تیمور تاریخی
تیمورتاریخی
امیر تیمور کوره کن و اونون اولادلاری، یوز ایلدن آرتیق ، یئر اوزونون گئنیش بیر ساحه سینده، گوجلو و امین بیر امپراتورلوق قوروب، تاریخ بویو گؤرکملی بیر ائتکی بوراخمیشدیر. امیر تیمور اؤز زمانه سی نین اولایلاریلا قورخونج بیر دؤور یارادیب، عینی حالدا صنعت، ادب و کولتورون گلیشمه سینده ده بؤیوک رول ایفا ائتمیشدیر. امیرتیمور، اون ایلدن قیسا بیر زماندا، اورتا آسیادان کیچیک آسیایا قده ر، گئنیش امپراتورلوق یارادیب، اونونلا برابر یوزلرله صنعت آداملارینی اؤز پایتختی اولان سمرقنده توپلاییب و زمانین علم و ادب مرکزینی یارادیر. او، 780 دان 807 ایللری آراسیندا اورتا آسیادان هندوستانا و اورادان مصره قده ر اوزانان اؤلکه لری اؤز حکومتی آلتینا گتیره رک بؤیوک و تایسیز بیر حکومت یارادیر.
یاخشی دیر کی تیمورون بوتون اولادلاری، سلطانلار و شاهزاده لری علم و ادب آداملاریلا یاخشی قووشوب، اؤزلریندن یاخشی آد قویوبلار. امیر تیمور بالاجا امیرلیکلری بیرلشدیریب، بؤیوک امپراتورلوق قورور؛ اولادلاری دا اؤلکه نین آوادانلیغی ، گلیشمه سی و عالم لرین یئتیشمه سینده چالیشیب، بوتون علمی – ادبی و صنعت ساحه لرینی ایره لی سورموشلر. بونو دا آرتیرماق لازیمدیر، تیمور سلسله سی نین 100 ایلدن آرتیق حکومتی چاغیندا، بو حرکت تکجه سمرقند و یا هراتا حصر اولونمامیش، بلکه بوتون شهرلر و اؤلکه لر بو گلیشمه لردن بهره آلمیشلار. مورخلر یازیرلار امیر تیموردان سونرا دا ادبی - علمی مرکزلر اوجمله دن شاهرخ میرزا زمانیندا گلیشیر، اونون اوغلو میرزا بایسنقر زمانیندا داها مکمل له شیر و نهایت سلطان حسین بایقارا دؤورونده زیروه یه چاتیر. 100 ایلدن آرتیق بیر زماندا تیمور اولادی نین حکومتی چاغیندا، اؤلکه میزین تاریخینده علم و ادب یوکسه لیشی ایله برابر، مختلف شهرلرین آوادانلیغی دا گؤز اؤنونده جانلانیر. تیمورشاهزاده لری - شاهرخ، بایسنقر، الغ بیگ، سلطان حسین بایقرا چاغلاریندا یوزلرجه ادیب، مورخ، موسیقی چی، رسام، خطاط و باشقا ساحه لرین چالشقانلاری عرصه یه گلیر و بو زمانلاردا سمرقند، هرات و تبریز مکتب لری انکشاف ائدیر. صنعتکارلار دا خلق ایچینده قارشیلانیب حؤرمتله آلقیشلانیرلار.
اوخوما قایناقلاری
بیلدیگیمیز کیمی، تیمور دؤورونده علم و ادبه اؤنم بسله دیگی اوچون، چوخلو تاریخی – ادبی و علمی اثرلر یارانیر. بو زمان یازیلان کتابلار هله بوگون ده موثق و دوزگون قایناقلار ساییلاراق قارشیلانیرلار. بو دورون تاریخ کتابلاری آراسیندا: غیاث الدین میرخواندین "حبیب السیر" کتابی، کمال الدین عبدالرزاق سمرقندی نین "مطلع السعدین" اثری، حاج خلیفه نین "کشف الظنون" اثری، دولتشاه سمرقندی نین "تذکره الشعرا" اثری، بونلاردان علاوه یوزلرجه شاعرلرین دیوانی: عبدالرحمن جامی نین "بهارستان"ی، خواجه نصیرالدین طوسی؛ امیرعلیشیرنوایی نین و باشقالاری نین اونلارجا کتابلاری و یوزلرجه تازا استنساخ اولان اثرلر، بوگون ده هله کی وار، ان دیرلی قایناقلار کیمی قارشیلانیرلار. بوگونوموزون عالیم لری بو قایناقلارا آرخالاناراق، بو دوره نین دوزگون دورومونو آراشدیریب ده یرلندیریرلر. سعید نفیسی، علی اصغر حکمت، دوکتور ذبیح اله صفا؛ دوکتور شجاع الدین شفا، دکتور رضازاده شفق، دوکتور رکن الدین همایون فرخ و باشقالاری بو قایناقلارا آرخالانیب علم و صنعت اوجاقلارینی آراشدیریرلار.
شوبهه یوخدور کی تیمور سلطانلاری و شاهزاده لری نین حمایه سی آلتیندا بسله نن و گلیشن عالیم لر و ادیبلر، شاعرلر و خطاطلار، رساملار و موسیقی بسته کارلاری اؤز هنرلری و یارادیجیلیقلاریلا زمانه نین گلیشمه سینه اؤز دامغالارینی باسمیشلار.
تاریخده تیموریلر دامغاسی
امیرتیمور- تاسفله اونو "لنگ"، "توپال" و "چولاق" آدلاندیراراق، تاریخ یانلیش بیر یؤنه یورودولموشدور، بیرحالدا کی، هئچ بیر امپراتورون آدینی چولاق، لنگ و یا توپال قویماغا هئچ کیمین جراتی اولمامیشدیر. آنجاق تیمور سمرقندی یوزلرله شاعر، عالیم و صنعتکارلارلا بزه میش و بؤیوک انسانلارین یوردو ائتمیشدیر. بلکه ده اؤزوندن یاخشی بیر آد قویماق و سوو ظن لری آرادان قالدیرماق اوچون بو ایشه ال وورموشدور! هرحالدا؛ خلق آراسیندا و تاریخده اؤز بهره سینی آلمیشدیر. اونون زمانیندا بیر آزادلیق یارانیب، صنعتلر - خط، رسم، موسیقی، شعر و علملر ایره لی گئدیب و چوخلو اثرلر یارانیر.
تیموردان سونرا اونون بؤیوک اوغلو شاهرخ میرزا، سمرقندین گلیشمه سینده چالیشمالاری دوام ائدیر و چوخلو صنعتکارلاری اؤیور. بئله لیکله سمرقند اؤز دورومونو ساخلاییب و چوخلو اثرلرین یارانماسینا زمینه یارانیر. آنجاق شاهروخون اوغلو – میرزا بایسنقر حکومت اوسته گلمکله، پایتختی سمرقنددن هراتا کؤچورور. هراتدا ادبی- هنری مکتب یارانیر. اما اونون قارداشی- اولوغ بیگ- سمرقندده قالماقلا، سمرقندی گلیشمه ده یاردیمچی اولور. بئله لیکله بو زمان ایکی مرکز- هرات و سمرقند- پارالل صورتده موقعیت قازانیر و عالیملر بو ایکی مرکزده توپلانیرلار.
مورخلرین دئدیگینه گؤره، تیمور دؤورونده عالیم لرین ایشی باشلاردان بارماقلارا ائنیر و خطاطلیق، رساملیق، موسیقی و... داها آرتیق گلیشیر و یوزلرله کتابین استنساخی ایره لی سورولور.
بایسنقردان سونرا، سلطان حسین بایقارا ایش اوسته گلیر. او، 875 جی ایلدن سلطنت تختینه اوتوروب، 35 ایل اؤلکه ده امنیت و راحتلیگی قورویور و بونون نتیجه سینده 875 دن 911 ایلینه قده ر بوتون صنعتکارلار راحتلیکله یارادیجیلیغا دوام ائدیرلر. آرتیرماق لازیمدیر کی او، 35 ایل ساطنتی نین 30 ایلینی امیرکبیر علیشیر نوایی ایله بیرگه ایش بیرلیک ائدیر. علی شیر نوایی اؤزو بؤیوک عالیم و شاعیر اولاراق، زمانین علم و ادبینده بؤیوک گلیشمه لره زمینه یارادیر و یوزلرجه شاعر، عالیم و صنعتکاری اؤز درباریندا بسله ییب، ادبیاتی و هنری اثرلریله پارلادیر.
تیمور اولادلاری نین هامیسی کتاب و کتابخانا ماراقلیسی اولاراق، ادیبلرین دئدیگینه گؤره، افراط یولو توتموشلار. بایسنقر دؤورونده 40 خطاط سارایدا کتاب یازماغا مشغول اولوب، جعفر تبریزی و اونلارجا شاگردلریله برابر کتابلارین استنساخی نی ایره لی سورموشلر و کتابخانالاری زنگینلشدیرمیشلر.
ظهیرالدین بابر، تیمور اوغوللاریندان ، هندوستان حکومتی نی اله آلدیقدا، اورادا علم و ادب اوجاقلارینی آلیشقان ساخلامیش و تورک ادبیاتینا رونق وئرمیشدیر. هندوستاندا تورک ادبیاتی گلیشه رک، حتا فارس ادبیاتیندا آدلانان هند سبکی- دوغروسو اولان آذربایجان سبکی یارانیر. بابرین یاراتدیغی حکومت، یوز ایللر بؤیو دوام تاپیر.
بیلدیگیمیز کیمی، تیمور سلسله سی نین آرخاسیندان قره قویونلو، آغ قویونلو و صفویه سلسله لری گلیر و بونلارین زمانیندا، تورک دیلی و ادبیاتی رسمی اولاراق دوام تاپیر. قره قویونلو سلطانی-جهانشاه حقیقی بؤیوک بیر شاعردیر. اونلاردان سلطان یعقوب قره قویونلو دا ادبیات ماراقلیسی اولاراق، ملک الشعرا حبیبی کیمی شاعرین یئتیشمه سینده درین تاثیر بوراخمیشدیر. شاه اسماعیل خطایی ده ادبیات تاریخیمیزین گؤرکملی سیمالاریندان بیریسی دیر.
آنجاق، تیمور اوغوللاری نین بین الخلق باغلانتی لاری دا اؤنملی دیر. تیمور اؤزو اسپانیا پادشاهی ایله رابطه قورور، شاهرخ بو رابطه نی گئنیشلندیریر. اما قسطنطنیه فتحی، بوتون اوروپانی چاخناشدیریر و اوروپالیلار تورک سلطانلاری آراسیندا تفرقه سالماق اوچون چالیشیرلار. اونلار، تورک دولت لرینی بیر- بیری نین جانینا سالماغا جان آتیرلار. هرحالدا بو یولدا بیر سیرا باشاریلار دا اله گتیریرلر. آنجاق تیمور اوغوللاری بو حادثه لره دوزگون توخوناراق، اجنبی لره میدان وئرمیرلر. اونلار اؤز موقعیتلرینی دوزگون باشا دوشوب، ایپک یولونو الده ساخلاماغا چالیشیرلار و بئله لیکله ده اؤز تجاری منفعت لرینی قورویورلار.
تیمور دورونده آوادانلیق
امیرتیمور اؤلکه نین آوادانلیغینا اؤنم بسله میش و بوتون هر یئردن صنعتکارلاری توپلاییب، سمرقنده گتیری و ایپک یولونون تجارت امنیتی نی ساخلاماقلا، یوللاردا کاروانسرالار قوروب، تجاری مجتمع لر، مسجدلر و بقعه لر دوزه لتدیریر. شاهرخ، آتاسی نین یولونو دوام ائتدیریر و چوخلو عملرتلر، بقعه لر، مسجدلر و مدرسه لر قورور. او، قناتلاری آریتدیریر، چایلارا گؤرپولر دوزه لتدیریر، مدرسه لر، بازار، حمام، خانقاه لار دوزه لتدیریر.
بایسنقر دورونده بو ایشلر داها حدتله ایره لی سورولور و کارواسارالارین دوزه لتدیرمه سی هیزله قاباغا سورولور. سلطان حسین زمانیندا 574 عمارتین دوزه لینمه سینه اشاره اولونور.[1]
بو عمارتلردن هراتدا، سمرقندده، بلخده، یزدده، مشهدده، و باشقا شهرلرده هله ده موجوددودر. بوگون بو عمارتلرین چوخو قالماقدادیر. امیر چخماق مدرسه سی یزدده(841 ایلینده دوزه لینمیشدیر)، هرات مدرسه سی(843 ایلینده)، دودر مدرسه سی و گوهرشاد مسجدی مشهدده، جلال الدین فیروز مدرسه سی هراتدا، ملکت مدرسه سی بلخده و...
تیمور سلطانلاری
1 بایسنقر
دوغرودور کی بوتون تیمور اوغوللاری علم اهلینه، ادب و شعر ساحه سینده چالیشانلارا ماراق گؤسته ریب، اونلاری تشویق ائدیرمیشلر. شهرلرین آوائانلیغی اوغروندا چالیشیردیلار. تیمور و شاهرخ دا بو ایشده استثنا اولمورلار. آنجاق بونلارین آراسیندا بیر نئچه سلطان باشقالاریندا داها آرتیق علم و هنر ساحه سینده ماراق گؤسترمیشلر. او جمله دن شاهرخ اوغلو میرزا بایسنقردان آد آپارماق اولار. میرزا بایسنقر، 837 ایلینده وفات ائتمیش، اما قیسا عمرونون چوخونو علم و ادب ساحه سینده چالیشمیشدیر و بو چالیشمالار سایه سینده "بایسنقر مکتبی" نین یارانماسینا سبب اولموشدور. اونون ساراییندا چوخلو خطاط، رسام، موسیقی چی، معمار، و باشقا عالم لر چالیشلراق، گؤزه ل بنالار یارادیب، کتابخانالارین بزه گی اولان الیازما نسخه لرینی یازیب – یارادیرلار. چوخلو دیوانلارین الیازمالاری اونون زمانیندا یازیلیر. خط اوصولی اونون زمانیندا علمی ماهیت قازانیر. موسیقی اثرلری "نت" اوزونه آلینیر. "حبیب السیر" یازاری، سلطان بایسنقر چاغیندا علم و هنرین رونقی حقینده چوخلو یازیلار یازمیش و بونو گؤسترمگه چالیشیر کی ایرانین باشا باشیندان بوتون صنعتکارلار اونون سارایینی توشلاییب، هراتا گلیرلر و بئله لیکله بایسنقر مکتبی یارانیر.
2 اولوغ بیگ
بایسنقرون قارداشی و شاهرخ اوغلو میرزا الغ بیگ ده سمرقندده قالاراق، علم و ادب ساحه سینده چالیشانلاری تشویق ائدیر. او 796 دا دونیایا گلیب و 853 ده اؤز اوغلونون الیله اؤلدورولور. آنجاق 841 ایلینده سلطنت ایشینه یوکسه لیب و اؤز سلطنتی دورونده ریاضیات، نجوم، طب و باشقا علم لرین چیچکلنمه سینه یاردیمچی اولور. اؤزه للیکله اونون چاغیندا "کوره کن زیجی" یارانیر و تقویم علمی نین اساسلاری قورولور.
الغ بیگ ریاضی ماراقلیسی اولاراق، چوخلو علم آداملارینی اؤیوب، تشویق ائدیر. اونون ساراییندا غیاث الدین جمشیدی، قاضی زاده رومی، مولانا علی قوشچی کیمی عالم لر باش قالدیریرلار.
3 سلطان حسین بایقرا
تیمور اولادلاری نین گوجلو و اوزون مدت حاکمیتی اولان ساطانی ، میرزا حسین بایقرا اولموشدور. البتده اونون آدی نین بایقرا اولدوغو قارداشی نین تربیه سینی آلدیغی اوچون قویولدوغونو سؤیله ییرلر. او، 816/1438 م دا دونیایا گلیب و 911 ایلینه قده ر یاشاییر. 35 ایل ده سلطنت ائدیر. اونون اوزون مدت سلطانلیغی سبب اولموشدور تا امنیت و راحاتلیق اؤلکه ده حکم سورسون. صنعتکارلار دا بو دورومدان فایدالاناراق، اؤز یارادیجیلیقلارینا دوام ائتدیرمیش و دیرلی صنعتکارلار باش قالذیرمیشدیر. سلطان حسین بایقرا، گوجلو و تدبیرلی بیر سلطان اولاراق، بیر الینه شمشیر آلمیش- اؤلکه نی دوشمن لردن قوروموش، بیر الینه ده قلم آلمیش و یازیب- یارادمیشدیر. اونا گؤزه ده تاریخیمیزده دیرلی بیر یئر توتموشدور. اونون دورونده علم و ادب زیروه یه چاتاراق، چوخلو عالیم لر ؛ شاعیرلر و ادیبلر اورتایا گلمیشلر.
سلطان حسین 35 ایل سلطنتی ایله اؤلکه نین آوادانلیغی و خلقین امنیتی اوغروندا چالیشاراق، تورک دیلینده دیوان یاراتماقلا دا ادبیات تاریخینده همیشه لیک قالان سیمالاردان بیری اولموشدور. زمانین عالیم لری ده اونو آلقیشلاییب، بگه نیرلر. اونون شاعیر و عالیم وزیری امیرکبیر علیشیر نوایی اونو "سلطان الفضلا" آدلاندیراراق، اکثر اثرلرینی ده اونا تقدیم ائتمیشدیر. دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراسیندا، سام میرزا تحفه ی سام اثرینده، عبدالرحمن جامی، بهارستان اثرینده و مولانا برهان الدین مجالس بهشت اثرینده سلطان حسین بایقرانی اولو و همتلی بیر سلطان کیمی اؤیموشلر و اونون صنعتکارلارا اولان محبتیندن سؤز آچمیشلار. قاموس الاعلام مؤلفی ده حسینی نین خلق ایچینده شعرلری نین سئویلمه سیندن یازیر و نوایی مجالس النفائس اثرینده اونون شعرلری نین بگه نیلمه سیندن دانیشیر و خلق ماراغینی سلطانا نسبت گؤسته ریر.
بونو دا آرتیرماق لازیمدیر کی سلطان حسین بایقارانین اوغوللاری دا شعر و ادب ماراقلی یل و اؤزلری ده شاعر اولموشلار. میرزا بدیع الزمان "بدیعی: تخلصو ایله دیوان صاحبی ایدی. شاه غریب میرزا "غریبی" تخلصو ایله ایکی دیللی بیر شاعردیر. اونون فریدون آدلی اوغلو دا شاعر اولموشدور. سلطان بایقرانین باشقا اوغلانلاری ده: محمد حسین میرزا، سلطان محسن میرزا، محمد مؤمن میرزا، مظفر حسین میرزا دا هامیسی شاعر اولاراق دیوانلاری واردیر.[2]
دکتور ذبیح اله صفا یازیر: سلطان حسین بایقرا هراتدا مدرسه و کتاخانا قوراراق، ایکی مین طلبه نین تحصیل هزینه سینی بوینونا آلاراق، هراتدا قورولان بنالارین هامیسی نین معمارلیق هنری، شاه اثرلری کیمی اولدوغو اونون هنر ساحه سینده باجاریغینی گؤسته ریر.
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی