فارس ادبیاتینی تورکجه اوخویاق - 5
خاقانی شروانی
خاقانی دونیا سویه‌سینده تانینان آذربایجان شاعیری‌دیر کی اثرلرین فارسجا یازیب یارادیبدیر. آلتیجی یوز ایلده آذربایجان بؤیوک شاعیرلری قوینوندا بئجه‌ردیب و ادبیات دونیاسینا هدیه وئرمیشدیر و بو شاعیرلرده کلاسیک شعرده زامان قانونلارینا اویغون اولاراق اثرلرینی فارسجا یازمیشلار. بو آرادا خاقانی، نظامی، مهستی، فلکی، بیلقانی و اونلارجا باشقا آذربایجان شاعیرلری اؤز اثرلرینی فارسجا یازمیشلار. آنجاق آذربایجان دامغاسینی دا شعرلرینه باسمیشلار.
خاقانی 6 جی یوز ایلده فارس ادبیاتی‌نین زیروه‌سینده دایانان، قصیده‌نین تاریخ بویو ان بؤیوک شاعیری تانینیر. او مختلف اؤلکه‌لری گزیب دولانیب، بیر عؤمر مبارزه ائده‌رک حق و حقیقتدن مدافعه ائتمیش و یارادیجیلیغینی بو یولدا ایشه آپارمیشدیر. خاقانی‌نین دا اثرلری آذربایجان کولتوروندن قیدالاناراق فارسیجا یازیلمیشدیر. آنجاق اونون تورک روحیه‌سی فارسجا شعرلرینده گیزلنمیر. بلکه آیدین آشکار گؤرونور. بو گونه قده‌ر مستقل تورکجه دیوانی اله گلمه‌میشسه ده، دیوانیندا و باشقا اثرلرینده ایکی دیلده ـ تورکجه و فارسجا ـ ملمع‌لری چوخدور.
خاقانی‌نین اثرلری بونلاردیر: دیوان: 17000 بیت، تحفة‌العراقین: 3000 بیت‌لیک مثنوی، منشات: شاعیرین 31 مکتبونون احتوا ائدیر و ختم‌الغرایب.
خاقانی دا تورک کولتورونو فارسجایا چئویرمیش و بو گون اونون دیوانی و باشقا اثرلری یئنی دن آنا دیلیمیزه قایتاریلمیشدیر. یئنه ده بیز بورادا فارسجا اصلی اولان شعرلری تورکجه چئویرمه‌لریله توتوشدورماییریق. چونکو اؤزونوز تکجه تورکجه‌سینی گؤردوکجه ایناناجاقسیزکی بو گؤزه‌للیکده شعر 800 ایل بونجا اؤنجه فارس دیلینده اولا بیلمز و داها باشقا بیر سند لازیم دگیلدیر. اونا گؤره بیر نئچه غزلی‌نین تورکجه چئویرمه‌سینی وئرمک‌له کیفایتله‌نیریک.
گئتديكجه بو عشقين مرضی پر خطر اولدو،
درمان ائله‌ديكجه اونا، دؤندو بتر اولدو.
عشقين اودو یاندیردی منيم جانیمی ای وای،
بو واقعه‌دن جمله جهان باخبر اولدو.
حسرتده قالیب، وصله اميد ائيله‌ميشم من،
ظولمتده قالیب، ايسته‌ييم هر آن قمر اولدو.
سنسيز، گؤزه‌ليم، هجره دؤزوب زهر ايچردیم،
گلجك یانیما زهر دؤنوب بال شكر اولدو.
گؤردوم سنی، هر درد و الم گئتدی، داغيلدی،
احوالیما باخ، سانكی گئجه‌يدی، سحر اولدو.
خاقانی، سئوين، ايندی يارین رحمه گليبدير،
بوندان سورا کؤنلون، دئيه‌سن، بخته‌ور اولدو.
***
جانیم نه قده‌ر وار، منه جانان سن اولارسان،
جاندان دا عزيز اولسا بير انسان، سن اولارسان.
سن اينديه‌دك قلبيم اوچون قلب ايدين، ای يار!
بوندان بئله‌ده جانیم اوچون جان، سن اولارسان.
هر يارام اگر اولسا، اونون ملحمی سنسن،
هر درديم اولارسا، اونا درمان سن اولارسان.
کؤنلون نئجه ايسترسه، ائله وئر منه فرمان،
عؤمروم نه قدر وار، منه سلطان سن اولارسان.
بيلرسم اگر شرحينی ايمان ايله كفرون،
باش حرفله سر لوحه‌ی ديوان سن اولارسان.
بوندان بئله آلداتما منی كفرله، دينله،
خاقانيه هم كفر، هم ايمان سن اولارسان.
نه دير؟ گلسن اگر، ای گؤزو شهلا،
البته كسی، خاقانيه خاقان سن اولارسان.
***
وقتيم یوخ كی، منيم منزل جانانه چاتیم،
ناتوان موروم، هئييم یوخ كی، سليمانه چاتیم.
هر نه گزديم بو چؤلو، خضر منه آچمادی یول،
بلكه بير نوع ايله من چشمه‌ی حيوانه چاتیم.
گئجه ظولمت، یول اوزاق، پوسقو وروب یولدا رقيب،
بيلميرم، بس نئجه اول سرو خرامانه چاتیم.
يوسف آسا ائديرم شكر شكايت يئرينه،
ايسته‌يير من شرفه: ياداكی زندانه چاتیم.
اووچومون یاخشیلیقین بولبوله تصوير ائده‌رم،
قوی سلامت بورادان بيرجه گلستانه چاتیم.
گؤز یاشینین طاقتی یوخ قطره‌سی‌يم،
قوه يئتمزكی، چیخیب ناوكی مژگانه چاتیم.
چاتماق سنه مشكل گؤرونور، خاقانی،
یول چتيندير، دئيينيز، بس نئجه آسانه چاتیم؟
***
ای نازلی گؤزه‌ل، شور ايله ميخانه‌ده رقص ائت،
مست اول، چال، اوخو، مجلس مستانه‌ده رقص ائت.
رقاصه اگر مست اولا، شوق ايله ائده‌ر رقص،
ای باده، بير آز سن ده بو پيمانه‌ده رقص ائت.
آدابی آتیب، عاری بوراخ، بوش سؤزه باخما،
مرحم ده یاخیندیر بيزه، بيگانه ده، رقص ائت.
باطنده فقط عاشيق ايله رقص ائله، جانان،
ظاهرده دئسه عاقيل و ديوانه ده رقص ائت.
سن بيل كی تكبّر آپاریر ذوق و صفانی،
بعضاً اوشاق اول، قارشیدا طفلانه ده رقص ائت.
بير او یاراسیندان تؤكولن قان كيمی قاينا،
جوشغون اوره‌ک اول، سينه‌ی پروانه ده رقص ائت.
خاقانی گئديب باغداكی بولبوللره اويما،
بايقوشلارین آوازینا ويرانه ده رقص ائت.
***
هانی بير يئل، آپارا کؤنلو گلستانه طرف،
توتاراق بلكه ياخامدان چكه جانانه طرف.
اوره‌گیم دوشدو ايكی درد و بلا اورتاسینا،
گاه گئده‌ر كاكيله، گاه زولفو پريشانه طرف.
جان چتينليكله چیخیر، باشیمین اوستونه تئز گل،
گؤزلرين تئز چیخارا جانیمی مژگانه طرف.
يوسفی جذب ائله‌دی، بيل كی، زليخا یوخوسو،
چكدی كنعاندان اونو مصره او سامانه طرف.
خبر ائت نازلی كمانداره كی، اؤز شستيله،
چكه بو قلبيمی بير لحظه‌ده پيكانه طرف.
من سوسوز قالمیشام، افسوس، پرستاریم یوخ،
كی، چكه لبلريمی چاهی زنخدانه طرف.
او خمار گؤزلری هئچ ميله آییلماز اصلا،
بير جام عاشيق قانی ايچسه، ال آتار جانه طرف.
بيز اونون خنجرينه حاضر اولان قوربانیق،
كاش كی، بير لحظه باخا بيز كيمی قوربانه طرف.
آغلايارسا بئله ناله ايله خاقانی،
قورخورام گؤز یاشی چكسين اونو طوفانه طرف.
***
سحر آچیلدی، گؤزه‌ل، شيشه آچ، گتير باده،
گونش كيمی منه سن باده وئر بو دونیاده.
سمادا بايرام آيی آتلانیب گئدره‌كن سن،
گول اوزلو ساقی، مئيله گل يئتيش داده.
آچیپ نقابینی اوزدن، منی آلوولاندیر،
كی، شمع كيمی آخیدیم گؤز یاشی بو سوداده.
کؤنول كی اولماياجاقمیش الينده آبادان،
باری خبر ائديب، اود وور بو ملكی بر باده.
گلابی ترلی اوزوندن آخیب او شربته كيم،
شكر لبين منه بخش ائتدی لعلی صهباده.
سنه ساياندا منيم، سئوگيليم، گناهلاریمی،
گئچ اونلاری كرمينله بو قلبی ناشاده.
گؤروب ده شعرينی خاقانی‌نین بير انصاف ائت،
طبقلا اينجی متكافات وئر او اوستاده.
***
يئرلشمز عاشيقين اوره‌گی جانا،
همتی سیغیشماز بوتون جهانا.
هر كس كی، عشقيده ثابت قدم‌دير،
باش اگمز او، يئددی قات آسمانا.
عقل وئرسه اونا قوشا تاج بئله،
عاشيق بویون اگمز بو شهرت و شانا.
عشقين چؤللر گزه‌ن قوشو، نهايت،
قايیدار جان آدلی بير آشيانا.
لاكين ايللر كئچدی، بو قوش نه‌دندير،
آشيان سالمايیر بير آسيتانا.
سودا كاروانینا منزيل او يئردير،
كی، عاقل آتینی سورمز ميدانا.
هله یوز آغاج دا اوزاقدا قالار،
چاتماز هئچ بير زمان او كاروانا.
عشقين لذتی‌نی بيلمزسن يقين،
هئچ اوز وئرمه‌ميشسه بو دويغو سانا.
خاقانی، هر كسين پايی دئگل عشق،
اولماز ناكسلرده اوندان نيشانا.
محبت بيليركی، اهل آدام یوخدور،
اونونچون ميل ائتمير هئچ بير انسانا.
***
کؤنلوم يئتر، نهايت، او وصاله،
جان قووشار او گول اوزلو جماله.
آغلايیرام كی، گؤز یاشیم اينجی تك،
سپه‌لنسين گول دوداغا، او خاله،
من جور به جور اونو خيال ائدنده،
مجنون اولوب، دوشه‌رم مين خياله.
ده‌لی کؤنلوم يارپاق كيمی تيتره‌يیر،
هر دوشنده گؤزوم او جوت هلاله.
صبريم توتموش ايندی هجران اوروجو،
بلكه بير گون چاتسین عيد وصاله.
اوجاديرسا وصالیینین مقامی،
چاتار آخیر اليم قصر جلاله.
قاناد چالار اميديمين بولبولو،
بير گوج آلسا سندن او پر و باله.
وصالينه نه تئز چاتدی بو کؤنلوم،
قورخورام كی، وقتسيز گله زواله.
خاقانی تئز تئز يادا سالسايار،
اونون شعری چاتار يوكسك كماله.
***
سن ای خمار گؤزلری قلب‌لری زار ائده‌ن يار،
عطر ساچان زولفلرين جانلاری ائتميش شكار.
سنين حسن و جمالین صحرانی جنت ائتميش،
عاشيقلرين ده آهی دريانی ائيلر بخار.
ايكی آيدا بير دفعه گؤروش وعد ائله‌ميشدين،
دؤرد گؤز اولدوم یولوندا، بيتمزمی بو انتظار؟
اوره‌کلره غم وئردی غضبلی كيرپيكلرين،
شكر دوداقلارینسا ائتدی غمی خوشگوار.
اژدهايا بنزه‌ين ساچین عقرب شكيللی،
كيم گؤردو عقرب اولسون بير قورخولو شاهمار؟
ساچلاری‌نین كمندی آلیب آپاردی کؤنلو،
محو ائتدی اؤز عطرلی قیوریمیندا، ای نگار !
بو زواللی اوره‌ک، باخ، گئتدی گؤزدن، کؤنولدن،
ايندی سنين قرارسیز زولفزنده توتموش قرار.
قاپینداكی بو عشقه دوشن خاقانيه باخ،
گؤر نئجه گؤزلريندن آتشلی قان ياش آخار.
***
حوسن‍و‍ن یوزدن بيرينه حسرت اولموش نوبهار،
سن قده‌ر ظولم ائتمه‌ميش مظلوملارا بو روزگار.
برقرار اولماز بير آن اصلا بو دونيانين ايشی،
كاش سنين عشقين اولايدی، اؤز يئرينده برقرار.
قوی قینا عريان قیلینجی، بوش يئره گزمه حريف،
یوخدور عالمده سنه قارشی دوران بير نامدار.
اختيارین كيمده ديرسه، یوخدور اوندان بير اثر،
من كيمی بير بينوايه وئرمه‌ميشسن اختيار.
بير بئله دوراندا سندن قاچماق اولماز، بيل بونو،
چونكو آزاد انسانا دوران آمانسيز تور قورار
یوخ شكايت ائتمه يه حقی، چكيرسه كيم غمين،
چونكی هر بير دردلی قلبه اؤز غميندير غمگسار.
من بيليب خاصيّتين هچ بوسه‌دن سؤز آچمیرام،
آنلايار بو رمزينی اول كس كی، وورموش شاهمار.
سن ده، ای خاقانی‌نین کؤنلو، راحاتلیق ايسته‌مه،
عشق اولان يئرده راحاتلیق، بيل، توتا بيلمز قرار.
***
ياریم منه جفا‌سینی بير آن كم ائتمه‌دی،
یاندیردی قلبيمی اودا، چشمين نم ائتمه‌دی.
دوشمن ده خلقدن اوتانیب، اوزده صلح ائده‌ر،
بير بؤيله صلحده، او منه همدم ائتمه‌دی.
«ائتمه» دئمكله اولدو ديليم اينجه توك كيمی،
لاكين او، توك قده‌ر ستميندن كم ائتمه‌دی.
بيرگون هئچ اولماسا، اؤزونو گؤستريب منه،
غمله دولو بو کؤنلومو او، خرم ائتمه‌دی.
ياریم بير اينجی تك چالیشیب دئشدی سينه‌می،
ياردی صدف كيمی، ياراما ملحم ائتمه‌دی.
عشقی اسير ائيله‌دی باخ، دردلی کؤنلومو،
بير آنلوقا اونو اؤزونه محرم ائتمه‌دی.
ظولم ائيله‌مكده بنزه‌دی ياریم بو عالمه،
لاكين او ياریم ائيله‌يی عالم ائتمه‌دی.
خاقانی‌نین یولوندا تؤكوب غم تيكانلاری،
بيرجه تيكان گؤتورمه‌گه قدمين خم ائتمه‌دی.
***
تعريفی گول جمالین دوشدوكده بو جهانه،
ناله‌لرين صداسی يوكسلدی آسمانه.
زولفون نقابه، گيزله‌شدی آی جمالین،
ياندی گونش، جهانین سيرری دوشوب عيانه.
كيم كی، سنين اودوندان شمع تك آلیشدی، ياندی،
گولدو، گولوش اود اولدو، مين شعله سالدی جانه.
عاشيقلره كی، بونجا جور و جفا سن ائتدين،
من گؤرمه‌ديم بير عاشيق دردن گله فغانه.
هر بير قوشا او زولفون بير گون سنين تور اولسا،
بيرده او قوش قايیتماز عؤمرونده آشيانه.
روحون خزينه‌سيندن، قيمتلی‌دير، بيل، عشقين،
من واله‌م بو لعله، مسكن اولان او كانه.
آل بو ده‌يرلی جانی، بير بوسه وئر، آجانان،
بير بوسه‌يه، بو جانیم، سنجه، دگه‌رمی، يا نه؟
خاقانی‌يه نه لازم خنجرله حمله ائتمك،
جان وئرمه‌يه یولوندا او آختاریر بهانه.
***
عشقيله مجنون ائتميش منی بير حوری مثال،
هر دم اونون لبیندن گؤرمكده‌يم مين زوال.
زولفونون هر كمندی صبريمی سالدی بنده،
ايمانی آلدی الدن اوزونده كی قاره خال.
آه، نه قده‌ر آغیردیر خاصيّتی دلبرين،
دوغرودان، چوخ پيس اولدو بيزه اوز وئره‌ن بو حال.
گلدی منيم یانیما بو گون پريشان كيمی،
یاندیم اونا اوره‌كدن، وئرديم بئله بير سوآل:
«ـ ای نازنين نگاریم، بو آغلاماق نه‌دندير؟»
دئدی كی:«ـ سنسيز اولموش اوره‌گیم پژمرده حال.»
يا رب، بو حال نه حالدیر، كيم گؤرسه بو جمالی،
هر گؤزده آيری رنگله جلوه‌له‌نر بی‌خيال.
خاقانی، آفرين دئی يارادانا، گؤر نئجه،
سودان، تورپاقدان بئله ياراتمیش حسن و جمال.
***
گؤزه‌ل ياریم، چؤله چیخ بير، دونو صحرانین الواندير،
قیزیل گول ارغوانيله می وصل ايچه‌لی آندیر.
گوله بولبول دئير:«ـ نرگس ائدير مين ناز، مين عشوه
مگر نرگس بونو بيلمير كی، باغری لاله‌نين قاندیر؟»
منه سوسن نصيحت ائيله‌يير كی، عشقه آلدانما!
نصيحت دينله‌مز عاشيق، بو سوسن‌دنمی پنهاندیر؟
فلك تاراج ائديب باغین بساطينی، وئره‌ر باده،
یاشیل بير اؤرتوك آلتیندا گولون حالی پريشاندیر.
آماندیر، گئتمه گلزاره كی، نادان بير تكان سهواً،
سنين بارماقینا باتسا کؤنولده بيل كی، طوفاندیر.
گؤزه‌ل دلبر، بو حوسن ايله اگر باغا قدم قويسان،
قاپار باش اؤرتوگون لاله، قبانی سرو عریاندیر.
اگر باده صبا باغدا دويارسا زولفونون عطرين،
وئريب قلبين آلار، سؤيلر كی، قيمت ايندی یوز جاندیر.
صبا ايله منيم اورتامدا بير غوغا قوپار اوندا،
دئيرلر:«ـ بو كولك‌له چارپیشان خاقانی ناداندیر.»
***
عشقين ايله، دلبريم. باخ، عقل سرگردان قالیب،
گؤرجه‌يين گول چهره‌نی، جان گؤزلری حيران قالیب.
عشقينه دوشموش مگر گوندوز، گئجه، بو چرخ تك،
توتمايیر آرام، اودور آواره، سرگردان قالیب.
هر ايكی عالمده چونكو گؤرمه‌دی بير آشنا،
اول گونش مثلی جمالین پرده‌ده پنهان قالیب.
كيم گؤرويسه زولفونون چوگانینی، بير توپ كيمی،
باشی ميداندا اونون چوگانینا قوربان قالیب.
كيم ايتيرسه باشینی، وئرسه کؤنول سن دلبره،
حالی زولفون تك پريشان، كاری بی‌سامان قالیب.
كيم گؤرويسه سنده كی آغ ديشلری بير آن بئله،
ديشله‌يیب بارماغینی، عؤمرو بویو حيران قالیب
كيم سنين وصلينده بير آب حيات آختاردیسا،
عؤمرو واركن دستگيری ظولمت هجران قالیب.
هر كيمه وصلين نصيب اولموش طلبسيز دهرده،
بير ساغالماز درد ايله گؤردوم كی، بي‌درمان قالیب.
بيل سنين عشقينده، ای دلبر، يازیق خاقانی‌يه،
آغلايان گؤزلر قالیب، بيرده دل بريان قالیب.
فلکی شیروانی
نجم‌الدین فلکی شیروانی دا 6 جی یوز ایلین ـ نظامی، خاقانی و مهستی‌نین چاغداشی شاعیری‌دیر کی بیر منجم شاعیر اولاراق نجوم علمینده زامانین بؤیوک عالیملریندن اولموش عینی حالدا شاعیرانه دوشونجه‌‌لرینی تورک دونیاسیندان و آذربایجان کولتوروندن آلاراق فارس دیلینده یازمیشدیر. فلکی‌نین ده شعرلری‌نین ترجومه‌سی آنا دیلیمیزه او قده‌ر گؤزه‌ل و اوره‌‌گه یاتاندیر کی تکجه بیر غزلینی اؤرنک وئره‌رک، سؤزوموزه سون قویوروق و اوخوجولاردان ایسته‌‌‌‌ییریک 800 ایل بوندان اؤنجه فارس ادبیاتیندا اونون اوچون بیر تای تاپماغا فیکر ائده‌سینیز. بیلین کی بئله بیر ترجومه آنجاق تورک دیلی‌نین گؤزه‌للیگی، گوجو و اؤزه‌للیگیندن آسیلیدیر.
كؤنلومو هانسی گئجه آيریلیقین قان ائتمز؟
هانسی چاره‌ن بو سینیق قلبيمی نالان ائتمز؟
بير گون اولماز كی، سنين محنت عشقين، گؤزه‌ليم،
قلبيمی آتشكده، گؤز ياشیمی عمان ائتمز؟
راحت اولماز گؤزوم هيجرينده سنين بير گئجه، گر،
كويونون توپراغینی قان ايله الوان ائتمز.
چوخ ده‌يه‌ردی ضرری لعلينه افعی ساچی‌نین،
ايكی جادو گؤزون هر گاه اونو حيران ائتمز.
منه وعده ائتدی وفا گؤسته‌ره اول لعل لبين،
ائتمه‌سه باغریمی قان، عهدينه پيمان ائتمز.
عشقی‌نين دايره‌سينده جانا گر اولسا خطر،
فلكی‌نين بورادان منع بير اينسان ائتمز.
يوخ يانیلدیم او كسين جانی دوشر قورخويا كی،
شاه منوچهر فريدونا فدا جان ائتمز.
شيروانین شاهی منوچهر ائله خاقاندیر،
عقل اونون رتبه‌سی تك چرخده جولان ائتمز.
توتماسايدی او وجوده فلك عالمده عزيز،
كره‌ی ارضی آلیب چيگنينه دوران ائتمز.
اولماسايدی اگر عيسی شرفی، هئچ بيركس،
ائششگين دیرناغینی اطلسه شايان ائتمز.
***
جانان، غميندن اؤزگه منيم ياریم اولماسین،
ظولموندن آير باشقا هوسكاریم اولماسین.
هر يانه سئير ائده‌م، دولانام، بير سفر قیلام،
هجراندان آيری بورادا سبب كاریم اولماسین.
وصلينله همدم اولماغا امكانيم اولمادی،
بير آيری غم بو دونيادا دلداریم اولماسین.
سوردون كی:«ـ مندن آيری نه جور سن؟»، «ـ ائشيت!»، دئييم،
بيرگونده‌يم كی، هئچ بئله اغياریم اولماسین.
چاتماغ، گولوم سنه ـ نه ائديم، قسمت اولمادی،
سندن كناردا باغ ايله گولزاريم اولماسین.
خوار ائيله‌دين، فلك، فلكی دوشدو محنته،
باخسام اگر سنين اوززنه، عاریم اولماسین.
***
ظولمت‌لر اليندن قالمايیب ثبات،
بو سؤنسوز يوللاردا گؤرونور نجات.
بلكه‌ده خضر تك بير نفر گلدی،
وئردی بيزيم اوچون او، آب حيات.
تانیدیم ساغ الی، تانی من سولدان،
آنلايان گونومدن گولمه‌ديم بير آن.
قورخورام بئله بير اميد ايچينده،
عؤمرومه سون قويا بو ظاليم جهان.
حياتدیر بيزلره سنين وصالین،
گؤزه‌لليك رمزی‌دير حوسن جمالین.
بيزه‌كی، مرحمت ائيله‌دين دونن،
دونيايا سیغمايیر عقلين، كمالين.
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی