سعيد سلماسي
آذربايجان ادبياتيندا ده ييشيك ليك يارادان و اينقيلابي فيكيرلري شعره آلان گنج شاعيرلردن بيريسي سعيد سلماسي دير.سلماسي 1268 ايلينده سلماس شهرينده دونيا يا گؤز آچدي.آتاسي خليل بير يوخسول اولاراق عائله سيني بوردان اورا،اوردان بورا چكه رك معاشيني دولانديريردي.بالاجا سعيد اوشاقليق دؤورانيني خوي و سلماسدا كئچيرديب،يئني يئتمه چاغيندا باكي يا گئديب اورادا چاپخانادا ايشله مهمه با شلايير. همين چاغدا باكيدا اينقيلابي حركت باشلاياراق سعيد بئله حركتلريله تانيش اولور.اونلارين يازديقلاريني اوخويور،گؤزو آچيليب ادبيات ايله ماراقالانير.او،اورو پاني دا گزمهيه نايل اولموش و ياخيندان مدنيت لرين ايره لي اولدوغو، آنا يوردونون گئري قالديقيني گؤرور.گئري قالماغين نهدن لرين آراييب آختارير.مشروطه اينقلابي نين غلبه چالما سيندا وطني ايرانا دؤنور و قازانديغي دوشونجه لري ايشه سالماق ايسته يير.ايرانا گله رك شفق.. آدايندا بير قزئته ني يولاساليب، اؤيره نديگي اينقيلابي فيكيرلري يايماغا باشلير.[1]
آذربايجاندا شيخ محمدخياباني دموكراتيكحركتلره باشلاياندا، سعيدسلماسي اونون اوردوسونا گيريب، تقي رفعت و جعفر خامنهاي ايله بير ليكده تجدد قزئتي ني چيخارماغا موفق اولورلار. گنج سعيد اوچ ايل تامام قلم سيلاحي ايله وطنينين اشغالچيلاري نا قارشي دؤيوشور. گؤزهل شعرلرقوشور. اونون «آمال وطن» آدلي شعري بوتون آزادليق سئوهر مجاهيدلرين ديلينده از بر اوخونور:
آماليميز، افكاريميز اقبال وطن دير
سرحد بيزه، قبله بيزه خاك وطن دير
دعوا گونو يكسر گؤرونن قانلي كفن دير
ايرانلي لاريق،جان وئريبن نام آلاريق بيز.
دعوا دا شهادتله هامي كام آلاريق بيز.
مير احمد كسروي «ايران مشروطه تاريخي» كيتابيندا بوشعرين ستارخان اوردوسوندا مجاهيدلر طرفيندن بير ميللي سرود كيمي اوخوماسيني يازير بوشعر بوتون تبريز و آذربايجان ميللتين ديلينده ازبردن اوخونان شعر ايدي.
قان ايله قيلينج دير گؤرونن بايداغيميزدا
جان قورخوسو يوخدور ديليميزده،جانيميزدا
هر گوشه ده بير شير ياتيب تورپاغيميزدا
ايرانلي لاريق جان وئريبن نام آلاريق بيز
دعوا دا شهادتله هامي كام آلاريق بيز.[2]
بوشعر، بالاجاليغينا باخماياراق معنا و اينقيلابي روحيه سيله اولدوغو اوچون اؤلكهنين سرحد لريندن آشيب كئچير و چوخلو قوزئي آذربايجان و توركيه شاعرلري اوندان استقبال ائديرلر. بو، مومكون اولمازدي، مگر شاعرين اورهييندن قوپدوغو اوچون، اورهكلرده اوتوروردو. سعيد آزياشلي اولدوغونا با خماياراق، عثمانلي و اوروپا ادبياتي ايله تانيش اولوب و اونلاردان ايلهام آلاراق گؤزهل شعرلر دئميشدير. «خيال منفور» آدلي شعرين اوخوياندا شعرينده يئني مفهوم ايله فورم هر اوخوجونو اؤزونه چكير. بئله بير فورما و معنا قاباقجا شعريميزده اولماميشدير.
چكيل، حياتيمي مدهش ائدهن خيال،چكيل.
مودام نفر ته باعث او حال طنازين.
چكيل ده قيلما منه شوخ مشربانه نگاه
ثبات عزميمي قيرماز او چشم غمازين.
***
دانيشما سوس دئيرم، ايسته مم، يقين ائتمه
گلير يادينا بير شب باشين سينمده ايكن
او آلماليق ؟ بيرده بيز اوتورموشدوق...
آغاجلارين آراسيندا غروبا قارشي يمين.
قمر افول ائيله يرك،درين –درين بير آه
چكيب، ياپيشدين اليمدن،او دم دئدين،اي واه
صاباح ياخلا شيور منجه سيزدن آيريلماق.
***
تحمل بشرين خارجينده نكبت دير
شو سؤز آه... يالانميش،بو بير خيانت دير.
چكيل، چكيل ! مني آلاتما !... ايسته مم مطلق.
گؤروندويوكيمي بو تاريخه قدهر تكجه آذربايجان تورك ادبياتيندا يوخ،بلكه فارسي ادبياتيندا دا بئله فورما، وزن و بيان ايله شعر دئييلمه ميشدير.بو،يئني سربست شعريميزين ايلك نمونهلريندن دير، عثمانلي شعرينين ائتكي سي ده گؤرونمكده دير.[3] داها باشقا شعرينده بو يئني ليك داها آرتيق اؤزونو گؤسترمه ده دير:
يئتير گوشه داد استمداد
هر طرفدن هواي استبداد
ائيله يير جسم ميللتي مسموم
حؤكم فرما.نفاق و محو و داد.
شاد اولور دل گؤرونجه ميللهتينين
بير بؤلوك معرفت لي احرارين
قطع ائدهرلر قلمله ريشه سيني
شجر ظولم اولان ملائينين
سعيد سلماسي هله20 ياشيندايديكي شيخ محمد خيابانينين نهضتي قاوزاندي و سعيد بو حركتده رفعت و خامنهاي ايله برابر دؤيوشور:آنجاق اونون سيلاحي قلم اولورسا دوشمنين سيلاحي توپ- توفنگ دير. بو نهضت قانا بيله نيرسه، گنج سعيد ده بويولدا شهيد اولور. سعيد سلماسي اؤلور،آنجاق نئچه شعر اؤزوندن يادگارقويور و همين شعرلر گله جكده بوتون آذربايجان و ايران شعرينين آلين يازيسيني ده ييشديرير و توركجه، فارسي شعرده يئني سربست شعره يول آچير.[4]
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی