سلطان حسین بایقارانین شعری حاققینده

 

   تاریخی کتابلار، سلطان حسین بایقارا نین سلطنتی دورونون اولایلاری حقینده چوخلو معلومات وئریب و سلطانین یاشاییشی حقینده ده یازمیشلار. بو مورخلر اونون 35 ایللیک خدمتیندن اؤلکه آوادانلیغی باره سینده ده سؤزلر ایره لی سورموشلر. تذکره الشعرا، تحفه ی سامی، مجالس النفائس، مجمع الخواص کیمی تذکره لر سلطان حسین بایقرانین شاعرلیگینه اشاره ائدیب، شعرلریندن اؤرنکلر ده گتیرمیشلر. آنجاق بوگونکو گون ده اونون حقینده یلزیلار گئدیر. ایلک اؤنجه سلطان حسینین "بایقارا" لقبی اوزه رینده دایانماق گرهکیر. مجالس النفائس بو باره ده یازیر: " سلطان حسین میرزانین بؤیوک قارداشی "بایقارا میرزا" اونون تربیت و بؤیوتمه سینده چوخلو چالیشمیش و اونا گؤره ده اونون آدینی "سلطان حسین میرزا بایقارا آدلاندیرمیشلار.[1]

   سلطان حسین بایقارا 816 ه /1438م دا دونیایا گلیب و 885 ه/1507 م دا دونیادان کؤچوبدور. آنجاق اونو بیزیم ملته سئودیره ن بؤیوک تورکجه دیوانی اولموشدور کی داها بوندان بو یانا داها آرتیق ماراقلارلا قارشیلاناجاقدیر.

   دکتور ذبیح اله صفا "ایران ادبیاتی تاریخی"نده بئله یازیر: "سلطان ابولغازی حسین میرزا تیموریلرین علم پرور و شعر سئوه ر شهرتلی سلطانلاریندان ساییلیر کی سلطنت دورو تیمورسلطانلاری نین بیلگی سی و ادب اهلی ایله بزه نمیشدیر".[2] او، سلطان حسینین یاشاییشی باره سینده قایناقلاردان دانیشارکن یازیر: " اونون حقینده تحقیق قایناغی گتیرمک نظره آرتیق گلیر؛ چونکی اونون عهدینده، یا اوندان سونرا یازیلان اؤنملی تاریخ کتابلاری نین هامیسی اونون تعریفی و مدحی ایله دولودور؛ او جمله دن: مطلع السعدین، روضه الصفا، حبیب السیر و ... بونلاردان علاوه دولتشاه سمرقندی ده اونون باره سینده مفصل بیر بؤلومو یازمیشدیر."[3]

   او، یئنه آرتیریر: " سلطان حسین ایکی دیلده –فارسجا و تورکجه شعر قوشوب، شعرلرینده "حسینی" تخلص ائدیردی".البتده، دوکتور صفا اونون اؤلکه نین آوادانلیق و عمرانی حقینده سؤز آچیب، یازیر: " هراتدا دوزه لتدیگی مدرسه و کتابخانادا، ایکی مینه یاخین طلبه اونون خرجیله تحصیل ائدیردیلر و اونون امریله دوزه لینن عمارتلر معمارلیغین ان اینجه فن لرینی اؤزونده ساخلامیشدیر". او، با باره ده معلومات وئردیکدن سونرا، تکجه بیر فارسجا غزل گتیرمکله کفایتله نیر. آنجاق باشقا بیر موضوعو دا آرتیریر و بئله دئییر کی "مجالس العشاق" اثری سلطان حسین بایقارایا منسوب دور.

   دئمک لازیمدیر کی بو کتاب سلطان بایقارادان یوخ، بلکه کمال الدین حسین گازرگاهی نین اولموشدور.گازرگاهی بو اثرینی سلطان حسینه تقدیم ائتمیشدیر.[4] بو شائبه نی باشقا فارس ادیبلری او جمله دن علی اصغر حکمت ده دئمیشدیر[5]. ادوارد براون بو شائبه لرین یاراتماسیندا اوزون الی واردیر.[6]

   ادوارد براون دا سلطان حسین بایقرانین شاعرلیگی حقینده دکتور ذبیح اله صفادان آرتیق بیر سؤز دئمه میشدیروبونو آرتیرماق گره کیر کی او، بوتون ادبیات تاریخلرینده بئله بیر سیاستی ایره لی سورموش و ایران دئدیکده، تکجه فارسلاری نظرده توتور. ایراندا یازان عالم لر هئچ بیری بایقرانین دیوانیندان یازمامیشلار، تکجه اونون تورکجه شعری ده واردیر دئیه رک واز کئچمیشلر. آنجاق هامیسی بایقرانین تورکجه دیوانی نین اولدوغونا اشاره ائتمیشلر.ایراندا آدلارینی چکدیگیمیز ادیبلردن علاوه، دکتور رکن الدین همایون فرخ دا سلطان حسین حقینده اشاره لری واردیر.

   تاریخده چوخلو تذکره یازانلار اوندان یازمیشلار. بوگونکو ادیبلردن ، تورک ادیبلری "حسینی" دیوانینی نشر ائتمکله چالیشماغا باشلامیشلار. الک دؤنه اولاراق، اسماییل حکمت اونون دیوانینی 1946 جی ایله چاپ ائدیب، یایدی.[7] اوندان سونرا گلن ادیبلر ده بیر-بیر بو ساحه ده اله قلم آلمیشلار. نهاد سامی بانارلی اؤز کتابی " رسیملی تورک ادبیاتی تاریخی"نده، شاعرین حیاتینا باخاراق، یازیر: سلطان حسین بایقرا، شعر و ادبده هرات مکتبی نین بانیسی دیر. اونون ساراییندا ایران و تورک شاعرلری نین گؤرکملی سیمالاری او جمله دن جامی، هاتفی، امیر علیشیر نوایی،و سلطان علی کیمی بؤیوک خطاطلار، کمال الدین بهزاد کیمی نهنگ رساملار، دولتشاه سمرقندی کیمی بؤیوک تذکره چیلر توپلانیبو بایقرا مجلیسی آدلانان مجلیسلر قوروب، امیرعلیشیر نوایی نین شعرلرینی اوخوماقلا ماراقلانیردیلار.[8] ادیب آرتیریر سلطان حسین دیوانی اونون اؤلوموندن سونرا مرتب اولموش و خلق طرفیندن قلرشیلانمیشدیر. هابئله بانارلی بونو آرتیریر کی اونون شمشیری و اقتداری شغرلریندن داها آرتیق مشهوردور.بونو دا اضافه ائتمک گره کیر کی همین ادیب امیر علیشیر نوایی اوچون 12 صحیفه یازاراق، بایقرا اوچون یاریم صفحه یه قناعتله نیر.

   بایقرا دیوانی نین الیازمالاری بوگون دونیا کتابخانالاری نین چوخونون زینتی دیر. بوگون اونلارجا دیوان الیلزمالاری استانبول، هرات، لندن و باشقا شهرلرده و اؤلکه لرده موجوددور.

   سلطان حسین بایقرانین دیوانی مختلف شهرلرده و اؤلکه لرده او جمله دن: هرات، استانبول، افغانستان و ازبکستاندا چاپ اولوب، یاییلیبدیر. یاخین گله جکده اونون باشقا چاپلاریلا دا اوز –اوزه گله جه ییک.

   بیز، سلطان حسین بایقارا نین تورک دیوانینی افغانستاندا 1976 جی ایلده یاییلان چاپینی الده ائدیب و اونو چاپا حاضیرلادیق. اومورام ادب سئوه ر خلقیمیزین تدقیقلریله دیوانین علمی چاپینا زمینه داها آرتیق یاراناجاقدیر.

 

 

 

بایقارانین شاعرلیک دونیاسی

 

سلطان حسین بایقارا، اقتدارلی بیر سلطان اولاراق، 35 ایل اؤلکه ده حکم سورموش، بؤیوک ساواشلاردا ظفرلر قازانمیش، اؤلکه نی دوره نه سالاراق امین – آمانلیق یلراتمیش و اؤلکه نین ادره سی ایله برابر شاعرلیک ده ائتمیشدیر و گؤزه ل غزللریله دیلیمیزه خدمت گؤسترمیشدیر. شوبهه یوخدورکی اونون اؤلکه نین آوادانلیغی اوغروندا چالیشدیغی ایله برابر، دیل و ادبیاتیمیزین گلیشمه سینده چابالاری دا اؤنملی و قالارقی دیر. اونون ایگیدلیگی، جسورلوغو و اؤلکه دولاندیرماسی بیر یانا، عاشقانه غزللری ایله داها آرتیق ائل ایچینده یاشاماسینا زمینه یارادیر. بیز بورادا سلطان حسین بایقرانی بیر شاعر کیمی گؤرمک ایسته ییریک و شاعرانه دویغولارینی، دوشونجه لرینی و دیل اوغروندا باشاریلارینی اینجه لمک قصدینده ییک.

   آذربایجان و تورک دونیاسیندا چوخلو حاکملر، سلطانلار و خاقانلار سیاست و ساواشلارلا برابر، بو اینجه ساحه لرده ده چالیشمیشلار. یاخشا یا بوراسی دیر کی بو سلطانلار، حرمسرالار دوزه لتمک و رقاصه لرله خوش کئچیرمک یئرینه، عالم لر، صنعتکارلار و شاعرلرله ییغینجاقلار قوروب، ادبیات و اینجه صنعت اوغروندا چالیشماغی خوشلاییردیلار. هوسبازلیق یئرینه، دیل و ادبیاتین چیچکلنمه سی یولوندا چالیشیردیلار. ایراندا، حتا یاخشی تانینمیش سیمالار- کریم خان زند، و ... کیمی شاهلارین ساراییندا مغبچه لر، قارینلارین هوسلری ایلک پلاندا دایانیرسا، تورک سلطانلاری  بونلارین ترسینه، شاعرلری ، موسیقی چی لریريال نقاش، خطاط، منجم و عالملری توپلاییب، اونلارین اردم و ادبلریله خوش اولودولار. آنجاق بو سؤز، او دئمک دئییلدیر کی تورک سلطانلاری نین هامیسی بئله اولموشلار؛ ایچلرینده ظالم، قان یوران و عیاش لاری دا اولموشدور. بلکه بونو دئمک ایسته ییرم کی شاعر ساطانلاریمیزی باشقا سلطان و شاهلاردان آییرماق لازیمدیر. بو سلطانلار عشق و سئوینج ایله شعر یازاراق، خلق لرینه ده محبت ایله توخونوب، ادبیات و دیلیمیزه ده خدمت گؤسترمیشلر. احمد برهان الدین، سلطان بایقارا، جهانشاه حقیقی، شاه اسماعیل صفوی و باشقالاری بئله اولموشلار و اونلارین واقعی حیاتلاریندا عیاشلیق، قادین بازلیق، و باشقا چیرکین عادتلر یئرینه خلق سئوگیسی، ائل قایغیسی نی گؤرمک چتین دئییلدیر. او بیری طرفدن بو شاعرلر، عشقدن دانیشان زمان، دیللری باشقا شاعرلردن فرقله نیر. بورادا، حتا عشق و یئوگیه ایگیدلیکله توخونورلار، گاهدان سلطانلیقلارینی سئوگی یولوندا ذلیل بیلیرلر. بیز بورادا بو دئدیک لریمیزی سلطان حسین بایقرانین دیوانیندا گؤسترمک ایسته ییریک.

   هر سؤزده اؤنجه، حسینی نین دیوانیندا بو نئچه موضوعو آراشدیرماق لازیم بیلیریک:

شاعرلیک و سلطانلیق

شعر دونیاسی

عشق دونیاسی

سؤز و دیل باخیمی