ساکالار   

ساکالار، آذربایجان تاریخینده اؤنملی بیر یئر دوتموش، اؤلکه میزین دیلی، مدنیتی و کولتورو تاریخینده اؤز امضاسینی آتمیشدیر. بوگون ایراندا اولان بیر سیرا یئر آدلاری ساکالاردان قالما آدلار کیمی تانینیر، او جومله دن سیستان، سقز، ساسان، اسکست، اشکوزا، اشک و . . . سام آدی شاهنامه ده ساکالاردان قالما بیر آددیر. ساکالار هخامیشلر ایرانا گلمه میشدان قاباق بو یوردلاردا یاشاییبلار. ساکالار بوتون تاریخ آراشدیرانلارین نظریله اورتا آسیادان، اورال دنیزی نین کناریندان اوروپانین دون و دانوب ساحیللرینه قده ر یئریمیشلر. ساکالار بیر اوزون مودت ده آذربایجاندا قالمیش و مدنیت قورموشلار. اونلار حتا سیبریده یاشایان کیممرلری اورادا قووب، اؤزولری اوتورموشلار. مارتونوشا و ماگونوهدان اله گلن اشیالار گؤسته ریر کی ساکالار اوکراینین قوزئیینی ده الده ائدیب و میلاددان 450 الی 550 ایل اؤنجه بورالاردا یاشاییرمیشلار. تالگران روس عالیمی ساکالارین مدنیتلری نین یوکسه لیش زامانینی 250 ایللری میلاددان اؤنجه یه باغلیر. بو زامانلار وولگا چایی نین اطرافیندا بؤیوک بیر مدنیت صاحبی اولموشلاردیر. سونرالار اؤز یئرلرینی خزرلره وئریرلر و بو یوردلار خزر امپراتورونون یوردو اولور.

   بیر سیرا بیلگین لر ساکالاری دونیانین ان قدیم قبیله لری کیمی بیلمیشلر. او جومله دن Tragus Pompeius تروگوس پومپئوس میلاددان ی.ز ایل اؤنجه تاریخچی، ساکالاری حتا مصر اهلیندن اسکی بیر ملت ساییر. اسرهدون کتیبه سینده ساکالار ایشکوز Ishkuz و شکورزا  Shkzra آدلاناراق، ساکالار سرداری اولان ایشپاکادانIshpaka آد آپاریلیر. یونانلیلار ساکالاری اسکوت دئمیشلر. اسکوت یونانجا پیالا معناسیندا اولموش و بونلارا بونا گؤره اسکوت دئییرمیشلر کی ساکالار همیشه یانلاریندا پیاله واریمیش. بونلارا هندلیلر چاکا Chka، آشورلار اشکوازی و فارسلار ساکا دئییرمیشلر. ساکالار فارسلار طذفیندن همان تورانلی حساب اولموش، حتا شاهنامه ده اونلاری تورانیان آدیلا تانییرلار. آبایف اوئستایا دایاناراق ساکالاری تور طایفاسیندان تانییر. استرابون دوبروجا Doubrudja ماحالینی کیچیک ساکائیه آدلاندیریر و قارا دنیزین قوزئی و دوغو قوزئیینی بو آدلا تانیتدیریر. ایلک دؤنه خوالینسک Khvalinsk ده تاپیلان قبیرلر اولموش و عام تاریخا قووشموشدور. ساکالارین آنایوردلاری تیان سان، تالاس و آلای داغلاری اولموش و ایستی گؤل اطرافیندا یاییلمیشلار.

   بلینتسکی ساکالارین دونیا اوزونه یاییلمالاری حاققیندا دیرلی آراشدیرمالار آپارمیش و مادلارین حکومتلری نین یارانماسیندا اونلارین رولونو اونوتمامیشدیر. اونلاردان میلاددان 200 ایل اؤجه یه قده ر آد اولسا دا، اوندان سونرا یئرلرینی خزرلره وئریرلر.

رنه گروسه ده ساکالار حاققیندا آراشدیرمالار ایره لی سورموش و اونلارین تاریخینی فراغنه و کاشغرده تانیتدیریر.  ساکالاری دسته جمعی قبیرلری سیبریده تاپیلمیش و تاریخچیلر بو باره ده آراشدیرمالار آپارمیشلار.

   ساکالارین تاریخینی 1700 ایل میلاددان اؤنجه باشلاییرلار. میلاددان 800 ایل قاباق ساکالار آشورا قارشی چیخیش ائدیب، آنادولو، آذربایجان و اطرافلارینی الده ائتمیشلر. ساکالار شاهی ایش پاکای Ishpakay دا آشورا یوروموش، آنجاق غلبه چالمامیشدیر. هرودوت دئمیشکن، آشور قایناقلاری دا تائید ائده رک، پارتاتوا Partatua یا پرتوتیش Prototkyes زامانیندا ساکالار آتروپاتن – بوگونکو آذربایجاندا یاشامیش و اورمو دنیزی قیرافیندا مدنیت یاراتمیشلار. مادلارلا دوزگون بیر باغلانتیسی اولان ساکالار، مادلارین حیمایه سیندن فاردالانیردیلار. ساکالار بو یوزدن کیممرلره یورویوب اونلاری آرادان گؤتوردولر(638 ایل میلاددان اؤنجه). آشور شاهی ساکالاری آرادان قالدیرماق اوچون اورارتولارا آرخالانیر.پارتاتوا آشور شاهی نین قیزینا ائلچی اولور و اونلاری ساکالارا قارشی یؤنلدیر.اون ایل سونرا پارتاتوانین اوغلو مادیش آدلاناراق – هرودوتون دئدیگینه گؤره، ساکالاردان سیناق یئمیش و ساکالارا یئنیلمیشدیر. آنجاق هرودوت داوام ائدیب یازیر کی مادلار 28 ایل ساکالار سولطه سی آلتیندا قالمیش و سونرالار هووخشتره ساکالاری سیناغا اوغراییب. ماددان ائشیگه چیخاریب، قافقازا یؤنلتدی.

داریوش ساکالارا قارشی ان بؤیوک قوشون کشلیغی باشلامیش، نهایت اونلاری سیندیرمیشدیر. خسرو انوشیروان زامانیندا =یئنه ساکالار آذربایجاندا گوجله نیب و انوشیروان قوشونو ایچینده اولموشلار.

 

ساکالارین دینی                           

میلاددان الده ائدیلمیش قایناقلارا اسایلاناراق ساکالارین گؤگ، گونش و آی کیمی دوغال وارلیقلارا اینانمالارینی بیلیریک. اونلارا طلبیعته  ماراقلا توخونمالاری و دوغال وارلیقلاری تاپینئیقلاری دوغال بیر حرکت ده اولا بیلر. اونلارین ان بؤیوک عنعنه لری tabiti – vesta آدلاناراق اود تانریچاسی و باشقا طلیعت وارلیقلارینی تاپینمالاری بیزه آیدین دیر. اونلار آراسیندا یئر تانریچاسی – Apia fellusريال گونش تانریسچاسی Oetosyurus – Apollo آی تانریچاسی Artim Peasa و سو تانریچاسی نین وارلیغی بیزه آتالاریمیزین تاپیندیقلاری وارلیقلاری جانلاندیریر. بونونلا بئله چوخلو موخ لر او جوماه دن هرودوت ساکالارین معبدلرینده بوتلارین اولمادیقلاریندان تعجوبله نیر. آبایف دا ایرانلیلارلا تورانلیلارین دین فرقلرینه دقت ائده رک آسلار یا اوستیالارین آراسیندا زردشت دینی نین یاییلماسینا تاکید ائدیر.

 

ساکالارین دیلی

ساکالارلا ماد و ماننا دیلی آراسیندا بیر سیرا بنزرلیک لر و بیر سیزل فرقلره اشاره اولونوب. هرودوتون یازدیغینا گؤره ماد شاهی – هووخشتر، ساکالارلا ساواشیب، آنجاق ساکالارین اسیرلرینه اعتماد ائتمیشدیر و حتا ماد شاهلاری نین اوشاق تربیه سینی ساکالارا تاپشیرمیشدیر. بو سؤزه اینانیرساق، ساکالارین یوخاری سویه ده اؤیره تیم صاحیبی اولدوقلارینی اینانمالی ییق. بیرده بو ایکی قبیله آراسیندا دوستلوق دا ایناندیریجی اولمالیدیر. همین تارخچی ساکالارلا مادلار آراسیندا اولان بیرلیکلر او جومله دن بونلارین فولکولوریک بیرلیک لرینه اینانماق گتیریر. استرابون باشقا بیر تارخچی ده ساکالارلا مادلار آراسیندا بنزرلیک لریه اشاره ائدیر. ساکالاردان الیمیزده اولان آدلار و بیر سیرا سؤزجوکلر بوگون اونلارین دیللرینی آراشدیرمادا الیمیزی آچیر. آنجاق بیر سیرا یازارلار بیر سیرا هپیر – چوپور سةؤزلره ایناناراق ساکالاری فارسلاردا دا بیلیرلر؟!   ساکالاردان الده قالان صنعت اثرلری ده اونلارین چتین بیر دورانی باشدان کئچریرمکلرینی بیلدیریر. بوگون الی میزه چاتان ساکالاردان بیر سیرا بالتا-0 دمیردن و مفرغدن اولاراق اونلار آراسیندا هنرین گلیشمه سیثنی گؤروروک. فلزلردن علاوه اونلار آغاج و سوموکدن ده ایتفاده ائده رک چوخلو اثرلر قویموشلار. بوگون بو اثرلرین تیپیلان سئرلری مغولستاندان توتوب آذربایجانا قده ر اوزانیر و هامیسیندا ساکالارین روحو دیری دیر. بیر چوخلو حیوانلاردا دوزه لینمیش مجسمه لر ده الده ائدیلمیشدیر. بونلارین هامیسیندا دوغال و طبیعتین ردی گؤرونمکده دیر. 1940جی ایللرده ازبکستاندا تاپیلان نقاشیلار ساکالارین اصیل هنرینی گؤزلر قارشیندا جانلاندیردی. بورادا تاپیلان اثرلر بیرده باشدا ایناندیقلاریمیزی جانلاندیردی.

 سکالار قبیرلری کاسترومسکایا استانیتزا Kostromskaya Stanitza ، کلرمس قبیرلری  کوباندا و ملگونوف Melgunov تپه لری روسیه، و سقز تپه لریندن تاپیلان شئی لر اسکی آذربایجان کولتوروندن نمونه لردیر. ملگونوفدان الده ائدیلن قیلینج غلافی و اونون اوستونده اولان نقشلر تورک بویلاری نین هنری اثرلریندن ساییلیر. بوتون تاپیلان اشیالاردا اولان نقش و نگارلار، چکیلمیش و قازیلمیش همین نقشلر تورک کولتورونون ان گؤزل نمونه لریدیر. ساکالار اووچولوغو ماراق گؤسته ریب و طبیعتدن گؤزل تاثیرلر آلمیشلار و یاراتدیقلاری هنرلرده ده بونو گؤسترمه ده دیرلر. سیبذیدن اله گلن نقاشیلاردا بالیق تصویری ده گإرونمکده دیر. بونلار دا ساکالارین یاشاییش طرزیندن آلینما بیر تصویرلردیر. بونلارلا برابر جیران، مارال تصویرلریله ده دولودور.

   ساکالار گوجلو و باجاریقلی بیر ملت اولاراق، تجارت و صنعتده ده اؤز باجاریقلارینی گؤسترمیشلر. اونلار آراسیندا تجارت رونق تاپاراق، صنعت ده بوتون بوداقلاریلا برابر – دمیرچیلیک، گمی دوزلتمه، قیلینج، بالتا، آت یارقلاری، ارابا یاراقلاری، اکینچیلیک ، حتا ساواش آلتلری و وسیله لری دوزلدیرمیشلر و بوگون بو یاراقلاردان ساکالارین یاشاییش و حکومت یئرلریندن تاپیلمیشدیر.

   ساکالارین قبیرلریندن دیرلی و قیمتلی اشیالار تاپیلمیشدیر و بونلار اونلارین ثروتلریندن بیر نمونه دیر. اونلاریلر.ن گئییملری ده دقتی جلب ائتمیشدیر. بوگون اونلاردان اله گلن مجسمه لر، تاپیلان اشیا و نقاشیلار ساکالارین گئییملرینی ده گؤسته ریر. آنجاق پازیریک قالیسشی اونلار آراسیندا توخومالارین رونق تاپدیغینا هئچ بیر شوبهه یوخدور. بو گؤزللیکده قالی نین توخونماسی ساکالار آراسیندا ان اسکی توخونمالارین اولدوغونو اینانیریق. اونلارین پالتارلاری و گئییم طرزلری ده همین قالیدان آلینمالیدیر. بونلاردا اولان ظریف ایشلر، گؤزل و الوان رنگلر، هابئله اینجه توخومالار گؤسته ریر کی ساکالار ان اسکی و گوجلو بیر مدنیته مالیک ایدیلر. گئییم طرزلرینی الده ائدیلمیش نقشلردن آلماق اولور. اونلارین قادینلاری چوخ گؤزل و اورتولو گئییملرله توپلومدا چیخیش ائتمیش و ان گؤزل پالتارلار دا قادینلار اولموشدور. اونلبار اوزون دون گئیه رک، اؤزلرینی باهالی گئییملرله بزخ میش و اؤرتموشلر.

       ورونژ  Voronezh آدلی معروف کوزه اوزه رینده چکیلمیش نقاشی   و الکترومی   Elecrum کوزه سی کول اوبا Kul Oba تاپیلاراق گؤرونموشدور کی ساکالار چوخ گؤزل گئیینیرمیش و اؤزلرینی ان گؤزل پالتارلارلا بزرییرمیشلر. بوندان علاوه ساواش گئییملری ده چوخ قیمتلی و گؤزل ایدی.

الده ائدیلن اثرلر ساکالارین روسیه و آذربایجانین قوزئیینده یاشادیقلاری زامانلاردا اکلنچیلیک و صنعتین یوری دولموشدور و خالق کوتله لری اکینچی کله برابر، صنعتده ده باجاریق گؤسترمیش، عئینی حالدا تجارت ده رونق تاپمیشدیر.  دونیانین ان گؤزل ساکالار شهری آدلانان نئاپولیش Neapolis کریمه ده اولان بیر شهردیر کی اورادا 1945جی ایلده قازینتیلار ایره لی آپاریلمیش و چوخلو اشیالار الده ائدیلمیشدیر. بورادا بیر چوخ مفرغلر تاپیلمیش و اونلارلا برابر بزک – دوزک وسایلی ده الده ائدیلمیشدیر.

اورتا آسیادا دا چوخلو قبیرلر تاپیلاراق، ساکالارا عایید اولدوغونو ادعا ائتمیشلر. بورالاردا تاپیلان اشیا، ساکالارین درین و زنگین بیر مدنیت صاحیبی اولدوقلارینی بیر داها ایناندیریر. اونلارین بؤیوک معدنلری اولدوقلاریلا برابر صنعتده ده باجاریقلی اولدوقلارینا بؤیوک بیر سندلر کیمی آچیقلانیر.

                            

قایناقلار:
۲-لغت نامه دهخدا، زیر واژه سکا.
۳-امپراطوری صحرانوردان، رویه ۳۳٫
۶-قوم های کهن در آسیای مرکزی و فلات ایران، رویه ۱۰۱٫
۱-عطایی فرد، امید. ۱۳۸۴، ایران بزرگ، انتشارات اطلاعات.
۲٫بهزادی، رقیه. ۱۳۸۶، قوم های کهن در آسیای مرکزی و فلات ایران، انتشارات طهوری.
۳٫گروسه، رنه. ۱۳۸۷، امپراطوری صحرانوردان، ترجمه عبدالحسین میکده، انتشارات علمی و فرهنگی.
۴٫پایگاه اینترنتی لغتنامه دهخدا.
۵٫دیاکونوف. ۱۳۵۴، تاریخ ماد، ترجمه کریم کشاورز، انتشارات پیام تهران.
۶٫رضا، عنایت الله،۱۳۸۴، ایران و ترکان در روزگار ساسانیان، انتشارات علمی و فرهنگی.
۷٫گیرشمن، رومن. ۱۳۵۵، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
۸٫کریستین سن، آرتور. ۱۳۵۱، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، انتشارات ابن سینا.
۹٫امان الله قریشی، ۱۳۸۰،ایران نامک، هرمس.
۱۰٫ملک شهمیرزادی، صادق، ۱۳۷۲، باستان شناسی در آسیای مرکزی، مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
۱۲٫هینتس، والتر. ۱۳۸۶، داریوش و ایرانیان، ترجمه پرویز رجبی، نشر ماهی.
۱۳٫ ناتل خانلری، پرویز، ۱۳۸۷،تاریخ زبان فارسی،جلد یکم،انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
۱۴٫ابوالقاسمی، محسن، ۱۳۷۳٫تاریخ زبان فارسی،انتشارات سمت.
۱۵٫ماهنامه الکترونیکی امردادنامه، وابسته به تارنمای (تالار گفتگوی) امرداد.