قیزیل قلم آذر      Qizil Qelem

نگاهی به تذکره الشعراهای ترکی در ایران

آذربایجان دارای ادبیات سه زبانه با زبان­های عربی، فارسی و ترکی است و در عین حال تذکره­های شاعران نیز در طول سده­ ها به زبانهای فارسی و ترکی نوشته شده ­اند. آدربیات آذربایجان تنها محدود به استانهای امروزی آذربایجان نبوده و شامل جغرافیایی از خراسان تا آناتولی و از قفقاز تا سواحل خلیج فارس بوده است. این ادبیات طول زمانی بیش از هزار سال را دربرمی­گیرد و شاعران ترکی­ گو نخست سر از خراسان برافراشته­ اند از جمله می­توان خواجه علی خوارزمی، خواجه دهانی، حاجی بکتاش ولی،  شیخ عزالدین اسفراینی را نام برد؛  یا از آناتولی به ترکی آذری سخن گفته­اند مانند خواجه احمد فقیه، یوسف مداح، مصظفی ضریر و دیگران. ادبیات آذربایجان به سه زبان بوده است و برخی از شاعران حتی به هر سه زبان آثار ماندگاری را خلق کرده­اند که از نمونه­های برجسته­ ی آن می­توان عمادالدین نسیمی، مولانا فضولی و حکیم هیدجی را نام برد. اما واقفیم که تذکره­های شاعران نیز در طول سده­ ها به زبان­های مختلف نوشته شده­اند. در کشور ما تذکره­ های ترکی به دلیل عدم چاپ و نشر آنها در 80 سال گذشته شناخته شده نیستند و شاید بسیاری از مردم ما چنین به نظرشان آید که تذکره الشعرایی به زبان ترکی وجود نداشته است. برای آگاهی مردم، به معرفی تعدادی از این نذکره ­الشعراها می پردازیم و امیدواریم در آینده فرصت چاپ و نشر چنین کتابهایی فراهم شود. لازم است اضافه کنم که تذکره الشعرا امروزه به صورت تادیخ ادبیات آذربایجان و یا آنتولوژی ادبیات شناخته شده و نمونه­هایی از آن را می توان "تاریخ ادبیات آذربایجان" 8 جلدی دکتر کریمی و "ایران تورک ادبیاتی آنتولوژیسی" از دکتر علی قافقازیالی را نام برد. با این مقدمه­ ی کوتاه به معرفی چند تذکره می پردازیم:

مجالس النفایس – این کتاب ارزنده را امیرعلی شیر نوایی نوشته است که در زمان خود به فارسی هم ترجمه شد. در زمان معاصر نیز دو بار به فارسی ترجمه شده است و نمونه­ی برتر آن توسط دکتر خیامپور صورت گرفته است. این تذکره ­ی ترکی یکی از بهترین تذکره الشعرای ترکی در جهان مشرق زمین می باشد. امیرعلی شیر نوائی در زمان خود بیش از یکصد اثر نوشته و وزیر اعظم سلطان حسین بایقرا بوده است که در طول 32 سال امارت خود صدها شاعر، عالم، نقاش، خطاط، معمار، موسیقیدان و هنرمند را در دربارش پرورش داده و بیش از 400 ابنیه از خود به یادگار نهاده است. او در هشت باب اثر خود زندگی و شرح حال 400 نفر را گردآورده است. در باب هشتم نیز با خلاقیت سلطان حسین بایقرا که به ترکی بوده پرداخته است. ترجمه­ ی این اثر به فارسی بارها در ایران چاپ شده است.

سهی تذکره ­سی – این اثر در سال 860 هجری توسط ادرنالی سهمی، شرح حال و اشعار  بیش از 225 شاعر ترکی گوی آذربایجان و آنادولی را گردآورده که در سال 1285 در استانبول چاپ و منتشر گشته است. این اثر نیز در هشت باب و با نام هشت بهشت معروف شده است که در باب اول و دوم به زندگی شاهان و اوضاع زمان پرداخته و سپس در باب سوم زندگی و اشعار 26 شاعر، در باب چهارم 17 عالم، در باب پنجم 33 شاعر، در باب ششم 56 شاعر، در باب هفتم 38 شاعر و در باب هشتم نیز زندگی و اشعار 48 شاعر را ذکر کرده است.

لطیفی تذکره ­سی – این تذکره توسط عبداللطیف چلبی در سال 924 ش نوشته شده و زندگی و اشعار شاعرانی را که بین سالهای 750 الی 850 هجری می­زیسته ­اند مورد بررسی قرار داده است.

در این تذکره با شرح حال 291 شاعر آشنا می شویم. این کتاب هم در سال 1275 ه/ 1898 م چاپ شده است.

تذکره ­ی عهدی – این اثر که با نام گلشن­ الشعرا معروف است توسط احمد عهدی بغدادی در سال 940 ش به سلطان سلیم دوم تقدیم شده است. این کتاب دارای چهار روضه بوده و در روضه اول به زندگی 17 سلطان و امیر، در روضه دوم 25 عالم، در روضه سوم 14 عالم و بیگ، در روضه­ ی چهارم هم با 375 شاعر آشنا می­شویم. عهدی خود با 319 تن از این شاعران دیدار داشته و راجع به سلسله­ ی صفویه و سلاطین ایران آشنایی کاملی ارائه داشته که شرح حال شاعران آذربایجان در آن اثر سهم زیادی دارد.

عاشق چلبی تذکره­ سی – یا مشاعرالشعرا توسط پیرمحمد چلبی در سال 940 هجری شمسی نوشته شده است و به سلطان سلیم دوم تقدیم گشته است. این اثر در کشورهای مختلف چاپ شده و مورد توجه بسیاری از ادیبان قرار گرفته است.

کینالی زاده تذکره سی – این اثر توسط حسن چلبی در سال 960 ش نوشته شده و از زندگی و آثار 576 شاعر نمونه هایی آورده است. این اثر در سال 1978 در آنکارا منتشر شده است.

تذکره بیانی – این اثر را جارالله مصطفی بیانی در سال 970 شمسی نوشته و در واقع خلاصه ای از تذکره­ ی حسن چلبی دانسته شده است. در این اثر اوضاع دوران پنج شاه را مورد بررسی قرار داده و سپس شرح حال و اشعار بیش از 240 شاعر را گردآوری کرده است.

ریاضی تذکره­ سی – این اثر در سال 987 شمسی توسط محمد ریاضی نوشته شده و بیش از 366 شاعر معرفی شده­اند.

فائزی تذکره­سی – یا زبده­ الاشعار توسط عبدالله قاف زاده فائزی در سال 990 شمسی به رشته­ ی تحریر درآمده که در آن صدها شاعر معرفی شده که در جمع آنان 14 شاعر زن نیز دیده می­ شود. در این تذکره برخی از شاعران بدون شرح حال بوده و تنها به آوردن اشعاری از آنان اکتفا شده است.

رضا تذکره­ سی – این اثر در سال 1038 به پایان رسیده و شاعران بین سالهای 950 الی 1000 هجری معرفی شده اند. این اثر به صورت کتابی نفیس در سال 1900 منتشر شد و به عنوان تکلمه­ ای بر تذکره­ های پیشین شناخته شده است.

یمنی تذکره­ سی – این اثر هم که با نام تذکره الشعرای یمنی معروف است در سال 1905 منتشر شده است. نوشتن آن در سال 1028 به پایان رسیده است.

تذکره ­ی عاصم تحت عنوان ذیل ازبده الاشعار توسط محمد عاصم شرح حال 123 شاعر را دربر می­ گیرد که بین سال های 1000 الی 1050 هجری می­زیسته اند. این اثر بیشتر یک آنتالوژی یعنی اشعار منهای شرح حال است.

صفایی تذکره­ سی – این تذکره نیز توسط مصطفی صفایی با نام نخبه­الاثار و فوائد­الاشعار، شاعران بین سالهای 1000 الی 1100 را دربرمی­گیرد. شرح حال بیش از 500 شاعر را می­ توان در این کتاب مطالعه کرد. مصطفی صفایی در سال 1725 م فوت کرده است.

تذکره ی سالم – این اثر در سال 1090 نوشته شده و شرح حال 420 شاعر را شامل می گردد و توسط احمد امین میرزازاده به رشته ی تحریر درآمده و شاعران بین سالهای 1050 الی 1100 هجری را شامل می شود. این اثر بصورت کتاب در سال 1899 م چاپ و منتشر شده است.

تذکره ی بلیغ – توسط بورسالی بلیغ در سال 1105 شمسی نوشته شده است.

تذکره ی صفوت – را مصطفی صفوت در سال 1785 نوشته است که شامل زندگی و اشعار بیش از 500 شاعر می باشد.

حسین رامیز عرب زاده تذکره ی خود را در سال 1162 شمسی نگاشته که نسخه­ ی خطی این اثر هم اکنون با شماره 3875 در کتابخانه ی سلیمانیه نگهداری می­ شود. در این اثر شرح حال و اشعار 375 شاعری که بین سالهای 1100 الی 1150 هجری در آذربایجان و آناتولی می­ زیسته­ اند جمع آوری شده است.

لازم به ذکر است که از این تاریخ به بعد دیگر شرح حال شاعران و عالمان آذربایجانی در تذکره­ های عثمانی نمی­آید. اما تذکره های ترکی در آذربایجان همچنان به شرح حال شاعران آناتولی یا عثمانی می پردازند.

ریاض الشعرا – توسط شاعر نامدار آذربایجانی علیفلی خان متخلص به واله نوشته شده است. واله در سال 1170 به دنیا آمد و در سال 1240 دار فانی را وداع گفت و بیش از 25 هزار بیت شعر از خود به یادگار نهاد. در این اثر زندگی و شرح حال بیش از 250 شاعر را گردآوری کرده است. این تذکره ی ترکی نسخه های فراوان در ایران دارد که از آن جمله نسخه ­ای معتبر از آن با شماره 4301 و 4303 در کتابخانه­ ی ملک و استاد جلال همایی نگهداری می­شود. این اثر با بهره برداری از 70 تذکره نوشته شده است و در واقع یک تاریخ ادبیات آذربایجان محسوب می­شود.

تذکره نواب – این اثر گرانقدر توسط میرمحسن نواب شاعر بزرگ آذربایجانی نوشته شده است. میرمحسن نواب در سال 1249 قمری در قره باغ بدنیا آمده و در سال 1292 فوت کرده است. شرح حال بیش از 90 شاعر را دراین اثر می­خوانیم که با واقف شروع شده و با میرزا خسرو شائق خاتمه می­یابد.

ریاض­ العاشقین – توسط محمد صدرای مجتهدزاده قره باغی در سال 1309 قمری نوشته شده و شرح حال 79 شاعر را می توان در آن یافت. این اثر با نثری مسجع و متکلمانه نوشته شده و در دو فصل تنظیم گشته است. در فصل نخست به شرح حال شاعرانی که قدیمی بوده و فوت کرده اند پرداخته و در فصل دوم به شاعرانی که هنوز در قید حیاتند پرداخته است.

حدیقه­الشعرا – توسط محمد کاظم اسرار علیشاه شاعر و تذکره نویس بزرگ تبریزی است که اثر گرانقدر خود را در سال 1298 قمری به پایان برده و یکی از معتبرترین تذکره­ های بزرگ ایرانی است. در این اثر شرح حال 86 شاعر آذربایجانی آورده شده است. شاعر دارای 25 هزار بیت هم شعر سروده و دو اثر مهم که یکی همین حدیقه­ الشعرا است و دیگری هم بهجه الشعرا نام دارد. نسخ خطی آن علاوه بر تبریز در شهرهای دیگر ایران هم وجود دارد.

تذکره­ی سیدعظیم – سیدعظیم شروانی شاعر بزرگ آذربایجان این تذکره­ ی ارزشمند را در اواخر عمر نوشته  که مورد توجه بسیاری از ادیبان بوده است. وی متولد سال 1250 قمری است. این اثر بارها در باکو و دیگر شهرهای جهان منتشر شده است.

تذکره صفا – این تذکره را محمد صفا(1268 – 1293) کا بانی انجمن ادبی بیت الصفا می باشد نوشته و زندگی و اشعار شاعران انجمن را گردآورده است.

تذکره ضیایی – توسط عیسی ضیایی که در سال 1228 در اردبیل بدنیا آمده است نوشته شده و در آن با بیش از 200 شاعر ترکی گوی آشنا می شویم. نسخه های خطی این اثر در تبریز و اردبیل و شاید دیگر شهرهای ایران موجود باشد که تا اکنون چاپ نشده است.

خلاصه الافکار – این اثر بوسیله ی ابوطالب تبریزی که در سال 1130 شمسی در تبریز بدنیا آمده و در 1232 شمسی فوت کرده است نوشته شده است. سال نگارش اثر نیز 1219 عنوان شده است. این کتاب در شهرهای بیرون از ایران، حتی در کلکته منتشر شده و به زبان های آلمانی، فرانسوی و انگلیسی هم ترجمه و چاپ شده است.

آذربایجان ادبیاتی تاریخی – توسط فریدون بیگ کؤچرلی در اواخر قرن گذشته در دو جلد نوشته شده و شاید نخستین سری از کتابهایی است که با متد روز و با نام تاریخ ادبیات نوشته می شوند. این کتاب مورد اسنفاده­ ی بسیاری از ادیبان بوده است [1].