دونیا تورک ادبیاتی - 12
اوزبک ادبیاتی
اوزبک ادبیاتی، عموم تورک ادبیاتی نین زنگین بیر قولونو یارادانلارداندیر. کلاسیک ادبیاتی دا یئنه زنگین و یایغین بیر ادبیات دیر. او بیری طرفدن خلقین شفاهی ادبیاتی دا داها زنگین و داها قدیمی دیر. اوزبک لر اسلامدان اؤنجه ملت کیملیکلرینی تشکیل ائده رک، ادبیاتین گلیشمه سینده اشتراک ائتمیشلر. شفاهی آغیز ادبیاتلاریندا آلپامیش اوسطوره لری، کوراوغلو ائپوسلاری، ملا نصرالدین حیکایه لری اولاراق، خواجه احمد یسوی کیمی تورکستان پیری لقبی ایله شهرت تاپان بؤیوک عارف، صوفی الهی لر و باشقالاری بوتون تورک خلقلرینه سوندوکلری کولتورون بیر بوجاغی دیر. کلاسیک ادبیاتا گلدیکده، امیر علیشیر نوایی، بابورشاه، یعقوبی، خوارزمی و لطفی کیمی نهنگ شاعیرلری واردیر.
اوزبک خلقی نین نوائی کیمی بؤیوک عالیم، یازار، آراشدیریجی و شاعیر، ایران و آذربایجان ادبیاتیندا دا بؤیوک تاثیر بوراخمیشدیر؛ حتا بیز نوائی نی آذربایجان ادبیاتیندان بوراخا بیلمه ییریک. او، ایران امپراتورلوغوندا تورک دیلینی رسمیت وئرمکله، تورک دیلینی عربجه و فارسیجا ایله تطبیق ائده رک، اونلاردان گئری اولمادیغینی اثبات ائدیب، تورک وارلیغینی بوتون اورتا آسیادان آنادولونون ان باتی بؤلگه لرینه قده ر یایمیشدیر.
اوزبک ادبیاتی، زمان زمان اؤز زنگین وارلیغینی محافظه ائدیب و بوتون تاریخی اولایلاردان باشی اوجالیقلا چیخمیشدیر. اوزبک لر اوزون بیر زمان روسلار استیلاسی آلتیندا قالمیشلار؛ آنجاق سوسماییب و اونلارین سلطه سینی بوتوولوکله قبول ائتمه میشلر؛ بلکه بو استیلایا قارشی ملی مبارزه نی ده دوزه نله ییب و نهایت اونلاری باشلاریندان آتمیشلار.
اوزبکلرین محمود خوجا بهبودی، منوری قاری، اولانی کیمی متجدد و اصلاحاتچی دوشونجه آداملاری و یازارلاری اولموشدور. اونلارین آردیندان چاغداش ادبیاتی یارادانلار آراسیندا صدرالدین عینی(1954 – 1878) ، حمزه حکیم زاده نیازی(1929 – 1889)، عبدالرئوف فطرت( 1938 – 1886) کیمی بؤیوک یازارلاری دا بئجرتمیشدیر.
بونلار آراسیندا 1918 جی ایلده عبدالرئوف فطرت، "یازارلار تشکیلاتی" نی تاشکند شهرینده قورموش و یادلار – اجنبی لر قارشیندا دیره نیش حرکاتینی یاراتمیشدیر. بلشویک لرین حکومتی قورولدوقدا ، اوزبک شاعیری عبدالحمید چولپان بوتون ساحه لرده چالیشاراق، اوزبک لرین عصیانکار روحونو باشاریلی بیر شکیلده تمثیل ائتدی. اونون آشاغیدا آد آپاردیغیمیز شعرلری، بوتون خلق ایچینده بؤیوک ملی حرکت یاراتدی: بس ایندی(یئتر ایندی)، زنجیر اسارت، خلق، عصیان، یانغین، پوزولان اؤلکه و ...
چولپان، بو مبارزه روحو ایله برابر ،اوزبک شعرینده لیریک ژانری نین دا یولونو آچدی. او، هیجا، عروض و سربست شعرلر قوشماقلا، خلقی نین روحونو اوخشادی، تاریخینی یاشاتدی و خلقینی اویاتدی. آو، آنادولو تورکجه سی، روسجا ، عربجه و فارسیجانی دا دریندن اؤیره نیب، بو خلقلرین ادبیاتینی دا اؤیره نمیشدیر. او، بو دیللردن ترجومه لر ده یاپمیش، اؤزه للیکله "گئجه و گوندوز" رومانی ایله دونیا دا شهرت قازانمیشدیر. نه یازیق کی استالینین ترورلارینا راست گلدی. او، بیر سیرا شعرلری و یازیلارینا گؤره "ملتچی لیک" ، "سووئت سیستمینه قارشی گلمک"، "ادبیاتدا لیریزم و سمبولیزمه یئر وئرمه" ، "بورژوایا خدمت ائتمک"، " گیزلی تشکیلات قورماق"، و "تورکچولوک یاپماق" اتهامی ایله 1938 جی ایلده اؤلدورولدو.
چولپانین آچدیغی یولدا باشقا مبارز اوزبک شاعیرلری" بوتو(1940 – 1904(، البک(1939 – 1893) ، آیبک( 1968 – 1905) و آیدین(1953 – 1906) کیمی شاعرلر ایره لی یورودولر. بونلارین آردیجا باشقا شاعیرلر گلدیلر: غفور غلام، کامیل یاشین، غیرتی، اویقون و باشقالاری. تاسفله بو یازارلارین بیر سیراسی مهمل بیر سوچلامالارلا اؤلدورولدولر، او جمله دن چولپاندان علاوه، قادری چولقون بای، عبدالرئوف فطرت و...
1937 جی ایلین سوی قیریمیندا چوخلو شاعیر و یازارلار اعدام اولدولار. بونون آردیجا 1960 جی ایله قده ر "سوسقونلوق" دؤورو دوام تاپیر.
1056 جی ایلده خروشچف و اونون آردیجا برژنف ایش اوسته گلدیلر. بیرینجی یوموشاق سیاستی ایزله ییب، ایکینجی "دورقونلوق" دؤورونو ایره لی سوردو. بو زمان یازارلار اوستونده اولان باسقی آزالدی. اوزبکستاندا بؤیوک یازارلار و شاعرلر میدانا گلدیلر. بونلارین آراسیندا: ارکین وحید اوغلو، عبدالله آریپ اوغلو، آمان ماتجان اؤلمز اومابک اوغلو، محمد یوسف، جمعه نیاز جبار اوغلو، برات بایقابیل اوغلو، حلیمه خدابرد قیزی، اؤتکیر هاشم اوغلو، گولچهره نوراله قیزی، گولچهره جورا قیزی، آیدین حاجی اوغلو، اؤکتم عثمان اوغلو، میر عزیز اعظم، جمال کمال، رئوف پارفی، دده خان حسن، میرپولاد میرزا، محمد صالح، طاهر قهار، عظیم سویون، خورشید دوران، شوکت رحمان، میرزا خنجه بیگ، عثمان قوچکار و...
آنجاق، 1930 جی ایللردن یازماغا باشلاییب، عینی حالدا ملی اوزبک ادبیاتینی دیریلتمه یه جان آتان شاعیرلر میدانا گلمیشلر کی بونلاری آد آپارماق اولار: کامیا یاشین، اویقون، زولفیه، حامید، رامیز باباجان، مختار، میرمحسن، عزت سلطان، شکراله، عادل یعقوب اوغلو، پیریم قول قادراوغلو و...
اوزبک چاغداش ادبیاتی او قده ر زنگین و غنی دیر کی شاعرلر و یازارلاری نین لیستی نئچه صفحه نی دولدورار. آنجاق بونو دئمکله کفایتله نیریک کی دونیا تورک ادبیاتی نین چاغداش زنگین لیگی نین اؤنملی بیر بؤلومونو اوزبک ادبیاتی قورویور.[1]
عبدالحمید سلیمان اوغلو چولپان
اوزبک خلقی نین بؤیوک شاعیر و یازاری عبدالحمید چولپان، 1897 جی ایلده آنادان اولدو. آتاسی سلیمان گولمحمد، ملا یونس اوغلو تجارت ایشینه باخیردی و اؤیره تیم گؤرموش دیوان صاحبی و آیدین بیر شخصیت ایدی.
چولپان، اؤزوندن سونرا یئتیشن بوتون ملی شاعیرلرین اوستاسی دیر. او، عربجه، فارسجا، روسجا دیللرینی اؤیره نیب، بوتون شرق و غرب دونیاسی نین ادبیاتی ایله تانیش اولموشدور. او، مولانا فضولی، نوائی، مولوی، سعدی، حافظ، خیام و ... دیوانلارینی اوخوموش و چوخلو ترجومه لر ده ائتمیشدیر. 1905 ایلیندن سونرا تجدد طرفدارلاری طرفیندن چاپ اولان درگی لر واسطه سیله اسماعیل گاسپیرالی، محمد خوجابهبودی، عبداله اولانی و منور قاری کیمی یئنی اصلاحاتچی لارین ائتکی سینده قالدی.
چولپان، 1917 ده "خلیل فرنگ" آدلی بیر پیئس یازدی. 1922 ده "اوزبک گنج شاعیرلری" آدلی بیر آنتالوژی توپلادی. 1924 ده ایلک شعر کتابی اولان "بولاقلار" ی نشر ائتدی. همان ایل "اویانیش" اثرینی یازدی و 1926 دا "دان سیررلری" و 1930 ایلینده "ساز و چور" اثرلرینی – شعر اولاراق یاییملادی. چولپان بوتون بو شعرلرینده روسلار و انگلیسلره قارشی مبارزه روحونو دیریلتمک اوچون چالیشدی.
چولپان، 1920 دن 1926 ایللرینه قده ر 28 -22 یاشلاریندا اولاراق، یازدیغی شعرلریله چوخلو شاعرلر اوستونده ائتکی بوراخدی. بو شاعرلر دورانین مبارز آداملاری اولدولار او جمله دن: البک(1939 -1893)، بوتو(1940 – 1904)، شاکر سلیمان(1943 – 1900)، آیبک(1968 – 1905)، آیدین(1953 – 1906)، غیرتی(1968 – 1905)، حمید آلیمجان(1944 – 1909)، غفور غلام(1966 -1903)، و ظفر دیار(1946 – 1912) ینی سایماق اولار. آنجاق چولپان، لیریزم و سمبولیزمی قوللاناراق مارکسیست دوزه نینه قارشی بورژوازیانی یایماغا سوچلاندی!؟ دوغروسو بودور کی چولپان چاغداش اوزبک ادبیاتی نین تملینی قورموش و یولونو آچمیشدیر. او، حکایه، رومان، تنقید، تئاتر و چئویرمه لریله بؤیوک بیر حرکت یاراتمیشدیر. او ایلک شاعردیر کی "تاگور" و اوزبک لره تانیتدیردی. شکسپیردن، ماکسیم گورگی دن اثرلر آنا دیلینه چئویردی و اوزبک تورک ادبیاتینی زنگینلشدیردی و نهایت 1937 جی ایلده استالین دادگاهلاریندا محکوم اولاراق اعدام اولوندو. آنجاق 1991 جی ایلده اوزبک خلقی آزاد اولاراق، بوتون کتابلارینی بیر بایراق کیمی اللرینه آلدیلار. بوگون، چولپان آدینا اؤدول قویولموش و چوخلو کتابخانالار، خیاوانلار و کولتورال یئرلر اونون آدینا بزه نمیشدیر و آبیده لر قورولموشدور.
شعرلریندن اؤرنک لر:
پوزولان اؤلکه یه
ای داغلاری گؤیلره سلام وئره ن بؤیوک اؤلکه،
نییه سنین باشیندا قارا بولودلاردان بیر کؤلگه؟
جنت لرین کوثری کیمی دوپ – دورو
صدفلرده کی اینجی دانه سی کیمی تر – تمیز،
سرین سولارین داغدان آشاغی اوزولورکن،
داملالاری یاغمور کیمی اوچارکن،
نه اوچون آغلار کیمی اینلرلر؟
دوشمن وارمی – دییه دؤرد بیر یانی دینلرلر؟
شاکر – شاکر قاینایاراق چیخان بولاقلار
هر قارانلیق – قورخونج گئجه نین چهره سینده
- بو نییه؟
آنلات منه.
گؤم – گؤی، گؤزه ل اوتلاقلارین باسیلمیش
اوستلرینده نه سورو وار، نه ایلخی،
چوبانلاری هانسی دارا آسیلمیش؟
آت کیشنه مه سی، قویون مله مه سی یئرینه
- آه؛ آغلاییش،
بو نییه؟
نظرلیک لر، حمایل لر تاخیبان
تارلالاردا لاله لره بورونن
داغدا – داشدا اویونلار قوران،
قوشوشان
گؤزه ل قیزلار، گنج گلین لر هاردادیر؟
جواب یوخمو گؤیلردن ده، یئردن ده،
خراب اولان ائلدن ده؟
آت مینینجه قوشلار کیمی اوچوجو،
ارکین – ارکین هاوالاری قوجاقلاییجی،
آت سورونجه اوچان قوشو توتوجو،
اوچان قوش کیمی گنج ایگیدلر هاردادیر؟
داغلارین صاحبی اولان قارتاللار هاردادیر؟
سنین ساغلام، سرد باغرینی ایللردن بری ازن لر،
سن بئزسن ده، لعنت له سن ده گؤگسونده گزه ن لر،
سنسن آزاد توپراغیندا هئچ حقی اولمایان رئیس لر
نییه سنی بیر قول کیمی ظالیمجه پارچالار؟
نییه سنین گور سسین "گئت" ! دئمه ییر اونلارا؟
نییه سنین ارکلی کؤنلون ارک وئرمه ییر قوللارا؟
بوندان باشقا نییه وجودوندا قامچیلارین ساخلاییشی؟
نییه سنین حیاتیندا اومودلارین اؤلوشو؟
نییه یالنیز قان اولموشدور اولوشون؟
نییه بونجا اومودسوزدور دوروشون؟
نه اوچون گؤزلرینده توتوشان بیر آلوو یوخ؟
نه اوچون گئجه لرینده بؤرولرین(قوردلارین) قارنی توخ؟
نه اوچون غضبیم اویاندیرماز زهیر – اوخ؟
نه اوچون وارلیغیندا بو درجه پوزقونلوق؟
نه اوچون اؤج(انتقام) بولودو سئللرینی یاغدیرماز؟
نه اوچون گوج تانریسی وار گوجو ایله سالدیرماز؟
نه اوچون
گل من سنه قیسسا بیر دستان اوخویوم.
قولاغینا اسکی لردن بیر مثال توخویوم،
گل گؤزلری نین یاشینی سیلیب آلاییم،
گل یارالی تن لرینی ساراییم، شفقت له ساراییم...
نه اوچون دئوریلن، ییخیلان
آغیر تاجین زهرلی اوخو کؤکسونده؟
نه اوچون دوشمنلرینی بیر زمانلار
یوخ ائدیجی دمیرلی اؤج یوخ سنده؟
هئی، هئچ بیر اسارتی قبول ائتمه ین آزاد اؤلکه،
نییه سنین بوغازینی سیخیب دورور بو کؤلگه؟
***
یئنه قار
یئنه قار! آه، کفن اورالدی یئنه،
یئنه گؤی قویدو یئره پرلرینی.
قارقانین دیللری بورالدی یئنه،
یئنه قیش چرله دی(دعوت ائتدی) نفرلرینی...
قاپ قارا دئو کیمی بولوت ییغینی
قاپلاییب آلدی یئنه گونش یوزونو؛
یاز، ظفر توغونو یاتیریب، یوخودان اصلا گؤزونو آچمادی.
یاز قیزی ایله باهار آیی نین نوروزودا
یاپیلاجاق تویونو یکله دیلر.
یاز کیمی تورلو چیچگی بول بیر آیدا
چیچک اویونو اولاجاق دئدیلر.
قوجا قیش دده، صبرسیزلیکله،
ضیافت حاضرلیغی سوره رکن بیر باسقین یاپدی.
قارلی بوران اونو نییه تعقیب ائتدی کی؟
چوخ پیس ایدی، او آزغین، اسدی کئچدی!
ساده جه قارقالار، قار اوستونده باغریشاراق
قیشی آلقیشلاییرلار.
دوندوروجو، زهیر کیمی سویوق گئجه ده،
صاحب سیزلر، چاره سیزلر اذیت چکیرلر.
هر یتیم گؤزوندن داملا – داملا یاش دوشر.
هر کافیر ائوده اینله مه و آغیت وار.
هر سارالمیش یوزده سونونجو اود سؤنر.
هر یئر، هر طرفده بیر قایغی وار.
یئنه قیش ... کفن کیمی قار اؤزتولدو یئنه.
قارقا اوچون دوگون، اویون فرصتی دوغدو یئنه..!
***
گؤزه ل
قارانلیق گئجه ده گؤیه گؤز تیکیب ان پارلاق اولدوزدان سنی سوروشورام.
او اولدوز، اوتانیب باشینی اه یه رک جواب وئریر:
"من اونو دؤشومده گؤرورم.
دؤشومده گؤرورم؛ او قده ر گؤزه ل کی،
بیزدن ده، آیدان دا داها گؤزه ل!"
گؤزومو آیین چیخدیغی طرفه چئویریرم.
آیدان دا سنی سوروشماغا باشلاییرام.
او دا دئییر کی:
دؤشومده بیاضلارا گومولموش قیزیل یاناغا راستلادیغیم!
بیاضا گومولو حالدا او قده ر گؤزه ل کی، مندن ده، گونشدن ده گؤزه ل!
صاباح دان یئلی ساچلارینی یاییب یانیمدان کئچرکن، گؤروب سوروشورام.
"بیر کره گؤروب یولومدان آیریلاراق داغ – داشدا اونو سره گؤردوم اونو،
او قده ر گؤزه ل کی؛
آیدان دا، گونشدن ده داها گؤزه ل!
او گئتدیکجه گونش آیدینلیق ساچاراق دوغار.
سنین حقینده، اونا دا سورورام.
او دا اوتانجیندان ساخلاناراق جواب وئریر:
"دؤشده دئییل، اؤنومده بیر کره گؤردوم.
اؤنده گؤردویوم زمان او قده ر گؤزه ل کی؛
آیدان دا، گونشدن ده گؤزه ل!
من یوخسول، نئجه اولوب دا اونو سئومیشم!؟
اونون اوچون یانمیش - یاخیلمیشام.
باشیمی زور ایشه قویموشام؛ من سئومیش، سئومیشم ده کیمی سئومیشم؟
منیم عاشق اولدوغوم سئوگیلی او قده ر گؤزه ل کی؛
آیدان دا؛ گونشدن ده داها گؤزه ل!
***
حمید آلیمجان
حمید آلیمجان 1909 دا دونیایا گلدی. 1923 دن 1931 ایلینه قده ر پداگوژی آکادمیاسیندا یوکسک تحصیلینی بیتیردی. 1931 – 1927 ایللرینده "زرافشان" غزئته سینده، سونرا 1934 – 1931 ایللرینده "قورولوش"، "سووئت ادبیاتی" درگی لرینده چالیشدی. اونون ده یرلی شعر کتابلاری چیخدیقدا آلقیشلاندی. کتابلاری بونلاردیر: باهار(1929)، دان ایسینتی سی( 1930)، آلوو ساچلاری(1931)، اؤلوم دوشمنه( 1932)، یاریش(1932)، دریا گئجه سی(1937)، اؤلکه(1939)، بخت(1940) و...
حمید آلیمجان، بیر سیرا تئاتر اثری ده قلمه آلمیشدیر. عینی حالدا "آلپامیش" داستانینی حاضرلاماقدا دا چالیشمیشدیر. امیر علی شیرنوائی حقینده ده گؤزه ل مقاله لر و آراشدیرمالار یازمیشدیر. او، عینی حالدا روسجادان ده یرلی و کلاسیک اثرلری اؤز آنا دیلینه ترجمه ائتمیشدیر. نهایت 1944 جو ایلده بیر تصادوفده اؤلموشدور. شعرلریندن نمونه:
شاعرلری چوخ اوخودوم،
بیلمه دیگیم چوخ آز قالدی.
اوخویوب بیتیردیگیم، داغیلدی فکریم
گرو وئریب هامیسیندا غم.
فضولی نی آلدیم الیمه،
مجنون اولوب آغلاییب باغیردی
فریادیله یئریندن قالخدی.
لرمونتوو بوراخمادیم هئچ،
سونوندا بوراخیب، آلدیم حافظی،
پوشکین گؤستردی منه هر گئجه،
آغلاییب دوران بیر چرکس قیزی.
شکسپیره سوردوم سورو
جوابینی وئردی خیام:
چونکی غمه آشنادیر حال،
قایغی ایله دولدولار ایام".
دوشوندوم و اوزون سوره قالدیم سس سیز،
سونرا سورو سوردوم اؤزومه
دریا کیمی جوشوب سئوینجیم
یاش فیشقین؟ چیخدی گؤزومدن.
موتلولوق یول گؤستردی منه،
بختیارلیق اولدو عادتیم،
شاعر اولاراق موتلولوق و بختی
ترنم ائتمک ان اییی سعادتیم.
چونکی الیم قایغی نی بیلمز،
چونکی یوخدور وطنده ماتم،
آزاد خلقیمین باشینا گلمز
آرتیق اصلا مصیبت و غم.
بونون اوچون موتلو بیر عمر،
بونون اوچون موتلولوق آرخاداشیم،
هرگون آرتار گؤزلریمدن نور،
بونون اوچون یوخ اصلا غمیم.
من بیلیرم دوشمنیم کیملر،
دقتله باخدیم یولوما،
چونکی خلقیم بوتون طلسم لرین
آچارینی وئردی الیمه.
***
ائلبک
مشرق یونس اوغلو، تاخما آدی یا تخلصو ائلبک اولان اوزبک خلقی نین بؤیوک شاعری 1898 ده تاشکندین یانیندا تانری داغلاری نین اته گینده آنادان اولدو. چولبانین آچدیغی تورکستانین اویانیش و ملی ادبیاتی یولوندا ایره لی گئده ن بؤیوک بیر شاعردیر کی 1938 ایلیندن بیر سیرا مبارز ، ملی روحلو و تورکچو شاعرلرله یاناشی – قادری، چولپان، فطرت، آتاجان هاشم، قاضی عالم، قایم رمضان و باشقالاریلا برابر استالین حکومتی طرفیندن اؤلدورولدو.
ائلبک تحصیلینی بیتیردیکدن قاباق، بیر زمان چاپخانالاردا و مدرسه ده چالیشدی و بیر سیرا شعرلرینی یاییملادی. 1922 ده "اوزبک شاعرلری آنتالوژیسی" اثرینی چاپ ائتدیردی. ائلبک 1937 ایلینده ملتچی اولدوغو اوچون سوچلانیب حبسه آلیندی. 1938 ایلینده 15 دقیقه لیک اویدورما بیر محکمه سینده محکوم اولدو! آنجاق تخفیف وئره رک 12 ایل دوستاغا راضیلاشدیلار. اما زوراکیلیغا دوام گتیرمه دن 1939 ایلینده حبسخانا وفات ائتدی. هر حالدا 1929 دان 1939 ایللری آراسیندان میلیونلار تورک لرین اؤلدورولمه لری آراسیندا اونون آدی وار. ایندی شعرلریندن اؤرنک لر:
تورکستان
یاشلی، بؤیوک تورکستان،
اؤلوم وقتی گلمه دن
بالالارین هامیسینی
اؤز یانینا چاغیردی.
قوجانین سون سؤزونو
دینله ین لر
یوخود اوندان میراثی نی
آلماغا اومید ائده ن لر
هئچ دورمادان قوشولوب،
تئز زماندا گلدیلر.
"آتامیز بیزه نه دییه جک؟"
- دئییب سس سیزجه دورانلار.
دده تیتره ک و آغیر
دانا – دانا قونوشاراق
آیریلقدان تؤکولن
آجی قایغی لی یاشلارلا
دئدی" "جانیمدان عزیز،
منیم ائولادلاریم،
قولاق وئرین، اوزبکیم.
قازاق، قیرقیز، تورکمنیم.
من اؤلورم، اؤلومومو،
من اؤزوم ده بیلیرم.
یوخدور بوتون مالینیز
آرانیزدا بؤلوندو.
گؤزوم آچیق کن من
بوتون مالی بؤله ییم.
هر بیرینیزه دوشنبه حیصه نیزی وئره ییم...
هئی هئی گوجو یوخ،
هئی هئی گوجو یوخ،
نقش یاپان قیزی یوخ،
دییه چاغیردیم بالالار،
ایندی ساکین، اوزولمه یین.
اؤلدوکدن سونرا اونوتماییب منی هر زمان خاطرلایین!"-
دییه یاشلی دده قایغی لی
بیر سسله آه ائتدی؛
اؤزو دئییل، اؤزویله
بوتون عالمی آغلاتدی.
بیلین ماللارین
هامیسینی بؤلوشدولر،
بالالاری میراثینی
تامامینی آلدیلار.
آنجاق هئچ بیر بالاسی
بو میراثا قانمادی
بیر – بیریله تارتیشدی؟
آتاسینا آغلادی.
یاشلی تورکستان دده،
بو حاللاری گؤرونجه
دیشلری تؤکولموش آغزینی
آچاراق آجی – آجی گولدو.
"میراث اوچون داعوالاشماق" تئز بیتز، بول، - دئدی- .
هرکیم داوراناراق اولورسا
اؤزو قازانیر مالینی
تنبل اوغوللاریمین
کیم دینلر فریادینی؟
دئییب بو یوزدن آه ائتدی.
هر بیری بیر یانا داغیلان
بالالارینا آلدیرمادان
اورادا سس سیزجه یاتماقدا.
***
آیاقلان[2]
آیاقلان دوستوم، یئتر! ای قایغی لی آه چکن،
داوران، ایره لی یورو، گؤزلری قانلی یاشلار تؤکن!
سنی اسارته محکوم ائتدیلر، یول وئرمیور،
سنین آزادلیغینی چئینه دیلر، قونوشدورمیور.
سنین قانلی یاشینا اصلا دؤنوب باخمادیلار.
جاناوارلار کیمی دار یئرده قاپانیب حبس ائتدیلر...
گؤرمه نی ایسته مه دیلر سنین او پارلاق گونشی؛
وئردیلر سنه ساده جه ابدی قارانلیق گئجه نی...
سن ده راضی اولدون اونلارین بو حقسیز ایشینه،
دئمه دین دردینی بو گونه ده ک هئچ بیر کیشی یه.
ایندی آزادلیغین گونشی سنه باخیب یوز آچدی؛
قارا ائولر ییخیلیب او قارا :دئو" لر قاچدی.
قورخما کیمسه دن، او زمان کئچدی بو گون اوستوندن
اوستون آچیلدی سنین، او قارا – قورخونج قارانلیقدان...
سنین اوچون دور بو زمان، قاچیرما فرصتی الدن!
چیخ قارانلیغین ایچیندن، گئت، بو پارلاق یولدان!...
***
عبداله آریبف
عبداله اریبف، آزاد اوزبکستان مارشی نین یازاری، آتشین دیلی و شاعریدیر. او، 1941 جی ایلده دونیایا گلدی. 1963 ده بیلیم یوردونو بیتیردی. مختلف درگی لرده چالیشمیش، 1964 ده "مناجاتی دینلرکن" اثرینی، 1967 ده "من سئویرم اوزبکستانی" آدلی شعر کتابلارینی یازدی. 1968 ده "اوزبکستان قصیده سی" ، 1980 دا "حکیم و اجل" منظومه سینی "ابن سینا" یاشاییشی اساسیندا یازمیشدیر.
اونون باشقا کتابلاری بونلاردیر:
اولدوز(1965)، گؤزلریم یولوندا(1967)، آنا جان(1969)، روحوم(1971)، اوزبکستان(1972)، خاطره لر(1974)، حیرت(1974)، یوزه یوز(1979)، صورت و سیرت(1981)، نجات قالاسی(1981)، ایللر آرمانی(1983)، ...
عبدالله آریبف، 1989 ایلینده اوزبکستانین ملی شاعیر عنوانینی آلمیشدیر.شعرلریندن اؤرنک لر:
آلتین بالیقچی
یومورتادان چیخار – چیخماز، گتیریب اونو
بو بولانلیق سولو حووضا آتدیلار.
آتیلان چؤره گین خیردالاریلا کئچیریر گونونو،
کیچیک و ده یرسیز اوستونو ده غزللرله قاپاتدیلار.
دونیادا بوتون گؤردوگو بو دار بالاجا حووضو اویقو داللاری نین آجی خزانی
الم وئریر منه بو آلتین بالیق چی
بیر گولک بو ظن ائده ر ده قوجا دونیانی.
***
اوزبکستان
یوردوم سنه شعر یازدیم بو گون
بنزه رینی گؤرمه دیم اصلا.
شاعرلر وار کی اؤز یوردومون بوتون
عالم ایچینده چیخاردیرلار سنی آسمانا.
اونلارین شعرلری اوچوب اولاشدی چوخ اوزاقلارا،
قانادیندا گوموش دیاری،
بیر اؤلکه وار دونیادا اما،
یازیلمامیش دستانلاری یاری،
نه وار کی عاجز قلمیم منیم
اوزبکستان وطنیم منیم.
جنتین پئشی سیرا هئچ یورومم،
بولامازسام دا چکمم الم.
اوتوروب سؤیله مم ده مثل،
مثل له ایچینده ده آچمام قلم.
باهاردا آلیب دا الهامینی
نام سالدی اوستاد عالیمجان.
غفور غلامین دویدوغو غرورو
قیلماق مومکون بوتون دونیادا دستان.
چاغلار بویو آتدیغیم آددیمیم منیم،
اوزبکستان وطنیم منیم.
کئچمیشین وار چیندن ده اسکی،
داها چوخ چوغونو گؤرمز گؤزوم.
یئنه ده اوومم کئچه جه یی ده کی
ساده جه بیر آن تاریخی نی دوشوندوم.
ضبط ائدیب گئنیش آسیانی
بیر زاد چیخدی مغرور ، انگل تانیماز.
ایکی عصر یاریم دونیانی
تیتره تدی آخساق جهانگیر.
دئمم بوگون او بریم، منیم،
اوزبکستان وطنیم منیم.
آتالاردان بحث ائدیلیرسه، زنهار،
بیر سؤز وار هر شئیدن اؤنجه،
گؤی یوزو علمی دوغدوغوندا ایلک وار
گؤره گنی جدول لرینده
قاتل ال، قیلینج ساللادی اؤزوندن امین،
گونش اولوب اوچدو آلتین باش
دوستلار، گؤیده اولدوزلار دئییل،
او، اولوغ بیگ گؤزونده کی یاش
یئرده قالان تنیم منیم
اوزبکستان وطنیم منیم.
گؤزومون اؤنوندن کئچن عصیرلر
گؤز قیرپار قارشیمدا گلیب گئده ن نسیل لر،
بولانمادان دوغدوقلاری یئری.
آمریکا سئحیرلی دیار
اویخودا ایکن کولومب هنوز،
دنیزلر اؤته سینی بولدو ایلک دفعه،
بیرونی نین عقل مشغله سی
کولومبا وار ستمیم منیم،
اوزبکستان وطنیم منیم.
***
ارکین وحیداوو
مدرن اوزبک شعری نین اؤنونده گلن شاعرلرین بیری ده ارکین وحیداوو اولموشدور. ارکین 1936 ایلینده فرغانه ده آنادان اولدو. 1960 دا تاشکند دولت یونیوئرسیته سینین فیلولوژی بؤلوموندن ماذون اولدو. مختلف درگی لرده یازماقلا چالیشدی. 1991 دن ملت وکیلی اولاراق پارلماندا چالیشدی. او، مدرسه دورانیندان شعر سؤیله مه یه باشلامیش و بوگونه قده ر آشاغیدا آدلاری چکیلن کتابلاری یازیب یایمیشدیر:
قوشوقلاریم سیزه(1962)، دان نفسی(1961)، اوره ک و عقل(1963)، منیم اولدوزوم(1964)، ندا(1965)، لیریکا(1967)، یاشلیق دیوانی(1969)، یاسلار(1971)، داستانلار(1973)، محبت(1976)، سیاره لر(1980). تاتر آلانیندا "آلتین دووار" ی 1970 ده چاپ اولدو و بیر ترجومه سی 1974 ایلینده "فاوست" اثری دیر کی اوزبک دیلینه چئویرمیشدیر.
ارکین وحیداوو هم اؤزونو، هم ده شعرینی و صنعتی نی اوزبک ملتی نین خدمتینده قویموشدور. بیر شعرینی اوخویالیم:
اوزبکیم
تاریخین دیر مینلرجه عصر
ایچینده گیزله نن، اوزبکیم،
سنین له یاشید دیر پامیر و
آغ ساچلی تانری داغیم اوزبگیم.
سؤیله سین افراسیاب و
سؤیله سین اورخون آبیده سی،
یاشلی تاریخین سینه سینده
بیریجیک مرجان، اوزبکیم.
الفاراب ائولادیندان
اصلی – نسلی بلکی اؤزلوک
بلکی تارخان ، اوزبکیم.
کئچدیلر طالع سیز باشیمدان
اویناداراق قیلینجلارینی
نئچه خاقان، نئچه سلطان
نئچه مین خان، اوزبکیم.
داغلارین چئوره سینده سانکی
قیوریم-قیوریم اژدر اولدو و
ایکی دریا کی ایکی گؤزوندور
آغلایان گؤزون، اوزبکیم.
روم قیصری نین میزراغیندا
باغریندا درد اوستونه درد
چنگیز و باتونون قیلینجینا
کؤکسو قالخان، اوزبکیم.
یاغدی دؤرد یاندان عصرلرجه
باشینا اوخلار
عمرو قوربان، مولکو یاغما،
یورو ویران، اوزبکیم.
زمانین ظلمونه فقط
بیر عمر باش اگمه دین
سن مقنی سن، سردن کئچن سن،
ارک سئوه ر خان، اوزبکیم.
سن نه زردشت، نه ده بودیست
سنه نه آتش، نه بت
انسانلیق دینی ایله برابر
تمیز ایمان، اوزبکیم.
معرفتین شعله سینه
آتیلیب جهالت قارانلیغیندان
گؤزلریندن آخدی گئجه لر
اولدوز اؤلکه سی ، اوزبکیم.
.........
***
محمد صالح
اوزبک ادبیاتی نین یئنی آلانیندا آددیم آتان شاعرلر آراسیندا محمد صالح کیمی شاعرلر ده واردیر. محمد صالح 1945 ایلینده آنادان اولدو و 1975 ده بیلیم یوردونو بیتیردی. فلسفه و ادبیاتا ماراق گؤسته ریب، دونیا ادبیاتی ایله ده دریندن تانیش اولدو. 1975 دن 1985 ایلینه قده ر یئددی شعر کتابی چاپ اولدو. 1982 ایلینده دده قورقود کتابینی و 1986 دا ضیا گؤگالپ ین "تورکچولوگون اساسلاری" کتابینی نشر ائتدی. آنجاق 1985 ده "پولیت بورویا مکتوب" عنوانی ایله سووئت اتفاقینا یازدیغی مکتوبلا بوتون ضیالیلار آراسیندا شهرت قازاندی. 1990 ایلینده تاشکنددن ملت وکیلی اولاراق پارلمانا گئتدی. محمد صالح یونس امره نین دیوانینی دا اوزبکجه یه ترجومه ائتمیش و سونرالار اؤلکه سیندن اوزاق دوشموشدور. صالح 1993 جو ایلدن غربتده یاشاییر. شعرلریندن نئچه اؤرنک:
وطنین بؤیله اولدوغو حالدا،
یازارسان اولدوزلار حقینده
آیدینلیق گوندوزلر حقینده،
قاشلاری گوندوزلر حقینده.
وطنین بؤیله اولدوغو حالدا،
گوللری ترنم ائدییورسون؛
آنانین گؤز یاشینی دا سن،
شبنم ظن ائدییورسون.
وطنین بؤیله اولدوغو حالدا،
سن کائناتدان بحث ائدییورسون،
داشا چالیناسی باشینی،
ظفر تاجینا حاضرلییورسون.
وطنین بؤیله اولدوغو حالدا،
ساده جه قلم وار الینده،
وطنین بؤیله اولدوغو حالدا،
قورخورسان اؤلومدن!
***
شفاف ائو
حریت، اونون شفاف ائوی
دووارلاری جامدان یاپیلمیش
شهرده کی ان محتشم ائودیر.
دونیانی گؤرور او ائویندن دوروب،
ائشیکدن اونو گؤرور دونیا
یئمک آز یئر او،
چونکی آغاجلار
اونا باخار کیمی اولو وئریر.
او بئکار،
چونکی خاتون ایله
یاشاماق ساده دئییلدیر بو شفاف ائوده
خاتون بیر یانا
ختا اؤزو سویونورکن بئله
اولدوزلاردان اوتاناراق سویونور هر دفعه.
***
افسون
"یوخ اولسون ظلم!" دئدیک،
ظلم در حال یوخ اولدو.
"یاشاسین حریت!" دئدیک،
حریت یاشادی.
"یوخ اولسون زنگین لر!" دئدیک،
زنگین لر یوخ اولدو.
"یاشاسین یوخسوللار!" دئدیک،
یاشاییر یوخسوللار.
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی