قیزیل قلم آذر      Qizil Qelem

آذربایجان ادبیاتی نا اؤته ری بیر باخیش

 آتاتورک یونیوئرسیته سینده کونفرانسین اؤزه تی

   آذربايجان ادبياتي خلقيميزين باشيندان كئچيرديگي مین ايلليك اولاي­لاري، دوشونجه ­لري، فكرلري و دويغولاري ديله گتيرير. ادبياتيميز زمانلا آدديملاشيب، خالقيميزلا برابر، چوخلو ائنيش- يوققوشلارا اوغراشيب، آلچاق- اوجالاري گزيب و بوگون آلني آچيق اؤزونو دنيايا تانيتديرير. شعريميز و نثريميز، دوشونجه‌لرله دولو بير چاغي، اردمي، بؤيوك توپلومسال ده­ييشمه‌لري ديله گتيرمكده‌دير. كئچن مین ايلده زنگین بیر ادبیاتیمیز اولاراق، ملتیمیز باشی اوجا یاشاییب و دنیا سویه ­سینده بوتون دنیا خالقلارینا مدنیت و ادبیات بخش ائتمیشدیر. آنجاق کئچن یوز ایلده ديليميزين ياساقلانماسينا باخماياراق، هيزلي گليشمكده، دنيا سويه‌سينده بؤيوك شاعيرلريميز و يازيچيلاريميز واردير. دنيا سويه­ سينده يانقيلار اويانديران گوجلو اثرلر بيزيم ديليميزده يازيلميشدير. «حيدربابايا سلام» كيمي اثريميز اولموشدوركي بوگون شكسپير، پوشكين، گوته و حافظ­دن آرتيق دونيايا تانينماقدادير و بوتون دنيا ديللرينه چئوريلميشدير. هله يوزلرجه اونا بنزه‌تمه‌لر يازان اولورسادا، دونيانين 18 اؤلكه سينده درسي كيتابلاردا اوخونورسادا، شهريارين اؤز آنا وطنينده، حتا بير مصرعده‌ن اسيرگه­ميشلر.

   کئچن مين ايلده تورک سلاله ­لري – غزنوي­لر، سلجوقلار، خوارزمشاهلار، ائلخانلار، آغ قويونلولار، قره قويونلولار، صفوي­لر، افشارلار و قاچارلار بوتون ايران امپراتورلوغونا حکومت سورموشلر. آنجاق سکسن ايل بوندان اؤنجه پهلوي حکومتي – رضاشاه و محمدرضا شاه، اينگيلتره امپرياليزمي و صهيونيزم ايله برابر، ايران تکجه فارسلار اولسون دييه، تورک ديليني و اونونلا برابر عرب، کورد، بلوچ، تورکمن و قاشقايي ديللريني ياساق ائتميش و تکجه فارس ديليني قوروموشدور. سکسن ايل عرضينده، تورکجه يازيب – اوخوماق ياساق اولاراق، ايران تورکلري فضولونون، نسيمی نين، واقفين، حتا شهريارين آنا ديلينده يازيلان اثرلري اوخوماقدان محروم قالميشلار.  دؤنه لرله کتابخانالاردا تورک اثرلريني چيخاريب اودا چکميشلر. آنجاق بونلارا باخماياراق، گونش هميشه بولود آلتيندا گيزلي قالماز دييه ­رک، بو گون تورک ديلي، تاريخي و ادبياتي ايراندا ديرچه­ لير و گونو- گوندن تورکلر اؤز وارليقلاريني، منليک لريني آراييب تانيييرلار.

    ايران اراضي­سي مين ايللر بويو تورک بويلارين وطني اولموش، اورتا آسيادان آخيب گلن چئشيدلي اتنوسلار ايکي يولونان: بيري قافقاز و بيري خراسان يولو ايله ايرانا گلميش و بورادان آنادولو و اوروپايا قده­ر ياييلميشلار. سومئرلر و ايلاملار حکومت قوران تورک­لري آرديجه گوتتي­لر، آراتتي­لر، هورري­لر، کاسسي­لر، ماننالار، مادلار تورک اولاراق مين ايللر بويو ايرانين باتي قوزئيينده مدنيتلر ياراديب، حکومت قوروبلار. بوگون يئر قازينتي­لاريندان اله گلن اثرلر اساسيندا تورک مدنيت­لري­نين ياراتديغي اثرلرله اوز – اوزه گليريک. مگاليتيک بينالار، مانهيرلر، دولمانلار، سيکلوپيک بينالار، کورقانلار، قايا اوزه ­رينده چکيلن شکيل­لر و يازيلار آذربايجان تورک لري­نين اوزون تاريخلي وارليغيندان خبر وئريرلر.

   آذربايجاندا تاپيلان کتيبه ­لر و آبيده ­لر، بورادا ياشايان سوبارلارين، هورري­لرين، گوتتی­لر، کاسسي­لرين، ساکالار، هونلارين، اوغوزلارين و خزرلرين آنا يوردو اولدوغونو آيدينجاسينا گؤسته ­ريرلر. يوزلرجه دنيا آراشديريجيلاري: ساينت مارتين، فردريک شولز، ادوارد لينکا، اي.اچ.لاگارد، راولينسون، نيکولسکي، و.بلک، لمان هاپت، مارتمان و باشقالاري آذربايجانين تورک اتنوسلاري­نين يوردو اولماغا فاکت­لار گتيرميشلر. ورزقاندا تاپيلان کتيبه – داش اوسته يازي، ماکو ايله خوي آراسيندا ميخي خط ايله تاپيلان يازي، سراب شهري­نين رازليق کندينده اولان کتيبه، اوجان – بوگونکو بوستان آباد شهري نين ميخلو کندينده تاپيلان کتيبه­ لرين هاميسي بو حقيقتي گؤسته رير کي ايران آذربايجانيندا 6000 ايللیک تورک مدنيتي يارانميش و بوگون ده داوام ائدير.

   اسلام ديني گلديکده، تورکلر کؤنوللو اولاراق اسلاما قووشموش و تورک سردارلاري اسلامي يايماقدا شهادت مکتبيندن الهام آلاراق شهامت و شجاعتله، اسلام دينيني چيندن مصره قدر يايميشلار و اسلام بايراقچي­لاري تورک سردارلاري اولموشلار. ابن طولونلار، آخشيدلار آذربايجان تورکلريندن اولاراق، اسلام سردارلاري کيمي هجرتین بيرينجي يوز ايلیندن مصرده امارت قوروب، دين يولوندا چاليشيب و تورک منليگيني قوروموشلار. اسلام دورونده آذربايجاندا تورکلر ياشايير. بو تاريخي حقيقتي تاريخ يعقوبي و تاريخ طبري اثرلريندن آلماق اولار.

   اوروپا اوچ دؤنه تورکلرله اوز – اوزه گليب، بيرينجي دؤنه 170 ايل ائراميزدن اؤنجه، ايکينجي دؤنه ميلادين دؤردونجو يوز ايلينده و اوچونجو دؤنه سلطان محمد فاتحين قسطنطنيه ني آچماقلا تورکلري دويموشلار. بو دؤنه، اونلار تورکلري اسلام ديني نين رهبرلري کيمي گؤرموشلر. قورخو جانلارينا دوشوب، کليسالاردا تورکلرين شرريندن قورتولماق اوچون يالوارميشلار. آنجاق بو زامان تورکلره نفرت بسله مکله کفایتلنمه ییب، بلکه اؤز ادبي – هنري مکتب لرينه ده سوخموشلار. باروک آدلي مکتبده تورکلره نسبت نفرت يايماغي تبليغ ائتميشلر. آنجاق بو نفرت 18جي عصردن باشلايب آرادان گئتمه يه اوز قويور. بو عصرده تورکلرين بؤيوک آبيده­لري تانينير؛ اورخون و يئني­سئي آبیده ­لري اوزه چيخير. ديوان لغات التورک، قوتادقو بيليک و دده­قورقود اثرلري تانينير و اوروپادا تورکلرله قوتسال دؤيوشون يئريني، قوتسال باريش آلير. آنجاق 1975جي ايلده ايستی گؤل کناريندا بير شاهزاده­نين قبري تاپيلير. بورادا دونيانين ايکينجي قيزيل – گوموش خزينه­سي تاپيلاراق، بير بورونج ديس ده تاپيلير کي هاميدان آرتيق گؤزلري قاماشديرير. بو ديس اوستونده 17 کلمه­ليک بير تورکجه جومله يازيلميشدير و گاما ري يولو ايله اونون 2500 ايل تاريخه ماليک اولدوغونو بيلديلر. اوچ ايلدن سونرا ايتالياندا مئته خانين هئيکلي ايله 23 کلمه­دن عبارت بير کتيبه ده تاپيلير و 1986جي ايل يونسکو طرفيندن ائتروسک لار ايلي آدلانير. 1996جي ايلده تورک ديلي اؤزه­لليگي و گؤزه­ لليگي اوچون دنيانين اوچونجو ديلي ساييلير، چونکي تورک ديلينده هئج بير قايداسيزليق و پوزقونلوق گؤروشمور. دنيا بو گئديشده داوام ائده­رسه، ايراندا فارس شووينيزمي- پهلوي دؤرونده هله ده تورکلري ازمه­يه چاليشميش. رضاشاه دؤرونده حتا عربجه اولان قايناقلاري  فارسجايا چئويرمه ده يانليشلار ايره­لي سوروب، او جومله ­دن تاريخ طبري اثريني فارسجايا ترجومه ائتمه ده – "جيش التورک" عباره­سي­نين "تورک قوشونو" يئرينه تورک کوله­لري –"غلامان ترک" - ترجومه ائتميشلر! بو تاريخي تحريفلره جاواب وئرمک گره کير.

   ایندي آذربايجان ادبياتينا گلديکده، تورک ادبياتيني ايکي بؤلومده آراشديرماق لازيمدير:

عموم تورک ادبياتي

آذربايجان تورک ادبياتي

   بيرينجي بؤلومده بوتون تورکلرين مشترک و اورتاق ادبياتي ايله تانيش اولوروق. بورادا يئني­سئي، اورخون آبيده­لري، قوتادغو بيليک، ديوان لغات­التورک کيمي اثرلر اورتايا گلير. اورخون و یئنی­سئی کتیبه ­لری ایلک دفعه اولاراق، تورک دیلینی یازییا آلمیش اثر تانینیر. بورادا 37 کتیبه واردیر کی گؤگ­تورک امپراتورلاری طرفیندن تاریخی متن­لری داش اوسته یازدیریب و بوگونه قدر یادگار قویموشلار. بو کتیبه­لر دیلیمیزین نه قدر زنگین و قایدالی بیر دیل اولدوغونو بیلدیریر. بو کتیبه­لر بوتون دونیا دیللره ترجمه اولموش و دنیا ملتلری اونلارلا تانیشدیرلار.

   بوندان سونرا اونلارجا باشقا یازیلار اله گلمیشدیر کی تورکجه یازیلاراق، تورکلری ایلک شاعرلرینی ده بیزه تانیتدیرمادادیر. بونلاردان اونلارجا، بلکی ده یوزلرجه دری و کاغاز اوسته یازیلاراق بوگون الیمیزده­ دیر. بونلاردان ایلک تورک شاعرلرینی ده تانییریق: آپرین چورتگین، چوچو، و . . .

   قوتادغو بیلیک تورک دونیاسی­نین ایلک بؤیوک و شاه اثری­دیر کی 1000 ایل بوندان اؤنجه بالاساغوندا یوسف خاص حاجیب طرفیندن یازیلیب و قاراخانلی امپراتورونا هدیه وئریلمیشدیر. بو درین حکمتلی و فلسفی باخیشلی اثر، دنیا سویه­ سینده ان زنگین و مضمونلو کتابلاردان تانینیر. بورادا دونیانین فلسفی دوشونجه­ سی و امپراتورلوق شیوه سیله، هابئله اؤلکه اداره سیله تانیش اولوروق. عئینی حالدا، درین دوشونجه لی آتالار سؤزلری، حکمتلی سؤزلر و دوشونجه­لرله ده اوز – اوزه گلیری. بو اثر خاقانیه – خاقانلار دانیشان تورکجه­سیله یازیلمیش و بیر نئچه الیازما نسخه­لری الده ائدیلمیشدیر.

ديوان لغات­التورک کتابي، اسلام دنياسي­نين تورک­لري تانيماق ايسته ­­ین و ماراق گؤسته­رن عرب خليفه­لري­نين ايسته­يي اساسيندا يازيلميشدي و بورادا تورکلرين يوز ايللر بويو ادبياتي، ديلي و تاريخي و منليگي قورونماقدا کاشغرلي محمود طرفيندن يازيلير. بو اثر 1000 ایل بوندان اؤنجه یازیلیرسا دا، دنیانین ایلک خریطه ­سینی اؤزونده ساخلاییر. بو کتابدا 7500 سؤزجوکون عربجه معناسینی وئرمکدن علاوه، 300 ده آرتیق شعر اؤرنکلری ده وئریلمیشدیر کی بو شعرلرین بیر سیراسی اسلامدان، حتا میلاددان اؤنجه­یه عاید اولدوغو ادعا اولونور. دیوان لغات­ التورک دنیانین ایلک دایره ­المعارفی کیمی ده­یرلندیریلیر.

   بيز ايران تورکلري، عموم تورک ادبياتي­ني تورکيه عالم­لريندن اؤيره­نيريک. بورادا اولان 180 ايلليک بيليم يوردونون تاريخي بئله بير امکان ياراتميشدير و ایراندا کئچن 80 ایل سوره ­سینده دیلیمیزین یاساق اولدوغو، بیزی دنیا تدقیقات و تحقیقاتلاریندان محروم قویموشدور. ایلک دؤنه، بو سطیرلر یازاری 1358جی ایلده یازدیغی "ادبیات باستان آذربایجان" آدلی کتابیندا بو اثرلره اشاره ائتمیشدیر.

   آنجاق ايران تورکلري­نين ادبياتينا دؤنه ليم: ايران تورکلري اوچ ديلده: عربجه، فارسجا و تورکجه ادبيات ياراتماقلا اؤز معنوي باجاريقلاريني گؤسترميشلر. اسلامين ايلک يوز ايللرينده عرب ديلي، دين و علم ديلي اولاراق قورونموش و بيزيم چوخلو عالم­لريميز عرب ديلينده چيخيش ائتميشلر. الکساندر هاميلتون، راسکين گيب، و عرب يازارلاري اولان ابن قطيب دينوري و ابواليقزانا 7جي يوز ايلده عربلر ايچينده تورک ديللي آذربايجانلي لاري موالي شاعر آدلانديراراق، اونلارين آنا وطن­لرينه اولان محبتدن دانيشيرلار. چاغداش عرب عالم­لري احمد امين و طه حسين، بو آذربايجانلي عاليم لري اؤز ميللي وارليقلارينا گووه ­نديک­لريني ديله گتيرمکدن چکينميرلر. بورادا اسماعيل ابن يسار، موسي شهوات، ابوالعباس اعما، منصور تبريزلي، ناصر خويلو، اسکافي زنجاني،  حطيب تبريزي نين ياراديجيليقلاري عرب ديلينده اولورسادا، بير تورک دوشونجه­لي اولدوقلارینی هامي اينانير.

   آنجاق بير آز کئچمه ­دن فارس ادبياتي ديرچه ­لير و آذربايجانين نهنگ شاعرلري بو ديلده ياراديجيلیقلاري ايله هاميني چاشديريرلار. بورادا قطران تبریزی ایلک شاعر تانینیر کی فارسیجا دیوان یارادیب و آذربایجان تورکلرینه فارسجانی اؤیرتمک اوچون ایلک فارس لغت­نامه – فرهنگ نامه­سینی ده او یازمیشدیر. فارس ادیبلری­نین دئدیکلرینه گؤره قطران ایلک شاعردیر کی فارس شعرینی آذربایجانا گتیرمیش. قطرانین شعرلرینده تورک سؤزجوکلردن علاوه، تورک دئییم­لری ده اؤزونو گؤسته­ریر. او، بیر تورک اولاراق، اؤز آنا دیلیندن بیر چوخ بورجلاری فارس ادبیاتینا وئرمیش و فارس ادبیاتی­نی زنگینلشدیرمیشدیر. اوندان سونرا یوزلرجه آذربایجان شاعرلری: گنجه­لی نظامی، شروانلی خاقانی، شروانلی فلکی، بیلقانلی مجیرالدین و بیر چوخ باشقا شاعرلری آذربایجان شعر مکتبی آدلانان شعر شیوه­ سینی فارس ادبیاتینا گتیرمیشلر. بو شعر سایاغی بوگونه قدر داوام ائتمه­ ده ­دیر. بورادا گنجه­ لی نظامی­دان مستقل صورتده آد آپارماق گره­ کیر. او، تورکجه بیر دیوان دا یاراداراق[1]، آذربایجان کولتوروندن، دده قورقود داستانلاری­نین خلق ایچینده یاییلمیش اولان داستانلاریندان الهام آلاراق، فارسجا شعرلرینه سپه­ له­ میشدیر. اونون فارس دیلینده یازیلان شعرلرینده تورکانه روحونو داهییان یوخدور. تورک سؤزو نظامی دیلینده بؤیوک بیر احتراملا آپاریلیر. تورک، گوجلو، گؤزل، عادل، گؤزللیک و انسانلیق معناسیندا ایشه آپاریلمیشدیر. پیغمبرین معراجا گئتمه ­یی "ترکتازی" آدلاندیریلیر، سلجوق خاقانلاری مدح اولان زمان اونلارین تورک اولدوقلاری و اونلارین عادل اولمالاری گره­کلیگی خاطرلانیر.

   اوچونجو ادبی دیل تاریخ بویو، تورک دیلی اولموشدور و یوزلرجه یوخ، مینلرجه شاعرلریمیز اؤز آنا دیللرینده شعرلر یازمیشلار. حسن اوغلو، خواجه دهانی، خواجه احمد فقیه، علی خوارزمی، مصطفی ضریر، و یوزلرجه تورک دیللی شاعرلر باشی اوجالیقلا اؤز آنادیللرینی قوللانمیشلار و بشریت سؤزونو تورکجه یاراتمیشلار.  بوندان علاوه اوچ دیلده یازان شاعرلر تکجه آذربایجاندان باش قالدیرمیشلار. بوگون نسيمي، فضولي، حکيم هيدجي و يوزلرله اوچ ديللي نابغه­ لريميز هر اوچ ادبياتدا اثر ياراتملاقلا، خالقلارين ياخينليغي و دوستلوغو يولوندا چاليشميشلار. آنجاق تورک ادبياتي آذربايجلاندا داها کسگين، داها زنگين و داها دولغون اولموشدور. آذربايجاندا تورک ادبياتينی دده قورقودلا باشلاماق لازيمدير. بو اثر، اسلامدان اؤنجه يازيليرسادا اليميزه چاتان ان اسکي اليازماسي 444 هجري ايليني گؤسته رير. باشقا سؤزله قوتادقو بيليک و ديوان لغات التورک اثرلريندن 20 ايل اؤنجه يه گليب چاتير. دده قورقود اثري، عموم تورک لره عاييد اولاراق، اونون هر صحيفه سيندن، هر اولاييندان آذربايجان قوخوسو گلير. اولايلاري قره داغدا، بردع شهرينده، گؤيچه گؤلونده اوز وئرير. آدلاري آپاريلان داغلار، چايلار، مئشه ­لر هله بوگون ده آذربايجاندا ياشاماقدادير. دده قورقودون هر صحيفه سيندن آذربايجان قوخوسو گليرسه ده، آذربايجانين هر بوجاغيندان دده ­قورقود قوخوسو گلير. بو، ائله اثردير کي پروفسور بسيم آتالاي دئميش: بوتون ادبياتيميزي تره­زي­نين بير تايينا قويوب، او بيري تايينا دده­قورقود کتابيني قويورسانيز، دده­ قورقور آغير گلير. بو اثرين 12 داستاني و هر داستاني بير تاريخله، بير ادبياتلا برابردير. بو يگانه اثرين ايزلريني يونانين بؤيوک رومانچي سي اولان هومرين ايلياد و اوديسه اثرلرينده تاپانلار واردیر.

   دده قورقودون گؤزه­لليک­لريندن بيري ده اونون قادينلار سيماسي­دير. بو اثرين باشا باشيندا هئچ بير منفي صيفت قادينلارا وئريلمه­ميشدیر. اونلار ارکک لرله چيگين – چيگينه دؤيوشده، ياشاييشدا، رزمده و بزمده اولاراق قهرمانلارا يول گؤسته­ ره ­رک اولموشلار.

  هارداسان اي کؤنلومه دينجليک وئره­ ن جان، هاراداسان؟

چوخ چاغيرديم گلمه­ دين، اي درده درمان هارداسان؟ . .

بو غزل مطلعي اولان اينجه شعر، تبريزلي قطران­دان­دير. او، مين ايل بوندان اؤنجه شاعيرليک ائديب فارسجا اثرلريني يازارسادا، تورک ديليندن يوزلرجه آتالار سؤزونو فارس ادبياتينا سونموش، آنجاق بير تورک شاعيري کيمي چيخيش ائتميشدير.

جانيم نه قده­ر وار منه جانان سن اولارسان

جاندان دا عزيز اولسا بير انسان سن اولارسان.

سن ايندييه ده ک قلبيم اوچون قلب ايدين اي يار

بوندان بئله ده جانيم اوچون جان سن اولارسان. . .

بو گؤزه­ل شعرلرين يازاري شيروانلي خاقاني­دير کي 850 ايل بوندان اؤنجه يازيب ياراتميش و فارس شعريله برابر تورک منليگيندن مدافعه ائتميشدیر.

هر گئجه م اولدو کدر – غصه – فلاکت سنسيز

هر نفس چکديم هدر گئتدي او ساعت سنسيز.

سن نظاميدن اگر آرخايين اولسان دا کؤنول

گئجه – گوندوز آراييب اولمادي راحت سنسيز. . .

نظاميه گلديکده، بير تورک نهنگ شاعريله اوز – اوزه گليريک. اونون خمسه­سي دنيا سويه­ سينده تانينان اثرلردير. نظامي بوتون بشريت شاعري­دير. اونون انسان سئوه­رليک دوشونجه­لري، درين فلسفي باخيشي، دنيا و ياشاييشا مثبت گؤروشو، اونو دونيا بيلگين­لريندن سايماغا امکان يارادير. آذربايجان بئله بير شاعيري قوينوندا بسله­مه­يه گووه­نير. نظامي اثرلرينده تورک اولدوغونا فخر گووه نير، آتا – باباسي­نين تورک اولاراق قورد کيمي جسارتلي و ايگيد اولدوقلارينا فخر ائدير:

پدر بر پدر مرمرا ترک بود

که هر يک به نيرو يکي گرگ بود.

نظامي، ليلي و مجنونو تورکجه يازماغا باشلاياراق، آخستان بيگ طرفيندن- شيروانشاهلار شاهي اونو فارسجا يا عربجه يازماغا امر وئرير. نظامي بو امريه­ني آلمادان سوسور و بونا اعتراض سسینی ده قالدیریر. نظامي، دده قورقود ناغيللاريني فارسجا اثرلرينه سپه­رک بؤيوک شاه اثرلر ياراتميش و قادينلار سيماسيني ياراتمادا دونيادا اؤزونه شهرت قازانميشدير. اونون اشي – دربند شاهي باغيشلايان بير کنيزايدي. آنجاق نظامي اونا بير کنيز کيمي باخماميش، بلکه اوره ­ييني اونا تاپشيرميش و عمرونون سونونا قدر اونا وفالي قالميشدير. سون ايللرده مصر اؤلکه­ سينده – قاهره ده خديويه کتابخاناسيندا نظامي­نين تورکجه ديواني تاپيلير و 210 بيت­ليک غزللري اوخونور. بو بؤيوک شاعير 850 ايل بوندان اؤنجه تورک غزللري­نين اؤرنه ­ييني ياراتميشدير.

   خواجه علي خوارزمي 750 ايل بوندان قاباق يوسف و زليخاني يازميش. خراسان تورکلريندن اولان اسفراينلي حسن اوغلو 750 ايل بوندان اؤنجه، ايلک عارفانه غزللري تورکجه يازميش و بئله سؤيله­ ميش:

آپاردي کؤنلومو بير خوش قمر يوز، جانفزا دلبر

نه دلبر؟ دلبر شاهد، نه شاهد؟ شاهد سرور...

   شيخ جلال الدين مولوي بير تورک شاعري کيمي بلخ شهريندن  باش قالديريب، آنادولودا – قونيه شهرينده قرار تاپير. آنجاق چوخ اثرلري فارسجا اولورسادا تورکجه ديواني الده­دير. هاميدان گؤزه­ ل اونون ملمع­لري : ايکي ديلده – فارسجا و تورکجه دیر:

ماه است نميدانم خورشيد رخت يا نه؟

بو آيريليق اودونا نئجه جگريم يانه؟

مردم ز فراق تو، مردم که همه دانند

عشق اودو نهان  اولماز، يانه دوشجک جانه

سوداي رخ ليلي، شد حاصل ما خيلي

مجنون کيمي واويلي، اولدوم يئنه ديوانه

صد تير زند دلدوز، آن ترک کمان ابرو

فتنه لي آلا گؤزلر چون اويخودان اويانه

اي شاه شجاع­الدين شمس­الحق تبريزي

رحمتدن اگر نولا بير قطره بيزه دامه

شيخ صفي­الدين اردبيلي­نين"قارا مجموعه"سي تورک ادبياتي­نين شاه اثرلريندن اولاراق آذربايجان ادبياتي­نين میرواري­سي کيمي پارلايير:

گؤيرچين يوللاديم، يازديم سنه سندن شکايت لر

قولوندان اول قانادلاردير باشي باغلي کتابت­لر.

اونودما عاشقي، نامهربان اولما منيم جانيم

ايشيق سيز سروه اوخشارلار وفاسيز سرو قامتلر...

   بورادا يوزلرجه شاعيرلريميز وار. محنتي، عنبر اوغلو، بيرک قوشچو اوغلو، عصار تبريزي، خواچه احمد فقيه، نصير باکويي، قاضي مصطفي ضرير، يوسف مداح، حتا قاضي احمد برهان الدين دن آد آپارماقلا واز کئچيريک، بلکه عمادالدين دن بير شعر اوخوياق. عمادالدين نسيمي، عشق و شهادت شاعيري اولاراق، بوتون ظاليم لرين قارشيندا دايانيب، انسان سئوه­ رليک­دن مدافعه ائدير و بو يولدا دریسی سويولور. شاه ختايي دؤنه­ مينده تورک ادبياتي چيچک­لنه ­رک يوزلر شاعيريميز بسله ­نير. شاه اسماعيل ساراييندا، شاعيرلر مجليسي قورولور. ملک الشعرا حبيبي، طفلي اردبيلي، صادق افشار، ماراغالي عبدالقادر، عارف اردبيلي، قاسم انوار، خليلي، شيخ الوان، حامدي، غريبي،  هدايت، گلشني، شاهي، کشوري، سروري، حقيري، خليفه، فدايي کيمي شاعرلر آنا ديلينده ياراديجيليغا باشلاييرلار. مولانا فضولي بو دورانين ان بؤيوک شاعري تانيناراق، حبيبي ملک الشعرا عنواني آلير و شاه ختايي اؤزو کلاسيک ادبياتدا يوخ، بلکه شفاهي ادبياتي ايله ده آياقلاشير و آشيق فورمالاريندا گرايلي­لار و قوشمالار يازير.

   بو زامان پير سلطان آبدال، مولانا همتي انگوراني، نفعي، آشيق قرباني ياراتماغا جان آتيرلار. سونرا شاه عباس دورونه چاتارکن خواجه رکن­الدين مسيحي، قوسي تبريزي، تاثیر و صائب تبريزي تورک غزليني زيروه يه چاتديريرلار. بورادا قوسی نین شعر و غزللري چوخ گؤزه­ل و اؤنملي­دير.

    آنجاق سون دورده يئنه ادبيات چيچکله­نير و رئاليزم ادبياتي ديرچه ­لير . بورادا ودادي غزل اوستاسي اولاراق، ملاپناه واقف تورک شعر فورماسيني کلاسيک شعريميزه – غزل، قصيده يه اوستون توتاراق ملي شعريميزي ايره­لي سورور و بوندان سونرا يوزلرجه شاعيريميز قافقازدان ايرانين اورتالارينا قدر گرايلي و قوشما فورمالاريندا شعر يازماغا باشلاييرلار.

فضولي غزل ژانري­نين اوستاسي اولورسا، واقف ده قوشما اوستاسي­دير. او، تورک ادبياتيني گؤيدن آييريب يئره گتيردي:

بير زمان هاوادا قاناد ساخلايين

سؤزوم واردير منيم سيزه دورنالار.

قاتارلانيب نه دياردان گليزسيز

بير خبر وئره نيز بيزه دورنالار.

من سئوميشم آلا گؤزون سورمه سين

بد نظر کسيبن زيان وئرمه سين

ساغين گزين، لاچين گؤزو گؤرمه سين

قورخورام صفينيزي پوزا دورنالار. . .

واقف ديليميزي ياد ديللردن آريديب تميرله ييبدير.

   بوندان سونرا ادبياتيميزدا ادبي انجمن­لر قورولور. هر شهرده بير انجمن يارانير. قوزئي آذربايجان روس الينه کئچه­رک ايکي بؤلومه بؤلونور. بو زامان ادبياتيميزي بوروين آيريليق، هجران اولور. ابوالقاسم نباتي کيمي عارف بير شاعر، آرازين ايکي قارداشي بير بيريندن آييرماغينا گيلئيله ­نير. اونون هجران و آيريليق قونوسوندا يازديغي شعرلر 200 ايلدير خالق ماهنيلاري کيمي ديللر ازبري­دير:

گئدين دئيين خان چوبانا

گلمه سين بو ايل موغانا

گلسه قالار ناحق قانا

آپاردي سئللر ساراني

بير آلا گؤزلو بالاني. . .

   ادبياتيميز زامانلا آدديملايير. قوزئي آذربايجاندا اونلارجا ادبي انجمن لر يارانير: باکيدا بيت خاموشان، قاراباغدا بيت صفا، تبريزده، گنجه ده، شاماخيدا، نخجواندا و باشقا شهرلرده ده انجمن­لر ياراناراق ياريشا باشلاييرلار و يوزلرجه شاعر عرصه­يه گلير. آنجاق استانبولدا توپلانان ايرانلي ضياليلار، اختر غزئته­سينده چاليشماغا داوام ائده­رک يئني سؤزلر و فکرلري يايماغا ال وورورلار. آخوندوف، طالبوف، عبدالرحيم ماراغالي، ميرزا رحيم توپچي باشي، حسن زردابي، مختلف ساحه لرده چاليشيرلار و مشروطه انقلابينا زمينه ياراديرلار.

   تبريزده ستارخان، حيدرخان عموغلو بير ميداندا چاليشاراق، ملانصرالدين درگي سي­نين سسي تبريزين توپلاريندان آرتیق، ارتجاني قورخويا سالير. جليل محمد قلیزاده، صابر و اونلارجا نهنگ شاعر و يازارلار عرصه يه گلير.

   رضا شاهين ايش اوسته گلمه سيله دیللر سوسور، سينير و تورک ادبياتي ياساقلانير. تورکجه کتابلار اودا چکيلير. آنجاق بونون آرديجا ملي حکومتين گلمه­سي بير تاريخي ضرورتدن يارانير. ادبيات يئني بير جان تاپير. بالاش آذراوغلو، مرواريد دلبازي، مدينه گولگون، حکيمه بلوري و يوزلرجه شاعير آذربايجان سسيني دنيايا يايماغا باش قالديرير. کودتا حکومتي ايش اوسته گلير، يئنه ادبياتيميز سوسامايير. شهريار حيدربابايا سلام ايله آلقيشلانير، ائله بير اثره چئوريلير کي 500 شاعير اونا بنزه­تمه يازيلیر و 92 ديله چئوريلير؛ بئله ­ليک­له ده بير ادبي مکتب يارانير. انقلابا قدر ديليميزين ياساق اولدوغو اوچون، صانديق ادبياتي ميدانا گلير. بو ادبیتین زنگین ده­یه­ری و یوزلرجه شاعری واردیر. بونلاردان تکجه بیر سیراسی انقلابدان سونرا آرایا گلیب و بیر ادبی انقلاب یارادایبدیر. آذربایجان مدرن شعری­نین بناسی دا او زمانلار قویولموشدور. انقلابدان سونرا اونلارجا يوخ، يوزلرجه يوخ، بلکه مينلر شاعر و يازيچي ميدان آچير و بوگون آذربايجان ادبياتي­نین دنيا سويه­سينده اؤز سوزو و اؤز ديلي واردير......

    بئله بيردورومدا، ادبياتيميز گليشير، گئنيشله‌نير و گوجله‌نير. انقلابدان سونرا ديليميز بير بالاجا فرصت الده ائده‌رك هئچ بير ديلدن گئري قالماديغيني آيدينجاسينا گؤسترميشدير. آكادئميك امكانلار الده ائديرسه دونيا خالقلارينا خدمت گؤسترديگيني آنلاياجاغيق. بئله­ليكله اونون گليشمه‌سي‌نين قارشيني آلانلار، بوتون دونيا انسانلاري و بوتون بشريتله اوز – اوزه دايانيرلار.

   چاغداش آذربايجان ادبياتي ايره‌لي‌ني گؤره‌ن، حقيقت لري دويان و وارليقلاري قونوشان يولدادير. ديليميزين ديرچلمه‌سي كئچن 15-10 ايل عرضينده اونون گوجونو و ديناميكاسين گؤسته‌رير. آتالار سؤزو: «بولاق، ايچدن بولاق اولمالي­دير، سو تؤكمك­له بولاق اولماز». دئميشكن، 70 ايل ديليميزين امحاسينا چاليشمالار هاميسي پوچا چيخميش و بوگون بوتون ايستك‌لريميزي و نيازلاريميزي اؤز آنا ديليميزده اؤده‌مه‌يه باجاريغيميز واردير. او بيري طرفدن بونا اينانيريق‌كي ادبياتا، اؤزه‌لليك‌له چاغداش ادبياتينا، ادبياتچيلارينا، يازارلارينا اؤنم وئرمه‌ين اولوسلارين صاباحي يوخدور. ادبياتچيلاريني سوسدورانلار، بيگانه‌لرين قولتوغونا گيرمه‌لي­ديرلر. بئله بير حركت اؤز اولوسلاريني كؤله ليگه ايره‌ليله‌مكدير. بونو اينانماق گره‌كيركي بير خلقين شاعرلري و يازارلاري، چاغداش دنياني خالقا آختارانلار، باغيمسيزليق، انسانليق اوغرونا اؤن صفده چارپيشانلاردير. بيز، هر بير شاعريميزدن، هر بير يازيچيميزدان بؤيوك درسلر آليريق.

   بيرگون ملانصرالدين مكتبي ياراناراق، محمد جليل قليزاده، علي­اكبر صابر، حق وئردیف كيمي عالم‌لري هيندوستاندان توتوب مصره قدر بوتون اؤلكه‌لري ادبياتيميزين تاثيرينده قويورلار. معجز كيمي بؤيوك انسان سئوره شاعر، قولدور رضاشاهي ‌خالقيميزين اويانيشيلا قورخويا سالير. دموكراتيك ادبياتيميز 25-1320 ايللرينده بوتون ايران خالقلارينا و ايران ادبياتينا دموكراتيك دوشونجه‌‌لر گتيرير. آز كئچمه‌ دن اوستاد شهريارين اؤره‌ك دؤيونتوسو، بوتون دونيا خالقلاريني ديله گتيرير و بير بؤيوك ميللتين وارليغيندان مدافعه ائدير. بوغونتو ايللرينده، عالم و شاعرلريميز، كول آلتيندا يانان قيغيلجيم‌لاري بؤيوك آلوولارا چئويريب، بوتون ايراندا ضياليلار حركتيني اوياديرلار.

   شوبهه يوخدور آذربايجان چاغداش ادبياتي بو قد‌ر گئنيش، گوجلو و گؤزه‌ل اولاراق خالقيميزدان گيزلي قالميش و هئچ بير تريبونوموز اولماديغيندان، خالقيميز هله اؤز شاعرلريني و يازيچيلاريني تانيمايير. دونيانين هانسي  اؤلكه‌سينده 30 ميليون انسانين اؤز آنا ديلينده بير دانا دا  مكتبي يوخدور؟ بو ملت ، آذربايجان ملتي­دير.

بوگون گؤنئي و قوزئي ادبياتيندان دانيشماق هله ده ياساقدير. بيزده بورادا بو سؤزلردن دانيشماييريق؛ يوخسا ادبياتيميز دونيانين ان زنگين ادبياتلاريندان دير. هله بونلار قالسين ...

1357 جي ايلين انقلابيندان بوگونه قد‌ر چاليشديغيم و تاپديغيم ادبياتي تانيتماق اوچون قلم اله آلميشام. 1372 جي ايلدن 1378 جي ايله  قد‌ر «اوميد زنجان» درگي­سينده چاليشديغيم ايللرده و سونرالار 1376 دان 1384 جي ايله ده يونيوئرسيته‌لرده آذربايجان ديلي و ادبياتيني تدريس ائتديگيم ايللرده بو كتابين ماترياللاريني دا توپلاييرديم. آنجاق بو اثرين آخساقليقلاري دا آز دئييلدير، آمما اونون ياييلماسيني ايله گله­جك ادبي ايشلريميزه يول آچيليرسا، چوخ سئوينه‌رم.

   اينانيرام چوخلو ده‌يرلي شاعرلريميزين ياراديجيليغي بورادا يئر آلماييب؛ بو هئچ او معنادا دئييلديركي كه اونلارين ده­يري آزدير و يا ائتكي لري اولماميشدير؛ بلكه ايشين ايلك نمونه‌سي اولدوغوندان هله آخساقليقلار چوخدور و بيريسي ده همن بودور. هر حالدا، بو اثري بوتون آخساقليقلاريلا غيرتلي- قهرمان خالقيميز سونورام و بئله اومورام‌كي چاغداش ادبياتيميز بوگون عقله‌دايانان، حقيقت‌چي، اؤزونه آرخالانان، خالقيميزا آرخالانان و منليگيميزي يانسيدان بير ادبياتدير و گله‌جك اوچون ده يرلي سؤزلري اولوب، گؤركملي شاعرلر و يازارلار ياراداجاق. گله‌جگه ائله آيدينليقلا باخا بيلير و اينانيرام كي گله جك بيزيمدير و ديليميز گله‌جك ايللرين ديلي و ادبياتيميزين گله‌جه‌يي چوخ آيدين و گلجه‌ييميز چوخ زنگين­دير و بونا گووه ­نيريك و بونا ساري آدديم آتيريق.

                                                              سايغي­لارلا: م.كريمي