دونیا تورک ادبیاتی - 15
اروپا – تورک دونیاسی
بیلدیگیمیز کیمی، تورک لر تاریخ بویو اوروپایا گئتمیش و اوروپانین مختلف بؤلگه لرینده یورد سالمیشلار. تورکلر تاریخده اوچ دؤنه اوروپایا گئتمیشلر. بیرینجی دؤنه مته خان چاغیندا میلادان 170 ایل اؤنجه یه مربوط اولان آخین نظرده توتولور. بو آخیندا اوروپانین اورتالارینا قده ر تورک سیطره سی آلتینا گلیر. ایکینجی آخین آتیلا زامانیندا اوز وئریر و بو زامان یئنه ده تورکلر اوروپانین چوخ بؤلگه لرینی حکومتلری آلتینا آلاراق، قوردوقلارینی حکومت لر نئچه یوزایللر عومور سورور. بو زاماندان دؤرد قرن سونرایا قده ر تورکلرین آخینی اوروپایا داوام تاپیر. بونون آردیجا بولغارلار و مجارلار تورک عائله لریندن اولاراق اوروپایا گئدیب یورد سالیرلار و بوگونه قده ر ده اؤز دیل و کولتورلرینی ساخلامیشلار.
اوچونجو تورک آخینی اوروپایا سلطان محمد فاتح – عثمانلی خلیفه سی اولاراق 15 جی یوزایلده اوز وئریر. بو زامان اسلام- تورک امپراتورلوغو 400 ایل عرضینده اوروپایا ان گوجلو حکومت لریندن ساییلاراق، تورک مدنینی و کولتورونو بوتون اوروپایا یاییر.
آنجاق بورادا بیر زادی دا اونوتماماق لازیمدیر. اوروپا مسیحی دینینی قورویاراق صلیبی – خاج دؤیوشلرینی نئچه یوز ایللر عرضینده داوام ائده رک، اسلام- مسیح یاواشینی یولا سالمیشیدیر. بو ساواشلار، نهایت رنسانس زامانینا قده ر داوام تاپیر. بیز بورادا بو ساواشلارین کؤکو، نه دنی و نئجه لیگی ایله ایشیمیز یوخدور، تکجه بونو آرتیرماق ایسته ییریک کی اسلام بایراغی آلتیندا تورک قوماندارلاری و سردارلاری فرمان سوروردولر. بونا گؤره ده مسیحیت – خریستیان دونیاسی، اسلام دونیاسی دئییلنده تورک سردارلاری – نی خاطیر لاییرلار و اسلام دونیاسی نی تورک دونیاسیندان آییرماییرلار. بئله لیکله اسلاملا قارشی گلدیکده، تورکلری اؤزلرینه دوشمن ساییرلار. آنجاق، یونودا آرتیرماق لازیمدیر اوروپا اوچ دؤنه تورکلرله اوز- اوزه گلدیگینی اونوتمامیش و هر اوچ دؤنه ده سیناقلا اوزلشمیشدیر. بئله لیکله سلطان محمد فاتحین غلبه سیندن سونرا، اوروپا تورک لردن قورخو، جانلارینا اوتوروب، بلکه حتا دینی تؤره نلرینده – کلیسالاردا اسلام دونیاسیلا تضادلارینی تورکلرله قارشیلاشمالارینی خاطیر لاییب، حتا اونلارا نسبت نفرت بسله مک لرینی اونوتمامیشلار. آنجاق بو نفرت یوزایللر بویو داوام تاپیب، شوبهه ده یوخدورکی بوتون بیگین- لری نین تدقیقات و آراشدیرمالاریندا دا ائتکی سیز اولمامیشیدیر.
همین دوشمنچیلیک 18و19 جو یوزایللرده داها حدتله داوام تاپیر و عثمان حکومتی نین پارچالانماسینا اؤز تاثیراتینی گؤسته ریر. بو زامانلار امپریالسیم و یا استعمار، بوتون وار- گوجو ایله اسلام خلافتی نی و تورک امپراتور لوغونو داغیتما دا هئچ بیر سیاست، حیله گر لیک دن اسیر گه میر و بو بؤیوک امپراتورلوغو داغیتمادا، حتا استعمار قووه لری بیرله شیرلر. روس و اینگیلیس دونیانین ان تضادلی حکومت لری اولاراق، عثمانلی حکومتینی آرادان آپارماقا بیرله شیرلر و نهایت عثمان امپراتورلوغونو داغیلماغا و پوزولماغا سوق ائدیرلر. آنجاق تورک دونیاسی اؤز حکومتینی الدن وئریب پارچالانسا دا، تورک دیلی و کولتورو اوروپادا درین و محکم بینوره سینی قویماق اوچون داغیلماییر و گونو - گوندن تورک دیلی اؤز یاییلما و گئنیشلنمه گینه داوام ائدیر. اونا گؤره ده تورک دیللی خالقلار اؤز کولتور و ادبیاتلارینی یاشادیب و داوام ائدیرلر. بوگون تورک دونیاسی اوروپا اؤلکه لرینده گوجلو و گئنییش دیر. بورادا بو دونیانین تورک ادبیاتی نی تانیماق اوچون ایلک آذریملاری – البتده ایراندا- آتماق ایسته ییریک.
یونان – تورک دونیاسی ادبیاتی
یونان باشدان باشا، عثمانلی خلافتی زمانیندا تورک کولتورو سیطره سینی حیس ائدیردی و تورک ادبیاتی، دیلی و شعری یونانین چوخلو بؤلگه لری، اؤزه للیک له باتی تراکیا آدلانان بؤلوملرده یاییلیردی و نئچه یوز ایللرده سوره -سینده بیر سیرا ده یرلی شاعیرلر و یازیچی لار بو یوردلاردان باش قالدیرمیشدیر. آنجاق ایگیرمنیجی یوزایله گلدیکده – یوزایل اؤنجه دن باشلاییب بؤلونمکده اولان عثمانلی امپراتورلوغو، میدانی بوشالدیب، دال چکیلیردی. اما هله ده کی وار یونانین باتی تراکیاسی او جمله دن: سلانیک، گومولجون و باشقا شهرلری و بؤلگه لری بللی- باشلی عثمانلی شهرلری تانینمادادیرلار و بوگون بورادا یارانان ادبیات باشا - باش آنادولو تورکجه سینده اولاراق دونیایا یاییلیر.
یوزایللر بویو تورک ادبیاتی بو یوردلاردا گلیشمه سینه دوام ائده رک،20 جی یوزایلده یئتیشدیردیگی آیدینلار، شاعیرلر و یازارلار اؤزلرینی تورک ملتی سایاراق، اؤز آرالاریندا تورکجه درگی لر، غزئته لر یایماقلا ساغلام و کؤکلو بیر ادبیاتی منیمسه میشلردی. 1960 جی ایللره قده ر اؤزلرینی تورکیه خلقی ایله سویداش و دیلداش بیله رک، حتا تورکیه ده تحصیل آلماغا چالیشیردیلار بلکه اثرلرینی- حیکایه، شعر، رومان و باشقا ژانرلاردا اؤز وارلیقلارینی دونیایا تانیتدیرسینلار. انجاق بونلارین بئله حرکت لری یونان دولتی طرفیندن پروبلئم سیز اولمامیشدیر. سونرا 1980 ایللرینه دوغرو تورک ادبیاتی جانلانیب و گؤرکملی سیمالار و ده یر لی اثرلر اورتایا چیخمیشدیر. بو سیرادا ادبی اودوللاری قازانان باتی تراکیا یازارلاری، تورک ادبیاتی نین گلیشمه سینده گؤزه ل رول اوینامیشلار[1].
محمد عارف (کمال شوکت باتی بیگ) اثرلرینی تورکیه ده چاپ ائتدیریب یایماقلا، باتی تراکیاسیندا ده یرلی و ملی روحلو شاعیر و یازارلارین میدانا گلمه سینه زمین یاراتمیشدیر. اونون «و بولقارلارگلدی»، «اوزئییر آقا» آدلی رومانلاری بوتون یونان و بولغارستاندا حرکت یاراتدی. اونون لا یا ناشی آسیم خلیل اوغلو اوشاقلار ادبیاتی نین گلیشمه سینده بؤیوک رول اوینامیش و تورک دونیاسیندا بو ادبیاتی کؤکلو و جانلی صورتده یاراتمیشدیر.
1980 جی ایللردن سونرا باتی تراکیا ادبیاتی، دونیا ادبیاتینا بیرقاپی آچیب و یاراتدیغی گؤزه ل اثرلرله دونیا سویه سینده اؤزونو تانیتدیریر. بورادا یاییلان اثرلر تئزلیکله آلمانیادا و اینگیلتره ده ده یاییلیر و دونیایا یول آچیر. بو زاماندان یوناندا مستقل تورک درگی لری- اوجمله دن شفق یاییلماغا باشلاییر. بوگون یوناندا تورک یازارلاری و شاعیرلری دونیا سویه سینده تانینمادادیرلار اوجمله دن:
علیرضا ساراچ اوغلو: اثرلری بونلاردیر: ای یازیق توپراق، ایشیق آناتورک، یارین لارسیزین اولاجاق، بیر آللاهیم، رودوپ اولدوزی (شعر توپلومو).
حسین مظلوم:آشیقلارین شاهی منم، بیر اسمره کؤنول وئردیم، آدرس، بیر آز سو، بو گؤره لین اوغروندا قارداش قارداشی و ورمالی (شعر)،
رحمی علی:آی و گونش (حیکایه)،
حسین علی بابا اوغلو:توخوم (شعر)، دوردور ایله قورقود،
توفیق حسین اوغلو: تهلو که اشارتی،
رشید سلیم : باتی تراکیا تورکلری، باتی تراکیا فولکورو، باتی تراکیا مانی لری، یونانستاندا چاغداش تورک ادبیاتی آنتالوژی سی و...
بو زامان بیر سیرا ادیب لر و یازار لار، باتی تراکیادا تورک ادبیاتی نی آراشدیراراق ده یر لی اثرلر ده اورتایا قویورلار؛ اوجمله دن: فیاض ساغلام «باتی تراکیا تورکلری نین چوخوق ادبیاتی، یونانستان تورکلری ادبیاتی اوزه رینه اینجه له مه لر (2 جیلد) اثرلری یازارینی آد آپارماق اولار.
اؤته یاندان مصطفی تحسین، رشید سالم، نایم کاظم، حسین محمد اوغلو، مجاهد مؤمن، رفیقه ناظیم، ساحل خلیل، امام قاسم، محمد چولاق، ابراهیم عثمان اوغلو وباشقالاری درگی لر و کتابلار یایماقلا یوناندا تورک ادبیاتینی گلیشدیریب و زنگین لشدیرمیشلر. و بوگون یوزلرجه شاعیر و یازارلار تورک ادبیاتینی یوناندا جانلاندیریب و ده یرلی اثرلریله تورک دیلی و ادبیاتینی یوناندان دونیایا پایلاییرلار. بو شاعیر و یازارلاری آد چکمگه لایقدیرلر:
جهان عباس اوغلو، سئوگن تحسین اوغلو، خاکان مومن، فائزه سیجاق امین، آیدین احمد، نالان ساراچ اوغلو، ریحان ابراهیم، مؤمن قارا، شوکران رائف، ارجان جان اری، ابراهیم بالتالی، محمد توکانجی، ویلدان سردار، احمد داوود، سئویم علی، اسماعیل یوسف، محمد نوری و ....
بونودا آرتیرماق گره کیر یوناندان آلمانیایا گئدیب و اورادا تورک ادبیاتینی یایانلاردا 40 مین دن آرتیق اولموشدور و بو گون آلمانیادا ده یرلی تورک ادبیاتی یازیلیر ویاییلیر.بورادا اولان شاعیر و یازارلاری بئله آد چکمک اولار: آشیق عزت یوسف، علی آیازمالی ، دلی حسن، اوزکان حسین، مظفر نالبند اوغلو، ندا قوت اوغلو، کاظم کاظم، مومن خوجا، حسین جاهید، محمد ولی پیرلا، عصمت عالیم محمد، محمد محمد وباشقلاری.
رحمی علی
دئدیگیمیز کیمی یوناندا یاشایان تورکلرین یاراتدیغی ادبی اثرلر چوخلوجا رومان و حیکایه اولموشدور. انجاق شعر ساحه سینده ده دیرلی اثرلر اورتایا گلمیشدیر. بو شاعیرلرین ییری ده رحمی علی دیرکی 1941 جی ایلده گومولجینه ده دونیا گلمیش، ایلک تحصیلینی آنایوردو یوناندا گؤزموش و یوکسک تحصیلینی تریکه ده بیتیردیکدن سونرا آنایوردونا دؤنور و باتی تراکیا یا معلم لیک ائتمک له آنادیلینی یایماغا چالیشیر.
رحمی علی نین رومان و حیکایه لریله برابر شعرلری ده دونیانین بیر چوخ اؤلکه لرینده یاییلمیش و دونیا دیللرینه ده چئوریلمیشدیر. اوجمله دن یوناندان علاوه توریکه، آذربایجان، بلغارستان، آلمانیا، یوگسلاویا و ... یاییلمیشدیر. اونون اثرلری بونلاردیر: آی و گونش (1982)، مهاجر عثمان (1980) و ...
رحمی علی نین اثرلری بوگون یوناندا بوراخیلان «شفق» درگی سینده یاییلیر. بونودا آرتیرماق گره کیرکی اونون حیاتی و اثرلری دؤنه- دژنه اینجه له نیب، آراشدیریلیب و دونیایا تانیتدیریلیبدیر. ایندی شعر لریندن اؤرنک:
آزینلیق
آزینلیق
حدوددا بیر یولجو
آسمالیقدا استملاق ائدیلن بیر تارلا
یئنی جامعه گیره ن بیر جماعت دیر.
آزینلیق
یاساق داغ بؤلگه سینده
یوره کلری سالت جوشقویلا دولو
کدر دولو گؤزلردیر.
آزینلیق
یاریسی قوپموش بیر مناره
آلمانیادا بیر ایشچی
«ازمیر» دن «اگه»یه باخان بیر گلین.
بو «رومه لی» تورکولری دینله ین ننم دیر.
آزینلیق
هر شئیدن خبرسیز گولومسه ین «نسلیخان»
و گله جه گینه آغلایان «امینه» دیر
آزینلیق
توتون تارلالاریندا یپرانان
آنلامسیز بیر توپلوم دئییل چوخوغوم
اؤزویله بؤیوین بیر دوشونجه دیر
حسین مظلوم
حسین مظلوم 1947 ایلینده دونیا گلدی.. 13 یاشیندان شعر دئمه یه باشلادی. اونون شعرلری و حیکایه لری یوناندان آرتیق توریکه و بولغارستان و یوکسگلا و یا دا یایلییدیر.
اونون شعر لرینده ملی روحو و دینی- اسلامی مغکوره لر دیله گلیر. او بوتون گوجو ایله یونان کتاب یایماغا و تورک ادبیاتی نین یوناندا گلیشمه سینه چالیشمیشدیر. اونون بیر سیرا اثرلری بونلاردیر.
آشیقلارین شاهی منم (1976)، بیر اسمره کؤنول وئردیم (1981)، آدرس (1983)، بیر آزسو (1986)، آز اؤنجه گلدیم (1994)، مغناطیس ژاله و ...
تورکون دیلی
کؤنول دولوسو سلام،
دوستا ... دوشمانا بئله.
دئمه ییز پیش کلام،
دوستا ... دوشمانا بئله.
تورک دور کؤتولوک یاپماز،
سؤزونه یالان قاتماز،
هئچ کیمسه یه داش آتماز،
دوستا ... دوشمانا بئله.
تورک دور ائتمز وسوسه،
قولاق وئرین بو سسه،
اگیلمه ریز هر کسه،
دوستا .. دوشمانا بئله.
تورک دور اویماز شیطانا،
سؤز وئرمیش یارادانا،
کین بسله مز انسانا،
دوستا ... دوشمانا بئله.
تورک دور دوشمان یالانا،
هر ملته مولانا:
«گل» دئدی یانا- یاتا،
دوستا ... دوشمانا بئله.
تورک دور مظلومون دا آؤزو،
گرچک دیر تورکون سؤزو،
کم باخماز، اصلا گؤزو،
دوستا.... دوشمانا بئله.
***
گؤزه ل الله
ال آچیب، تکجه سنی آندیق
گؤزه ل الله، کریم الله،
حق کتابینا ایناندیق،
گؤزه ل الله، کریم الله.
مات ائیله دی بیزی عشقین:
چولدق، چوخوق، ارکک – قادین،
دیلیمیزده دایم آدین،
گؤزه ل الله، کریم الله.
عشقین بیزی بیزدن آلان،
چیخاردیق، نه وارسا، یالان،
سنسن، قلبیمز ده قالان،
گؤزه ل الله، کریم الله.
مظلومدور، گرچه گین اؤزو،
یاسلا دولموش ایگی گؤزو،
دیلیندن دوشمه ین سؤز:
گؤزه ل الله، کریم الله.
***
بو آتش
بو آتش اؤیله بیر آتش کی،
ایللر دیر یاناز، بیر تورلو کوله،
دؤنمه دی!
بو آتش اریله بیر آتش کی،
دریالارا آتیلدیم
دؤنمه دی!
بو آتش اؤیله آتش کی،
من بیلیرم
یاخدیغینی!
بو آتش اؤیله بیر آتش کی
دلی دییرسینیز سؤیله سم
آخدیغینی!
رشید سالم
رشید سالم باتی تراکیانین ده یرلی، گؤرکملی شاعیر و یازارلاریندان اولان 1952 جی ایلده گومولجینه نین یئنیجه محله سینده آنادام اولدو. تحصیلینی بیتر دیکدن سونرا استانبول بیایم یوردوندا ایلک اؤنجه حقوق و سونرا تورکولوژی فاکولته سینی بیتیردی و آنایوردونا دؤندی.
رشید سالم باتی تراکیادا تورک فولکورو حاققیندا ده یرلی آراشدیرمالار ایره لی سوروب و اینجه له دیگی ماتریاللار و ادبی اثرلری تکجه یوناندا یوخ، بلکه تورکیه، بولغارستان و یوگسلاویا اؤلکه لرینده یاییلمیشدیر. اونون شعرلری دونیادا ده یرله نیب و نئچه – نئچه ادیب لر و تنقیدچی لرین ادبی اودولونو قازانمیشدیر. اونون «سوکوت کنت لری» شعری 1991 جی ایلده تورکیه نین «ژوری اؤزه ل اودولو» نو ده گئنمیش بیر حجمده یاییلیر و باتی تراکیا را بیر درنه گین و درگی نین ده مسئولو و یؤنه تیجی سی دیر.
کؤچ
بالکان شهرلری، بالکان رؤیاسی.
گومولجینه ندیم ثانی
اوسکوپلو یحیی کمال
دییه گلمیشلر؛ کوچ وار، کوچ،
عصرلردیر بیتمه ین کوچ،
نئجه دیر آتشی سؤنمه ین کوچ،
بالکان شهرلر،
توتون فزلری نین ایسلی ایشیغیندا
سرین ساباح روزگارلاری اسر
اسیکه چه، کوشیکاواک، سیلیستره سیرتلاریندا
بالکان شهرلری،
اوسکوپ، گومولجینه، دلی اورمان،
بالکان تورکلویونون یونتولماز
اوچ قایاکیمی ساغلام.
بو آتا یادگرای عقمانلی معماری سی نین
سرگی لندیگی کندلر
اذان سس لری نین اولو چنارلاردا یانقیلاندیغی
بیتمه ین سؤنمه ین عثمانلی سرگذشتی نین
آنلاتیلدیغی مسجد اولولاری
چوشغول تونا، عثمانلی نین ظفر گونلری
سیرپ دیاری، بولغار اؤلکه سی، رمه للی لری.
گلمیش کئحمیش نئچه نسل لر
دییه گامیشلر، کؤچ وار، کؤچ،
یاریم عصردیر بیتمه کؤچ،
آنادولو ایچلرینه نئجه دیر
سوروپ گنده ن کوچ ...
***
چاووش
بلور آویزه لردن آخان ایشیق،
قیزیل صراحی لردن تؤکولن شارب،
ملز قیزلارین گؤیک لرینده سؤنن شهرت
عثمانلی نین روحونو سارمیشدی لیشته بو رهاورد.
ایپک و توللر ایچینده اوزه ن سارای
گول باغچلاری، کتان حلوالاری، بولبول سسلری،
آلتین تپسی لرده اوریانتال رقصین مین بیر چئشیدی
و سونوندا بیر تورلو اؤنو آلینمایان چوکوش.
بیز بو ذوق عالمی نین چوخوغو
شن و رخوتین تورونو
زامانلا تونادا آتلاریمیزی سولاردیق
ییخاردیق قانلی قیلینجلاریمیزی گنجه ده.
خوراسن، تبریز، بودین و اوندولوس
سیردریایا- آمودریایا هامیسی اولدو مثل
عثمانلی نین چوخوغو، ذوقلرین تورونو بیزلر
قالاقالدیق بومبوش اومودلارلا ماریچ- تونا آرا سیندا.
***
او گؤزه له
سن یاسمن لر قوخولو
خدیفه قده ر یوموشاق
نادیده قماشلار کیمی پارلاق
اطلس دیبالارا بورونموش گؤزه ل.
سن بو دریادا اولدون کؤنلومه
شیرین هم سرخوش گئجه لرعین لیلاسی
سن گؤیده اولدوزلار ایچینده زهره
من شاهنامه ده افراسیاب،
سن سه گؤزه للیکده بیگوم بانو
اوزالت اللرینی، آیریلیقلار آسیلسین،
توران باغلاریندا یاشارق عشقیمیز
تاج محل مثالی کؤنوللرده آنتیلاشسین.
***
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی