دونیا تورک ادبیاتی - 21
داغستان كوموك – تورك ادبياتي
اورتا آسيانين بوتون اولوس، قبيله وملت لري كيمي، كوموك لارين دا ادبياتي سؤزلو گله نك ايچينده تشكّل ائتميشدير. اونلارين زنگين و گئنيش بير شفاهي ادبياتلاري اولاراق، 13و14 جو يوزايللردن كلاسيك شاعيرلري ده ميدانا گلميش و كلاسيك اثرلر يازميشلار. بو شاعيرلردن كوبوز، اومو كاما، بغداد علي، آمان حور و باشقالاریني آد آپارماق اولاركي 600 -500 ايل بوندان اؤنجه يازيب ياراتميشلار. كوموك شفاهي ادبياتي دا زنگين اولاراق عموم تورك خالقلاريندان آيري اولماميشدير، عيني حالدا عرب- اسلام، بلكه ده فارس ادبياتيندان بهرهلر ده آلميشدير. يازي الفباسي يوزايللر بويو اسلام دونیاسي ايله بيرگه اولوب و عرب الفباسيني قوللانميشلار.
آنجاق روسلارين استيلاسي 17 جي عصردن باشلاياراق، ديل و ادبياتلاري سيخينتي ايچينده اولموش، بونونلا بئله، ادبيات اؤز يولونو گئتميش و 17 – 18، حتا 19 جو يوز ايلده داها هيزله ايره لي له ميشدير. 19 جو عصرده ييرچي قازاق كيمي شاعير اورتايا گلير، اونون آرديجا باشقا نهنگ شاعيرلر يئتيشيرلر: كوكوشورالي عبدالرحمان، محمد افندي عثمانف، دول ميرزا شيهالي اف، انديريلي ادریس افندی، ياهسايلي يوسف غازي و باشقالاري كوموك ادبياتي گلیشمه سينده زحمت لر چكيب و 20 جي عصره – چاغداش ادبياتا زمينه ياراتميشلار.
20 جي يوز ايلده كوموك ادبياتي اؤز تاريخي گلیشمه سيني ايرهلي سورور و خالقين داها چوخ اؤيرهتيم و آيدینلاشماسي اوغروندا دهيرلي اثرلر اورتايا قويور ونهنگ شاعيرلر، يازارلار و اديب لر يارادير. بوشاعيرلر آراسيندا: نوخاي، زينالعابدين باتير ميرزايف، ابوسفيان آقايف، گون گوتيلي عبدللحليم، عبدالحسين ابراهیمي، ماناي علي بيگ اف و باشقالاريني آد چكمك اولار.
بو زامان یئنی موضوعلار اساسيندا كتابلار يازيليرسا دا، كلاسيك موضوعلارين يئرلري دولدورولور، او جمله دن ليلي و مجنون، طاهر و زهره، يوسف و زليخا، سندباد، بوز ايگيد و باشقا ادبيات ساحهسينده كلاسيك موضوعلار اساسيندا لازيمي قدهر اثرلر يارانير. بئلهليكله 20 جي يوزايل كوموك ادبياتي چوخ دولقون و خالقين نيازلارينا جواب وئريجي بير صورتده ايرهله يير.
شوبهه يوخدور كي سووئت انقلابي 1917 جي ايلدن سونرا، كوموك آيدينلاري آراسيندا بيرسيرا طرفدار و بيرسيرا مخالف لري اولاجاقدير. آنجاق بو انقلاب ادبياتين قارشيني آلمادي، بلكه يير آز دا اونون ايرهلي لشمه سينه زمينه ياراتدي و بو زامان بيرسيرا شاعيرلر داها قدرتله شعرلر يازديلار و بوتون سووئت اؤلكه لري و خالقلاري آراسيندا ياييلدي. بو شاعير لر آراسيندان آشاغيداكي آدلاري آپارماق اولار كي عكسينه داياناراق سورگونلره، دوستاقلارا دا معروض قالميشلار: ابوسفيان آقايف، دميرپولاد بيبوتاتف، بهاءالدين آستاميرف، جلالالدين قورخمازف و .....
آنجاق كوموك ادبياتي اوغروندا جانلاريني قوربان وئرهن شاعيرلر ده اولموشدور: عاليم پاشا صلوتف، محمد قربانف و....
آنجاق كوموك ادبياتي 20 جي يوزايلده ده يئني ادبيات ياراتميشدير و گؤزهل شعرلر، حيكايهلر وباشقا ادبي ژانرلاردا اثرلر دونيايا وئرمكده ديرلر[1]. چاغداش كوموك ادبياتيندا ياشايان شاعيرلرين نئچه سيني آد آپاريريق: دمير پولاد بايپولادف، بهاءالدين آستاميرف، عاليم پاشا ساوادف، انور حاجيف، عبدالوهاب سليمانف، آكتاي، محمد آتا بيگف، بدرودين و....
مانايعلي بيگ زاده
كوموك ادبياتي نين چاغداش شاعيرلريندن بيري و20 جي يوزايله كوموك ادبياتيني جانلانديريب، گلیشمه سينه زمينه يارادان شاعيرلردن بيريسي ماناي علي بيگ زاده اولموشدور.
او، 1860 جي ايلده ياهساي شهرينده آنادان اولوب و عالي بير تحصيل آلميشدير.علي بيگف بوتون عؤمرونو تورك خالقلاري نين يازيب – اوخوماغا ماراق گؤسترمك، جهل دونياسيندان آيريلماق و بيليمه تشويق ائتمك يولوندا مبارزه آپاريب و كوموك خالقينی علم، ادبيات و بيليك ساحه سينده چاليشماغا دعوت ائتميشدير. ماناي خالقين چتين معيشت شرايطيني درك ائدهرك، ادارهچي لرين ظولمونه، روحاني پالتاري آلتيندا يوكسك طبقه لرين و حاكيم لرين ايستك لرينه اويغون فتوا وئرمك لرينه قارشي، هابئله دولت و حاكيم طبقه لرين زوراكيليق و ظولمونه قارشي شعر سلاحينه دايانير و ساده خلق ديلينده شعر سؤيله مكله، خلقين اوره يينده يئر آچير و شعرلري جماعت ايچينده اوخونور، ديللر ازبري اولور.
ماناي علي بيگ زاده، تزار حكومتي نين ان قدرتلي چاغلاريندا قورخمازليقلا، خالقين ساده ديلينده ظاليم لري، رياكارلاري هدهلهيير و آشاغي – ساده انسانلاردان مودافيعه ائدير. ماناي باشقا شاعيرلرله دوستلوقلار قاتير، او جملهدن كوموك خالقي نين گؤركملي شاعيري اولان محمد افندي عثمانف ايله ياخين دوستلوغو اولموش و خلق اويانماسيندا بيرگه چاليشميشلار. ماناي علي بيگ زاده 1920 جي ايلده دونيادان كؤچور، آنجاق اونون ديواني 1925 جي ايلده چاپ اولوب، خلق ايچينده ياييلير و بو گونه قدهر اونون ديواني اونلار دؤنه چاپ اولوب ياييليبدير. شعرلريندن نمونهلر:
حاكيم لرين ايشلري
ياهساي ين پوليس كميسري
وئرسه، چؤرهك ده آلير،
حاكيم چؤرهك آلديقدان سونرا،
داها سؤيله يهجك نه قالير؟
گرهكلي اولان شئي لريم،
گؤتوروب وئرسن آلير.
اؤزلري اوچون چؤرهك لر،
چوجوقلاري اوچون بؤرهك لر.
انسانليغي وار كيشي،
بونون يانيندا اوزاق.
موراد، دوغرودان چؤرهك دئييل،
اؤزونه فايدا گرهك.
ايلده اون- اون بئش پارا
يوخسولا ضرر اولويور،
حاكيم دهزنگين ين ياني
باخسا اورهك دولويور.
دالغا – دالغا سؤزگليب،
بوغازدا دوگون اولور،
اولسادا گرچك سؤزو
شيمدي سؤيله مك زور اولور.
***
كند حاكيمي
ياهسايا حاكيم اولماق
ايستهين لر بئش – آلتي.
هانكي سي ياخشي، بيلمه ييريك
هر بيري ايش ده ياري.
بيرلري يئتيشديرمه يير
بيرلري يوخاريدان وورويور،
هانكي سيني ياپاجاعيني بيلميور،
شميدي خلق شاشيب دورويور.
ياهسايداكي كوموك قيزلاري نين شكايتي
هئي، مسلمان جماعت،
رحمتلي قارداش، آرخاداش.
بيزي ائديب بوراخما يينيز،
حيوانلار ایله يولداش.
بيگ دييه، سؤيله دييه، قيزلار،
يازيق، ناموسا قاليب،
اوغلانلار كي دورويور،
سئوهن سئوديگيني آلير.
اوخوتماغا معلم يوخ،
مكتب يوخ گئديب گيرمه گِه.
بيزه الله بويورمويورمو،
ادبي- انصافي بيلمه گه؟
اوغلانلار و ئرديكدن سونرا
دينه، ناموسا، وجدانا آرخا،
كوموك لارين عادتي،
يالنيز قيزلارا مي شرطي؟
تربيه لي مجليسه
بيزكي گئديب گيرميوروز.
دونيايي، آخرتي
هئچ بيريميز بيلميوروز.
علمده، معرفتده،
بيزيز دييه باغيرميشلار،
كوموك لارين يولونا
چوخو تؤكورموشلر.
عزيز اركك قارداشلار،
مكتب ائدينيز بيزه
اوخوما- يازماغي بيلسك
بير زيان ائده مز سيزه....
اوغلانلار تورلو- تورلو
خالقلاردان قيزلار آلميش.
ديني باشقا آداما
هانكي قيز اره وئرميش؟!
بيلمهيهنه بيلديرمك
بورجدور بيلن لره،
بيزيم آهيميز يئتسين،
«اوخوما!» دييهن لره.
حالا دا بيزي بونلار،
چوپ قدهر ده گؤرمويور،
اوغلانلارين ائتديگيني ائتمه يه
ناموسوموز قالديرمويور.
گرهكينجه دايانماغا،
قردش ده دئييل فنا...
سئوديگينه گئتمهيه
قيزلارا اولدو زمان.
اوخوموش اوچون خلقي،
ياراماز اونوتماق.
باشقا ناموسو، وجداني،
اوغلانا گرهك توتماق.
قيناماق اوچون سؤيله ميوروم،
آغير گلمه سين سيزه.
انصافلي و عدالتلي،
محكمه ائتسينلر بيزه.
نوخاي باتير ميرزايف
نوخاي باتير ميرزايف كوموك ادبياتی نين یئني گلیشمه سينده و 20 جي يوزايله آلني آچيقليقلا گيرمهسي يولوندا زحمت چكميش و چاغداش ادبياتي نين تمل داشيني قورانلاردان دير. نوخاي 1865 جي ايلده ياهساي دا آنادان اولدو. دهيرلي تحصيل آلدي. بوتون توركو كتابلارينی اوخودو، عرب ادبياتي ايله ده دريندن تانيش اولدو. جهانشاه و سندباد اثرلريني كوموك توركجه سينه چئويرمكله، كوموك خلقي ني اوخوماغا تشويق ائتدي. اونون يازديغي داستانلار- شعر ايله اولاراق خلق طرفيندن سئويله – سئويله اوخوندو، اونون ايلك داستانلاري بونلار اولدو: داووود ايله ليلا، زاواللي حبيبه، نصيب سيز جان بيكه.
اونون باشي دا بلالي اولموشدور. خلقدن حمایت ائتمك هميشه باشا بلا گتيرميشدير. نوخايين اوغلو 1919 جو ايلده تزار تؤره مهلري طرفيندن توتولور واؤلدورولور. آنجاق بير آز كئچمه دن شاعير اؤزوده توتولور و نهايت اؤلدورولور.
نوخاي باتير ميزرايف، كوموك – تورك ادبياتيندا ايللك نثر نمونهلري يازاراق، يئني ادبياتين ديرچه ليب، چيچك لنمه سينده بؤيوك زحمتلره قاتلاشير و شعر نمونهلريله خلق دردلريني سؤيله يير و خالقي نين ايرهلي گئتمه سینه زمینه يارادير. شعرلريندن نمونه لر:
ماناي اوچون جوابيه
شيمدي اوخونان صورتده
سؤيلرلر «اصول جديد» دييه،
اوروپالاردان چيخيب
خلقه ياييلان يول ايله.
سونرا فرانسيزا دوشوب
بونلار چوخ غيرت ائتميشلر،
چوخ زامان دا كئچمهدن
چوخ ايرهلي گئتميشلر.
دونيايا علم يايان،
اوّل اروپالار اولموش،
آوروپالار علمي
مسلمانلاردان آلميش.
اوندان سونرا مسلمانلار
بير آز گئريله ميشلر؛
آوروپاليلار يوكسهليب
عربلري- يئنميشلر.
عربلرده اوّلدن
گؤزونو آچان دونيانين.
باخيلسا، تاريخلر،
آچيق گؤستهرير اونو.
اتفاق سيزلیق پوزموش
مسلمانلارين آراسيني،
تام بيلمك ايستهين لر،
تاريخه باخسين.
بغداد ايله مصرده
اوندان سونرا اوندولس ده،
علمه ساريلميشلار،
جزايرده، تونس ده.
پيغمبردن حديث وار،
علمي بيلينيزدييه،
علم كتابدا ايسه
اؤيره نيب گلينيز دييه.
عربلردير دونيايا
مدنيتي يايان؛
او زاماندا آوروپا
بوزكير خالقيندان ساييلميش.
علم ايكي تورلودور
بيريسي علم البلدان،
داها دا بيلمك بورج،
ايكينجي سي علمالاديان.
علم ايزله ييب يوروموشلر،
دؤرد ده طرفه گئديب،
يوناندا، هندوستان دان،
كتابلار ترجومه ائديب.
او آييريب سؤيله دي مي
فقه بيلسه تمام دييه،
حكمت، هندسه، تاريخ،
اوخومايينيز، پيس دييه؟
ابن رشد، ابن سينا، غزالي،
ابن خلدون علم،
قانونونو يایميش،
آوروپالي لاردان اؤنجه ....
***
دئييشمه
يازار:
كارد قوینومدا اكمك وار، اصلا دويمام، اصلا،
سؤزوم حق، ايشيم گرچك: دايما اولورام يوكسكده.
سن ايسه سام یئلي كيمي اوردان بوردان هاواسان
نه ياندا فايدان اولسا، اورايا دوغرو يينجيليرسان.
موللا:
يالانچي چوخ هنرلي، خالقي آلدايب يئر،
يوخونو دا وار گؤسته ريب، حسابدا اولوب ياشار.
سن كيمي ضعيف گرچگه ناچار گرهكسينيب گئدهر...
شونجا دا آز متاعا اورهگيم ساليب نه ائدهر؟
يازار:
اؤن صفحهده اصيل متاع هر زامان دا آز اولور،
يالنيز اولسا دا او گون اونون گوجو يوز اولور.
سن ايسترس گون باتيب، دايما گئجه اولماسين،
گرچگي غيب ائديب، يوروتمه گه يالاني.
موللا:
زاماني فرصت بيليب، خيلي قدرت قازانديم،
مؤكّب لريمي چوخالتماغا تورلو – تورلو بزهنديم.
سنايسه آج قورد كيمي دورورسان هر گون ضعيفلهييب
اؤلمهني بكله ييب، منه قبرينی قازيب.
يازار:
كؤك سالميش آغاجام، هر كسه دايانماغا
كؤلگم ده دينجه لير، ايسترآتلي، ايسترسه يايا.
سن ايسه كؤكسوزسون، برك اوفله سم ييخارام
منه قازديغين قبره گؤتوروب سني تيكه رم...
***
ابوسفيان اكاي
كوموك ادبياتي نین چاليشقان و ملي شاعيرلريندن بيريسي ابوسفيان آكايي خاطيرلاماق اولار. آكاي كوموك – تورك ادبياتي نين گليشمه سينده، هابئله داغستان – قزاق خالقي نين اويانماسيندا چوخلو چاليشيب و بو يولدا جان، مال و عؤمروندن اسيرگه مه ييبدير. آكاي 1872 جي ايلده دميرخان شوراسيندا دونيا يا گليب و عالي بير تحصيل آلاراق، اؤزونو زامانين عاليم لري آراسيندا تانيتديرماغا نايل اولموشدور. او، اؤلكه ايچي وائشيگيني و بوتون بؤلگه شهرلريني وكندلريني گزيب - دولانيب، خالق ايله ياخيندان تانيش اولاندان سونرا، دوغو وباتي ادبياتي ايله دريندن تانيش اولوب و سونرا قازانا گئديب، بير مدت چاپخانالاردا چاليشير. جالب نكته بورادير كي آكاي بير مدرسه ده قوروب و بو مدرسه 1902 جي ايلدن 1923 جي ايله قدهر داغستان اوشاقلاريني سوادلي ائتمه ده چاليشميشدير. اوندان علاوه بير چاپخانادا ايشله ديگي زامان اسماعيل كاسپيرالي ايله تانيش اولوب و بير مطبعه قورور و بوتون تورك كتابلاريني چاپ ائديب، يايمادا بؤيوك و قالارقي ايشلر گؤرموشدور. آكاي بو مطبعه ده ايللك درس توركجه كتابلاريني دا چاپ ائتديرير و كوموك ادبياتي نين گليشمه سينده بؤيوك خدمتلري دانيلماز اولموشدور.
آنجاق ابوسفيان آكاي یئني قورولان بلشويك حاكميتي ايله بيرزامان همكارليق ائديب، سونرالار سورگون حاليندا دونياسيني دگيشير. آنجاق 1960 جي ايلده اكاي تبرئه اولور و سووئت اؤلكه سينده بير عادت كيمي اولدوغو حالدا- آكايدان اعادة حيثيت اولونور. بوندان سونرا آكايين كتابلاري يئني باشدان چاپ اولوب، ياييلير.
ابوسفيان آكاي چوخلو كتابلارين يازاري و بيرسيرا كتابلارين ديلماجي دير. اونون كتابلاري نين موضوعو تعليم و تربيت و يا همان اؤيرهتيم اولموشدور. دهيرلي اثرلري بونلاردير: يوز ايلليك ساده تقويم، اخلاق كتابي، كوموك فولكولور و ادبياتي اثرلري آنتالوژيسي، طاهر و زهره، بوز ايگيد حيكايهسي و.....
آكاي اثرلري گئنيش تيراژدا ياييلميش و باشقا ديللره ده چئوريلميشدير. شعرلريندن نمونهلر:
هانكي ياندان یئل اسه، اونا گؤره حركت ائدهن بيرگروپون ديليندن:
دين نه دير، ملت نه دير،
دنيز لره آتایيم.
داغستانين ناموسونو
بير پارايا ساتاييم.
گوجلو كيمدير دونيادا،
توتاييم اونون يانيني،
ايچه ييم سوسوزلوغا
فقیر- مسكينين قانيني.
اووچونون تازي سي كيمي،
گوجلونون بويروغونا،
دولوناييم، گزهييم،
تاخيليب قويروغونا.
خلق اوچوندور قايغي نهدير؟،
اؤزوم راحات اولدوقدان سونرا!
حرم – حلال نه باشقا،
ياييب قارنين دولدوقدان سونرا؟!
روس بيچيملي پالتويو
گئيسي ائديب توتاييم،
داغستانين بيچیميم
اونو تاييم، يوتاييم.
قيزلاريم آچسين باشيني
اؤرتوسونو آشاغي آتيب؛
ساچيندان دوگون ائتسين،
سالياگوزا بنزهديب.
داغستانين بيچيمي
گؤزهل اولسا دا سنه،
گوجلولرين گئييمي
آرتيق گؤرونور منه.
آناسيز گوج دونيادا
حؤكمونو يوروتن.
فقير- مسكين قومي،
خورلاييب گئدهن.
آلاييم روس قاديني ،
هاردا وارسا گئديب،
داغستانين قيزلاري،
ارسيز قالسين آغلاييب.
بييلملي قيز ايستهيهنه،
روس قيزلاري يئتر.
داغستان قيزين قايغي سي،
بيليم سيز قالسين هر زامان.
اؤز خلقيمدن اوولانيب
گؤرمك ده ايسته مهيه رك بئزيب
گوجلو بيز قووم ايله
دولاشاييم گزيب.
بوگون ايسته ديگيمي ائديب
كئف چكمك گرهك منه،
يارين اولاجاغي،
نه گرهك دوشونمه گه؟
احمق دير او كيشي،
ايراغا گؤز آتان،
بوگونكو حاضير ماليني،
بورجا وئريب ساتان.
اوكتاي حاجامات
داغستان- كوموك ادبياتي نين گؤركملي اديب، شاعير و دراماتورگ لاريندان بيري ده آكتاي حاجامات اولموشدور. او، 1910 جو ايلده اندري شهرينده آنادان اولوب، ياخشي تحصيل آلدي و بير معلم كيمي ايشه باشلادي. گنج زامانلاردان الينه قلم آليب معلم ليكله برابر شعرلريله ده خالقي اوياتماغا چاليشدي. او «يولداش» درگيسينده مقاله لرو شعرلر يازدي. توركجه و روسجا اثرلر ياييملادي. پوشكين، گوگول و ماكسيم گورگي نين اثرلريني آناديلينه چئويردي. عيني حالدا اونون بيرسيرا اثرلري ده توركجه دن باشقا ديللره او جمله دن روسجا و انگيليسجه يه چئوريلدي.
آكتاي حاجامات سووئت يازارلار بير ليگي نين عضوو اولاراق «داغستان يازارلار بيرليگي» نين ده فعال عضولريندن اولموشدور. آكتاي شعر، حيكايه، تنقيد آلانيندا دهيرلی اثرلرين صاحبي دير. تانينميش اثرلري بونلاردير: من غرورلويام، كوموك اوواسيندا، ايگيدين عائلهسي (حيكايه)؛ چليك قاپان، انصار، استاو ايله راشير، آغ گؤورچين (پيئس) و بيرسيرا دا شعر دفترلري واردير. آنجاق اوشاقلار اوچون ده شعرلر يازميشدير. «آغ گؤورچين» اثري دونيانين كلاسيك اثرلري آراسيندا يئر توتور و دونيا ديللرينه ترجومه اولموشدور.
سور حياتيم، سور!
اورهگيم شاد منيم،
كؤنلوم دولموش تومورجوق،
او دري پارچاسي كيمي گونلري،
ائتديك قوزو كوركو كيمي گور
سور حياتيم، سور!
من قدهر اومجاما
ديكميش ايديم نور،
شونا سئوینيرم،
سور حياتيم،سور!
سور حياتيم، سور!
دونيالارين خاصي
گنج دونيام و گور،
ائتمه سه، ائتمه سين،
شيمارانلر قبول.
سور حياتيم، سور!
شاشميشلار دئويره
قازيور ديبسيز چوخور،
بيز ايسه كئچمهيه
آرييوروز كؤپرو،
سور حياتيم، سور!
اورهگيم شاد منيم،
كؤنلوم دولموش تومورجوق،
او دري پارچاسي كیمي گونلري
ائتديك قوزو كوركو كيمي گور
سور حياتيم، سور!
***
كيم سؤيلر
كيم دئيير من ساواش سئومم دييه؟
دوغرو فيكير اوچون ساواشچي يام.
فيكريم منيم آيدینليق گون
دوشمنين كور دومان.
گونوم سؤنوك اولمازسا
هر زامان دا ائليم.
آما سيس گلهجك اولسا،
دهليريب چيخان سام یئلي يم.
*****
انسانا
انسان! انسان! بوش بوراخما سن
گؤيدهكي چوخورلاري،
گؤيه چيخماغا بوراخما سن
يئردهكي شيطانلاري.!