و خالق ايچينده ياييلميشدير . شعرلريندن نمونه لر :

 

بولبول                               

اؤت ، شاعير بولبول ، گؤزه‌لجه،

سسيني دگييشديره‌رك مين رنگي .

شاركي سؤيله ، بير دينله يه ليم ذوقله .

چادر قورموش گئنيش اوتاغا آلاش

چيچك آچميش یئني له نيب هرنوع آغاج

چئشيدلي رنگ لره بورونموش بيتكي لر ،

بو آندا گئنيش آوتلاقلا هر كس بير ليكله .

 

باخسانا ، گئنيش اوتلاغا ياييلميش حيوانلار

دقت ائت خطا وار مي دگيشيك ليكده ؟

قورولموش گئنيش اوتلا قارا بياض چادرلار

باخانلار بير باشقا گؤزه‌للیك سونارلار .

 

قار اري ييب گئتميش آلاتاودان ، هاوا ايسينميش ،

كؤينك قاتما قيزلار، گلين لر حيوانلاريني يايميش ،

اونودولموش گئنيش اوتلاغا تكرار دؤنوب ،

آلاشين قورتولموشدوردوشمانلاردان.

 

ايشته ، باخ ، آلاشینين گئنيش اوتلاغينا،

تكرار يئپ – يئني اولوب دگيشريگينه ،

گئنيش اوتلاق قوتلو اولوب ايگيد آلاشا ،

دؤرد چئشيد حيوان دولانيب ، چوخالسين ...

***

 

قلم

تانريدان بويروق اولمادان دال قيريلماز،

بعًٌٍضآ ، بير، ايكي اولماز ، فاضلا اولماز .

هركسين بوينوندا اؤز عمر ايچي

اؤلمزسم گؤزوندن قان كسيلمز .

 

قده‌ر گرچك لشديگينده هر كسه قييماز ،

قلم وارليغيندا يوروگيمه درد سيغماز

ازلدن بري دورََََََُُُُُُِِِِّْْْْْْماقسيزين آغلاييرديم َُ

آغ كاغاذ ساغ اولدوقجا سن هئچ دورمازسين !

 

يارسئوسين ، بيري گولسون قوجاق آچيب ،

هركسين عمر ايچي وار اؤزونه گؤره ،

قده‌رين آغ كاغاذا باغلي دير،

اينجه ساچ دانه دانه قانلا قاريشيق .

 

چوجوقلوق گونون دومانلي ، اؤزلوگون يابانجيدا ،

قلبي اريميش ، هئچ دينله یر يارديم سه سيني ،

يئرين وار ، قاييق مينيب ساللانا جاق ،

قانين تؤرك ، قايغيلان ، ساللان ، ياتما !

 

 

 

   عالي تركو مبايف     

 

     علي توركومبايفٍ سووئت بيرلیگي زمانيندا قيرقيز ادبياتي نين اؤنملي شاعيرلريندن بيريسي دير . اَُؤَُِ، 1940 جي ايلده آنادان اولدو . 1945 ايلينده قيرقيز اوزاني ، 1954ايلينده قيرقيز جمهوريتي دولت علملر آكادمیسي آدامي ، 1967 ايلينده اؤلكه نين بيرينجي اؤدولونو آليب و 1947 ايلينده سوسياليست امكچي قهرماني اولدو . اونون شعرلريله قيرقيز ادبياتي بوتون سوسياليست اؤلكه لرينده تانيندي . اونون اثرلري بونلاردير : مايلي باي (1953) ، اؤز كؤزون مینن (1952) ، منيم متريكام (1955) "قوموز قوشو" (1960) . اونون ان شاعيرانه اثري "دان آلتيندا" (1962) اولموشدور . بو سون اثر، منظوم بير رومان دور.

   قيرقيز خالقي نين باشدان كئچن چتين تاريخي دوروم ، توكومبايفون شعر و رومانلاري نين اصيل مضمونو اولموشدور . علي توكو مبايف 1988 جي ايلده وفات ائتميشدير. شعرلریندن اؤرنک :

 

بيتمه !

ايچديكجه ايچه سين گلير ،

گؤزه‌ل قيميزا  دويولماز.

ايشته بؤيله ، محبتيم داملاسي

آرزولانديرير، ايچينده قالماز

باهاردا

            يازدا

گؤزه ل – قيشين دا

هر دادديغيندا

داماغي دادلانير ، يييه سين گلير.

 

بيتمه قيميز!

سؤنمه ، آتيشده محبت !

گون بيته نه قده‌رگولومسه ييب سئوينه ليم !

قايغيسي يوخ ، موتلولوغو يوخ كاغاذ سيزجا .

انسان اوچون او ، دادلي دونيامي !

اوره‌ك شاركي سؤيلر ،

اوره‌ك شاركي سؤيلر ،

تارلادا دا ، ائوده ده ،

 او، يورولماز،

 او، يورولماز.

گنجه جيك زامانيندا : آلقيشلار

اؤیه ر

ساده‌جه بو آيدينليق دونياني .

***

 

گنجليك زامانيندا

قیميلدا، حركت ائت ، گنجليگيم !

يارديملاش بئينیم عقل و حيسيم !

قالمازسان دونيادا سن ابدي ليك له

دگيشيب دورور زامان ، ياشلانديغيندا .

 

بو زماندا گونون گوموش ، آيين آلتين ،

اليندن گله ني ساچ ، آلسين خالقين

يارديملاش ، هئچ اولمازسا باخيب دورما ،

يوخ ائت ، خالقي نين اسكي عادتيني .

 

يئرينه گتير ، گنج كن وظيفه‌ني

گؤسترمه ايش یاپميش كيمي اؤزونو

"چوخ و آنلامسيز قونوشماق"

گنج ياشدا بيراق بؤيله علتي .

 

دقيقه تيكلايينجا كئچر گونون

او دقيقه دورمادان توكه‌نير سسين !

دقيقه‌لريوخ اولوب سسين توكه‌نه قده‌ر،

ايشيني يئرينه گتيرمه‌سن قوروسون سويون.

 

 

 

 

   يوسف توروس بيگف

 

   شاعير و دراما تورگ - يوسف تورس بيگف 1910 جي ايلده ْآنادان اولدو . جوان چاغيندا – تحصيليني بيتره ندن سونرا چينه قاچدي . آنجاق اؤزو قاييتدي 1932 جي ايلده بيرينجي شعر كتابي "يوسفون شعري" آديندا چاپدان بوراخيلدي . 1933 ده "آنام" كتابيندا ئيني دوروم رئاليست يير شاعيركيمي تصويره آلدي . سونرا 1939 جي ايلده "قيرقيزلار" كتابيندا یئني قورولان سوسياليست توپلوم ايله قديمكي دورومون طرفدارلاري نين مجادله سيني تصويره چكدي . 1941 جي ايلده "جاسوسون تراژدياسي" اثرلرينده سووئتلر بيرليگي نين غيرت ني و فاشيزمين وحشي ليگيني گؤستردي . باشقا اثرلري اولان ((آيال اوردونا)) (1938) دا تزار حكومتي نين ظولم و زوراكيليغيني نومايشه قويدو . بو اثر بير صحنه اثري ايدي . بورادا چين اؤلكه سينه قاچماسي نين نه دن لريني گؤسترير . يوسف توروس بايف مختلف ساحه لرده چاليشدي . او جمله دن موسيقي ساحه سينده ده نئچه يازيچي و موسيقي چي لرينه ((آي چوروق)) اوپئراسي نين ليبراتوسونو يازدي (1939ده) نهايت 1943 ايلينده دونياسيني ده گيشدي .

 

 

جاسوسون تراژدي سي

اوچ ايل آراليك سيز دؤيوشوب دوردوم ،

اويناديم سو يئرينه قالار ساچيب .

هيتلره آنيدان بيري سؤز سؤيله سم ،

ايت كيمي اوزه رينه آتالاميشديم .

"SS" صفينده من بير آرسلان

قوربان اولوب ساواشديم، قاشيق قده‌ر قانيم قالدي .

 

هاني من اؤدول دييه نه آلديم ؟

ايكي آياغيمدان اولدوم .

آجليقدان آرواديم ، بالام قيريلميش

يئرسيز يوردسوز اولوب يالنيز قالديم .

هيتلر اوچون اوخ آراييب دوران ،

قورو جانين گؤره‌جه يي بو مويدور ؟

 

سئوگيلي يوردوم ، دادلي بالام هاني ؟ ،

چولاق دؤنموش اولان آدام هاني ؟

ايناندي شيطانا پئشيندن گئديب ،

رفاه ايچينده ياشاياجاغيم فيكري ني هاني ؟

آلاي ائديب آلدادانلارباخيب كئچر ،

"SS" نين آرسلاني ايشه سنه !

 

 

   علي عثمانف

 

  عليقلی عثمانف، قيرقيز خالقي نين گؤركملي شاعيرلريندن بيري دير كي 1915 جي ايلده آنادان اولوب ، تحصيلی بيتيره‌رك اؤيره نجي ليك ايللرينده نئچه شعر كتابيني يايیملادي (1933-1929) . سونرا بير زمان شعردن ال چكدي . سونرا يئنه قلم اله آليب 1945 جي ايلده "سئوگي" شعريله قيرقيز ادبياتيندا اؤزونه يئر آچدي . بير آز كئچمه‌دن 1945 جي ايلده نئچه كتاب يازدي : یئني شعرلر، چوچوقلاراوچون ، منيم وطنيم ، شعرلر. شاعير سونرا چئويرمه و ديلماج ايشينه اوز گتيردي . پوشكين (روس شاعيري ) ، شوتا روستادلي (گورجو شاعيري) ، شكسپیر (انگليس لي) ، نظامي گنجوي آذربايجان شاعيري ، امير عليشير نوايي و باشقالاري‌نين اثرلريني قيرقيزجايا چئوردي .

   عليقلي عثمانفون تئاتر آلانيندا دا اثرلري واردير : كيم بو ؟ ايكينجي اكيب ، قهرمانين اؤلومو ، يولجو قومان ، ابولقاسم جامبولوتف ، چولپون باي اثرلري و ساتیرا يوللاريني يازميشدير . 1964 دن 1967 ايللري آراسيندا 9 جيلد اثرلريتوپلانيب بير يئرده چاپ اولدو . شاعير 1950 جي ايلده دونياسيني ده گیشميشدي . شعرلريندن اؤرنك‌لر:

 

من قيرقيزين شاعيري

كيم وئرسه‌ده ، گؤزه‌ل وئرميش بختيمي

كيم قويسادا ، ساده قویموشدور آديمي

غيبت ائده ن دن ، نه ائديم دييه سورسام ،

-         بئش پارايا شهرتيم منه سات دييه‌ر.

ساتارام ،

آلسين !

هاردان بيلسين قيمتي مي ؟

چايا قونوب ايچيليركن

زهرلي ديلين ياخيجي

من قيرقيزين شاعيري !

قارلي گونو وئرسه گره‌ك بختيمي

آياز گونده قويسا گره‌ك آديمي .

فساد انساندان نه ائديم ديير سورسام ،

-         بير قوروشا شهرتيم منه سات دييه‌ر!

ساتاييم !

آلسین!

هاردان بیلسین دیریمی؟

شکر قونوب ایچیلیرکن

ساده کؤنلومو یاخیجی

من قیرقیزین شاعری!

داش قابا قویسا گره ک بختیمی

دادلی قابا قویسا گره ک آدیمی

بکچیدن نه ائدیم؟ - دییه سورسوم،

اوغلوم آلسین، بئداوا وئر شانینی ،- دییه ر.

وئره ییم!

آلسین!

َساتماییرام، قدریمی، قیمتیمی،

سیغیرتماچ، چوبان،

چیفته چی نین،

منم ده یرلی شاعیری.

***

 

شاعر

شاعیر یولو، اونورلو و سایقین بیر یول،

کؤتو – ساده بیر خلقی اؤنونده باشی اییک،

شاعیر یازمیش - ، بیز خوشوموشوق دؤرد سطیر،

دونیادا قالیجی اولماق گره ک، یانیلمادان،

ایلک باهار، یاز،

قیش ، سون باهار،

دئنیلن دؤرد سؤز کیمی.

***

 

آتا یورد

قالین قیین، یولون اوزون اوشورسن

قیشدا کؤتو، یئل اسر، قار یاغار،

سویوغونو من بوینوما آلارام،

سن اوشومه! من اوشویوم آتا یورد!

 

گئجه لر یامان، بلا سالیب گئتمه سین،

نالت گلیب آت دیزگی نین چکمه سین

عذابینی من اؤزومه آلاییم

ایز باخاییم، بکلرمیسن آتا یورد؟

 

یازدئا باشقا، یئل ده یمه سین یاواش گئت،

فاضلا دورماز بو گؤرونن بوز بولوت،

آغریلارین من اؤزومه آلاییم،

سن آغریما، من آغری ییم آتا یورد!

 

 

   شایلو بیگ دویشه اوو

 

   قیرقیز ادبیاتی نین گؤرکملی تمثیلچی لریندن بیری ده شایلو بیگ دویشه اوودور کی 1950 جی ایلده دونیایا گلدی. او، عالی تحصیل آلاراق، 1975 جی ایلده ادبی یارادیجبلیغینی باشلاییب و کتابلارینی ائشیگه وئردی. اونون اثرلری : آفتاب (1975)، چئی نگی سؤز(1980) چاپ اولدو. 1991 و 1992 ایللرینده (قاضی گرلیک) کتابیندا دیل، وطن، انسان حقینده ده یرلی سؤزلرینی توپلادی. 1999 و 2001 جی ایللرده عرب آداغی 1 2 جیلدلرینی یاییملادی.

   شایلو بیگ، بوتون کتابلاریندا انسان اوچون قیمت وئرمیش و انسان کیملیگی، آنا دیلی، وطنی نین درین معنالارینی اؤز دوشونجه عالمینده و یارادیجیلیغیندا بیرینجی یئرده یئر وئرمیشدیر. بونو دا آرتیرماق گره کیر شایلو بیگ ، سووئت حکومتی ایله راضیلاشمیش، بلکه قیرقیز خلقی نین سووئت طرفیندن تخریبلری قارشیندا دایانیر. شعرلریندن اؤرنک لر:

 

آنا دیلینی اونودانلار

شیریلدایان ایشین ده بیر سونو وار،

گرچگین ده بیر چیخیشی، باتیسی وار،

یئر اوزونون تانریسی فیل دئییل،

سینه یین(سینک = میلچک) ده یاشاماغا حقی وار .

 

نهرین ده بئله چیخدیغی باشی وار،

آت مینه نین بئله قوردوغو نالی وار،

بویرونده کی کنه کیمی نهرین ده

اؤز دیلینده اؤتوشن قورباغاسی وار.

 

قیرقیزام دئییرسن منه،

اگیله – بوکوله اویناییب –دورورسان،

قیرقیزام دئییرسن منه،

سیگارانین دومانینی پوفله یه رک،

قیرقیزام دئییرسن منه

قیرقیزجا گوجلوکله قونوشاراق.

 

قیرقیز دئییل قیرقیزی دیشلایانلار،

اسیر گزه ن تاریخینی اونودانلار،

قیرقیز دئییل اگیلیب قالپاق گئییب،

عرف – عادتی، خالقینی قورودانلار!

 

دیل یوخ اولماز،

اوغلون دا

قیزین دا

یوخ اولور بیل!

دیل یوخ اولماز،

یوخ اولسا دؤنرسن

قولسوز – قانادسیز ساکیت دونبالاغا!

سیجاغینا،

سویوغونا دونمایانلار،

زرقینی یئییب شارکی – تورکوسونو هورلایانلار،

قیرقیز دئییل، قیرقیزی دؤرده بؤلوب –

جیلوه له شیب تولکو کیمی اوو آرایانلار!

 

من ایندی مثال گتیریب

مراد دئنن ایگیدی آنلاتماق ایسته ییرم،

مراد بؤیله سؤیله دی:

"آنام،

جانیم آنام

سنی آنلاسام دا

سؤیله دیکلرینی آنلاماییرام،

دوغدوغوم یورد عفو ائت، عفو ائت،

دوز – چؤره گینه تؤکورمه ییرم،

آنامی آنلاسام دا،

آنا دیل دئیینجه من آنلاما ییرام.

تورکونو

قوشویونو، باخایی نی!

باشقا خالقین تاریخینی بیلسم ده،

بیلمیرم معناسینی!

دوغدوغوم یورد گلیرم

قیراراق قابیرقانی،

سیزلاداراق ایلیگینی

یولدوراراق قانادینی!

سن کیمسن؟

بؤیوک موسن؟

کیچیک میسن؟

چوجوقموسان؟

من مرادام،

دوستلاریم "موریک" دئییرلر،

موریک دئییل

مرادام من

من اویام،

روسلارین آراسیندا "آبدالام" من، قیرقیزلارین آراسیندا "سیچانام" !

 

هئی مراد، مراد، مراد،

بیر سئوگی دوستوم،

دیلی وار اولماقلا بیرلیکده،

دیلینی اوینادیب قونوشامیور.

دیلی وار اولماقلا بیرلیکده،

نئچه کیشی سنین کیمی دیلسیز اولدو.

آنا دیلینی،

سؤزلوکسوز قونوشماییر!

 

خالقیم! عفو ائت منی!

واز کئچه مم من گوناهیمدان

دیل اوچون یالنیزجا مراد دئییل،

سن سوچلوسان

سن سوچلوسان!

بؤرک آل دئسه باشیندان آن آلان،

بیلدیرچین کیمی قورخوب جان باغیشلایان،

آنا دیلینی اونودوب مقام اوچون

آه، نئچه کیشی مانقوردا دؤنموشدور.

 

رفاهین هامیسی حیات دئییل،

"پارلایانلارین" هامیسی اولدوز دئییل،

بیلیریک دئییب دؤشلرینی قالماقلا

بیلمه ین لر اؤز دیلینی قیرقیز دئییل!

 

یوکسه یه چیخانلارین هامیسی قاناد دئییل،

قاپلانلارین هامیسی ماناس دئییل،

خالقین چؤکومسه ین خالقی نین دیلینی کؤچومسه ین،

خان اولسا دا، قیرقیزین بالاسی دئییل!

 

دیل یوخ اولماز،

یوخ اولسا، یوخ اولور اوره ک،

توخومون دا،

یووان دا،

یوخ اولور، بیل!

دیل یوخ اولماز،

یوخ اولسا دؤنرسن

قولسوز – قانادسیز ساکات تومبالاغا...

 

 

 


[1] اکبر.ن.نجف، قاراخانلیلار، آنکارا، 2005.

[2] حسین اؤزبای، قیرقیز تورکلرینین ادبیاتی، استانبول، 1998.

[3] چنگيز آتيماتف ، ماناس ، ترجمه فارسي : اسلم ادهم ، تهران ، 1374.

 

[4] علی احسان قولجو، همان، ص280.