فارس ادبیاتینی تورکجه اوخویاق - 6
خیام
عمر خیام فارس ادبیاتی‌نین گؤرکملی شاعیرلریندن‌دیر. او، اصلیندن شاعیر یوخ، بلکه بیر عالیم، منجم و فیلسوفدور. آنجاق نئچه روباعی سؤیله‌مکله بوتون دونیادا شهرت قازانمیش و قالان اثرلرینه کؤلگه سالمیشدیر. اونون اصیل نه‌دنی، بلکه‌ده محتوادان آسیلی اولموشدور. خیام بیر فیلسوف کیمی روباعی‌لرینده چیخمیش ائدیر و آنلاری غنیمت بیلمه‌گی تبلیغ ائدیر. اونا گؤره ده بیر سیرا باغلی فیکیر آداملار اونو کافر بیله‌رک طرد ائتمیشدیر.
او بیری یاندان، باشقالاری اؤز ایسته‌دیگی و دوشوندوگو شعرلری قوشوب خیام آدینا یایمیشلار. بونا گؤره‌ده بو گون خیامین دیوانی نئچه یوزدن، بلکه‌دن میندن آرتیق روباعی‌نی احتوا ائدیر بیر حالدا کی، ادیبلر اونون روباعی‌لری‌نین یوزدن آز بیلیب و قالانی‌نی اؤزگه‌لرین آرتیرمالاری ساییرلار.
خیام آلتیجی هیجری یوز ایلده یاشاییب، روایتلره گؤره خواجه نظام‌الملک و حسن صباح‌‌لا هم‌درس اولموش و بیر ـ بیرلریله عهد ائتمیشلر کی هر مقاما چاتدیلار یولداشلاری‌نین الیندن یاپیشیب حمایه ائتسینلر. آنجاق هر اوچو ده مقام صاحبی اولورلار. اما هر بیری‌نین یولو باشقاسیندان آیری اولور. خواجه نظام‌الملک صدر اعظم اولور و سارایلاردا حکومت ایشینه باخیر. حسن صباح الموت قالاسیندا حکومت و خلافتله مبارزه‌یه قوشولور و قیامین رهبرلیڲینی بوینونا آلیر و عمر خیام بیر عالیم اولاراق شاعیرلیک ده ائدیر.
عمر خیامین روباعی‌لری دونیانین دیللرینه ترجومه اولموش گاهدان فارس دیلینده اولان شعرینده داها اینجه و داها گؤزه‌ل ترجومه اولاراق شهرت قازانمیشدیر. اۏ جمله‌دن فیتز جرالدین انگلیسجه ترجومه‌سی دونیادا شهرت اله گتیرمیشدیر. آنجاق تورکجه ترجومه‌لری ده اوندان اسگیک اولمامیشدیر. بونودا آرتیرماق لازیمدیر بو گونه قده‌ر چوخلو تورک شاعیرلری خیامین روباعی‌لرینی ترجومه ائتمیشلر و بو ایشی ده چوخ بؤیوک شاعیرلر یاپمامیشلار. الیمیزده اولان آشاغیداکی روباعی‌لری اوخویالیم:
سرّ ازلی نه تو دانی و نه من.
***
سیرر ازلی نه سن بیلیرسن، نه ده من،
بو بیلمه‌جه‌گی نه سن اوخورسان، نه ده من.
بیز پرده‌نین آرخاسیندا سؤیلشمه‌ده‌ییز،
تا پرده دوشور نه سن قالیرسان، نه ده من.
ترجومه‌یه دقت ائده‌نده گؤروروک عینی معنا فارسجادان تورکجه‌یه چئوریلمیش و هئچ اسگیک‌لیک گؤزه گلمیر. وزن و آهنگ ده عینی‌دیر.
اصلینده اولان کلمه‌لر و سؤزلردن آنجاق ایکی یا اوچ داناسې «سرّ ازلی» و «پرده» قالمیشدیر و قالانی تورکجه سؤزلر ایشلنمیشدیر.
باشقا بیر روباعی‌سی:
چرخین نه ایمیش قازانجی من گلمیش کن،
هم آرتماز اونون گؤزه‌للیگی اؤلسم‌ده.
هم ده قولاغین ائشیتمه‌دی بیر کسدن،
چرخین نه ایمیش قصدی بو گلدن ـ گئتدن؟
خیامین فیکیر دونیاسی، روباعی‌لرینده، ترنم اولونور و بیر سورو شکلینده انسانلاری اویاتمادا رول اویناییر:
اول قصر کی مئی ایچیردی بهرام اوردا،
جیران بالا قویدو، تولکولر ائتدی یووا،
بهرام بوتون عؤمرونو گؤر اوولارکن،
گؤردون نئجه اوولارې گور اما؟
و باشقا بیر روباعی‌سی:
کوزه یاپیلان محلده کئچن گئجه من،
گؤردوم ایکی مین کؤزه‌یی دینمز و دینن،
دیرلردی منه زبان حال ایله:«ـ هانی؟
کوزه قاییران، کوزه آلان، کوزه وئره‌ن؟»
آنجاق خیامین روباعی‌لرینده ائله گؤزه‌ل بو کوزه مسئله‌سی و کوزه قاییرانا اشاره‌لر اولوبدور کی چوخلو آداملار و شاعیرلر بو سایاق شعرلر قوشوب و خیاما باغلامیشلار و بیز بو گون بو روباعی‌لرین خیاما نسبت وئریب ـ وئرمه‌سینده حیران قالیریق، او جمله‌دن:
بوکوزه کی من تک عاشق زاریمیش،
زولف سیه یارا گرفتاریمیش.
بیر قولپ گؤرورسن، سن اونون بوینوندا،
بیر قولدور او کیم حمایل یار ایمیش.
خیامین فیکیر دونیاسی بودور:
هر چؤلده کی بیر لاله گؤیرمیش ـ بیتیمش،
اول لاله‌یی بیر شهین قانی سرخ ائتمیش.
باغلاردا بیتن بنفشه‌نین هر بیری‌سی،
بیر ماهوشین یوزونده بیر خال ایمیش.
***
هر اوت کی لب جویده باش گؤسترمیش،
گویا دوداغیندا بیر پری‌نین بیتمیش،
تحقیریله ائتمه‌یین او نوعی پامال،
بیر لاله رخون خاکی اونو سبز ائتمیش.
خیام زمانه‌دن شکایتله‌نیر ده. اؤزونو تانری یئرینه قویوب، باشقا نوع دونیانی یاراتماغا فیکیرله‌شیر:
الله کیمی اولسایدی الیمده امکان،
بو چرخی بوتون من گؤتوره‌یدیم آرادان.
بیر اؤیله فلک ایشه سالاردیم یئنی‌دن،
کازاده اولان کامه چاتاردی آسان.
خیام، یاشاییشدان مختلف تصویرلر یارادیر. اؤزونون بیلمزلیگینه اشاره ائده‌رک، گاهدان شبهه و شک ایله دونیایا و یارانیشا توخونور، بعضا نیهیلیزمه یاخینلاشیر و بیر زامان دا فرصتی ـ دمی غنیمت بیلمه‌ڲی توصیه ائدیر، باشقا بیر یئرده قضا و قده‌ره او قده‌ر اینانیر کی انسانی اختیارسیز ساییر. آنجاق بالاجا مجملی شعر دفترینده، خیامین بؤیوک آغیر و درین دوشونجه‌لری یاتمیشدیر و 800 ایلدیر کی ادیبلری، عالیملری و روحانی‌لرین باشینی اؤزونه قاتیبدیر. بیز بورادا باشقا بیر مسئله‌یه ده سیزین دقتینیزی چکیریک؛ اودا تورکجه‌یه چئویرمه‌لرده اولان گؤزه‌للیکلر و اینجه‌لیکلردیر. دوغرودان دا اصلینده اولان لطافت و گؤزه‌للیک عینی حالدا تورکجه‌میزه چئوریلمیشدیر. بورادا نئچه روباعی‌نین ترجومه‌سینی وئرمکله، خیام روباعی‌لرینه سون قویوروق:
مابین جهان و کفر و دین بیر دم‌دیر،
هم فاصله‌ی شک و یقین بیر دم‌دیر.
سن کؤنلونو شاد ائت باری بو بیر دمده،
چون حاصل عؤمروموز همین بیر دم‌دیر.
***
اول دم کی منی ییغیب ازه‌ر پای اجل،
مندن کسیلر ریشه‌ی امید و عمل،
یالنیزجا صراحی یاپینیز توپراغیمی،
بلکه تؤکه‌لر مئی، گینه دیرلیک وئره ال!
***
سونسوز فلگین دایره‌سی آلتدا مدام،
ذوقیله مئی ایچ کی ظولم ائده‌ن‌دیر ایام،
آه ائتمه، سنه گلن زمان نوبت‌دیر،
زیرا وئریلیر هر کسه دوریله بو جام.
***
میخانه‌یی بیز مئی ایچدیک آباد ائتدیک،
مین توبه قانین شرابا قاتدیق ایچدیک،
من ائیله‌مه‌سم گناه، رحمت نه گره‌ک؟
بیز رحمته بو گُنه‌له زینت وئردیک!..
***
سؤیله بو جهانا کیم گناه ائیلمه‌دی؟
گر ائتمه ایسه گینه نئجه عؤمر ائیله‌دی؟
من پیس ائله‌سم، سن ده جزا پیس وئرسن،
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی