عباس بارز / م. کریمی
عباس اسلامي- بارز تخلوصو ايله 70 ايلدن آرتيق آذربايجان شعري و مدنيتي ايله چاليشاراق، ائل داياغي اولوب، ائلين سؤزلرين يازيب و ائليندن مدافعه ائديبدير. ائل قايغيسيني چكن ائل اورهيينده ده ياشايار. بوتون وارليغيني ائلين وارليغي بيليب، اؤزوندن ال چكيب، اؤزلويون تاپيب. منمليك يئرينه كيمليگيني آراييب. عباس بارز بئله بير شاعيريميزدير.
آذربايجان چاغداش مدنيتي باسيلماز بير قالاديركي هئچ توفان، سئل اونا صدمه- يئتيره بيلمهييب و يئتيره بيلمهيهجكدير. بوقالاني آذربايجان ادبييات و مدنتيني يارادانلار، شاهليق رژيمي نين بوغونتولو و سيخيتيلي دؤورونده قورخماييب، سوسماييب و شعردن بير قالا تيكيبلر. بارز كيمي قهرمانلارين روحوندان جوشوب، قلملريندن داشيب گلن شعرلرله بو قالانين بينؤرهسي قورولوب و كرپيج لري دوزولوبدور.
عباس بارز بوتون عمرونون گوجونو، وار- يوخونو شعرينه حصر ائتميش و ياراديجيليغي ايله وطنيندن، ائليندن و ديليندن مدافعه ائديبدير.
عباس 1298جي ايلده اهرين بير آغاجليغيندا يئرلهشن آي پيرزن كندينده دنيايا گلدي. آتاسي قاراداغ عاليمي شيخ الاسلام ميرزا جعفر ايدي. بالاجا عباس اؤز روحاني آتاسيندان درس آليب و ديني – حوزهوي تحصيليني داوام ائدير. 16 ياشيندا اولاندان آنا ديلينده شعر قوشماغا باشلايير. مالاريا ادارهسينده ايشلهيهرك، سونرالار 1340 دان 1370 ايلينه قدر معلمليك ائتميش و بوايلده تقاعد اولموش دور. اونون ايلك شعر كتابي «ائل داغينا سلام» شهريارين «حيدر بابا سلام» اثرينه بنزهتمه اولاراق 1333 جوايلده يازيلير سادا 1346 جي ايلده چاپ اولوب ياييلير[1]. 1350 ايللرينده اونون نئچه- نئچه بالاجا شعر دفتري ياييلاراق، 1355 جي ايلده «ياسلي ساوالان»، شعري ديللره دوشور و «عباس بارز» آدي آذربايجان خالق شاعري كيمي تانينير. اونون شئعرلري كاسئتلره توتولور، موسيقي بستهلهنير و آغيزلاردا اوخونور. 1357 جي ايلده «قيزيل قوش» آديندا كتابي فرامرز هاشمي و قهرمان خطيبي شعرلريله بيرليكده باسيلير[2]. 1379 دا «ياسلي ساوالان»[3] كتابي 316 صفحه ده 332 شعريني احتوا ائدهرك چاپدان بوراخيلير. 1382 جي ايلده شاعرين 85 ايلليك تؤرهني تبريزده ثبوتا يئتيرميشديركي شاعر خالقين دير و بو يوكسك مقامي- اونون- بونون مدحينده شعر دئمكله اوجوز الدن وئرهن شاعر دئييلدير.
عباس بارز بوگون بوتون آذربايجاندا و ايران مرزلريندن اوتايدا تانينميش بير شاعردير، اورالاردا دا اونون شعري ديللر ازبري اولاراق، اونون شعري آراشديريلير و اونون حقينده مقالهلر گئدير. عباس بارزين صميمي شعرلري، وطن دوشونجهسي، طبيعته باغليليغي، آناديلينه سؤنمز محبتي، كئچهجهييميزده و كولتوروموزه باغليليغي ايله اونو ياسلي ساوالان كيمي آذربايجانليلارين اوره يينده يئرساليبدير. او، ملي حركتلري جانلانديرماغي اوچون، آناديلينه وخالقينا سونسوز محبتيني گؤستريك اوچون، يوردونون داغلاري، چايلاري، بيتگيلريندن توتدو گؤيلرينين قوشلارينا قدر اورهكدن سايغي گؤسترديگينه گؤره و يازديغي اثرلرينه گؤره بير ائل شاعري و ملي بير شخصيتكيمي تانينير[4]. شاعر دؤرونون كئچيرتدگي حادثيه لرينه بؤيوك مهارتله ياناشير، قارانليق گئجه ده ائلينين باشينا گلن فلاكتي«گئجهلر» رديفلي شعرينده اؤز ديليجه تصويره آلير. اونون وطن آدينا يازديغي شعرلرين باشقا بيردادي واردير. شاعير بير دئمير، اون دئمير، بلكه وطن آدينا يوزلرجه قوشما قوشوب، يئنه ده دويمور و كتابيندا هر نهدن آرتيق وطن موضوعسونا يئر وئرميشدير.
شهريار،حيدربابا يا سلام شعري ايله بير قاليب و بير سبك ياراتدي و بو قاليبي و سبكي يوزلرجه شاعريميز منيمسهييب ايشه آپارديلار. بونلارين اؤنونده عباس بارز گئدير. او دا بير عمر ائل داياغي و ساريداش داغلاريلا ياخين اولفتي و توكنمز ايلگيسي اولدوغو اوچون، شاعرين سيرداشي و مهربان همدمي كيمي اولور و شاعيراونو خيطاب ائده رك تاريخي واراقلايير و بوگونون درديني اونونلا اورتايا قويور. بارز، بير دوزگون تاريخ يازان كيمي كئچن قادالي گونلري و بوگونون دورومونو داغلا آرايا قويوب، ايرتيجا، ايستيبداد و امپرياليزمين داياغي و مدافعهچيسي اولان شاهين «ثُبات آداسي»، «اولو جنت» دئيه اؤلكهني جنت كيمي جيلوه لنديرمك ادعاسي اولان ايللرده، شاعر اونون عكسينه اولاراق، همين اؤلكهده كؤك سالان ساوادسيزليغي، موهوماتي، جهالتي، گئريليگي ايفشا ائديردي[5]. او، كندلرين نئچه قات ظلم آلتيندا مادي چتينليگين سويون جهنمينده ياشاديغيني شاهد اولوب، بؤيوك اورهك آغريسي ايله يازديردي:
قيش گلدي يئنه قالديلار آواره كاسيبلار
آللاه بو قارا گونلو بو بيچاره كاسيبلار.
***
بير كؤهنه پالاز پارچاسي تاپمير ائوه سالسين
پول يوخ، نه ايلن كورسونو قورسون، كومور آلسين؟
پالتار تؤكوب شاختادا عوريان نئجه قالسين؟
ايندي بوگؤزو ياشلي، گونو قاره كاسيبلار
قيش گلدي، يئنه قالديلار آواره كاسيبلار.[6]
***
بوشئعر، ايراني بهشت كيمي قلمه وئرمك ايستهين تبليغ شعارلارينين و ساتين آلميش بورژوا مطبوعاتينين دنيادا يالان و بُهتان توزاناغي قالديرديغي بير زماندا يازيلميشدير:
از بس كي چؤرهكسيزليك ائديب خالقي هراسان
جوتلر آچيلير، جوتچو اولور ديده سي گريان
كندلرده بو ساعت بالالار آغلير آجيندان
بيليم نه ائديب گردش دؤورانه اكينجي؟
گؤردوم سني گلديم يئنه افغانه اكينجي.[7]
جامعهده كي عدالتسيزلييه بئله اعتراض ائدهن بارز، ياراديجيلغينين اساس ثقلتي مبارزه و افشا موتيولري دير. او، بونلارلا ياناشي، كاسب خالقيندا اولان گؤزهلليكلري ده اورهك چيرپينتي لارينا هيجان، كدر و حسرت هوپدوروب اوخوجويا چاتديرا بيلير. استبدادين حاكيم اولدوغو و هر شئيي يالان اوستونده قورولموش جامعهده سئوگينين اوزو كدر، غم و برابرسيزليك نغمهلريله موشايعت اولونور. شاعرله قونشولوقدا اولان «ائل داياغي»داغي نين شيش و سرت قايالاري، يام ياشيل اتكلري اونون الهام قوشونون يوواسي اولور. بارز، بو داغي گؤزلرينده كیپريكلري اوجوندا، اورهيينين باشيندا ائوه گتيرير، گاهدان اونو اؤز عالمينده كؤرپه اوشاق كيمي بَلَكلهيير، قوينوندا ياتيرير، عطريندن تبريزه آپارير، گاهدان اؤزو بير اوشاق اولوب، مغرور داغين اتكلرينده الهام آتينا مينيب، دؤرد طرفه چاپماقدان يورولمور. ائل داياغي شاعرين عنادكار، اينجيك ايلهامي نين بئشيگي و حيدر بابانين ادبي و ابدي قارداشي اولاراق، شاعر اونا خطاب ائدهرك دردلريندن، دويغولاريندا، گؤردوكلريندن و بيلديكلريندن صحبت آچير و حتا اؤزونون دارا چكيلمهسيله عيبرت آلان اولورسا، شاعر بونا راضيدير:
كاش بو فلك بير دايانيب دورايدي
عدالتين قورقوسونو قورايدي
لاپ قاباقجا مني دارا وورايدي
باخان گؤزلر باخيب عيبرت ائدئيدي
اوندان سونرا دوز يولونان گئدئيدي.[8]
بارزين ياراديجيليغي چوخ چئشيدلي، الوان و بوياليدير. عيني حالدا غزل، قوشما، گرايلي- عروض و هيجالي شعر فورمالاريندا شعرلري واردير. غزلده اولان باجاريغي تايسيزدير، قوزئيده علي آقا واحيد غزل شاعريديرسه، گونئي آذربايجانين غزل شاعري ده عباس بارزدير[9]. غزل ائله بير شعر فورماسيديركي عشقه حصراولونور.آنجاق عباس بارز غزلي عشق ايله باشلاسادا، اجتماعي موضوعلاري اونا ياپيشديريب، اونونلا قورتارير:
هردم كي دئديم اول منيله بير گئجه همدم
مندن اؤزونو مين گئجه پنهان ائلهدين، گئت.
داغ تك دايانان كؤنلومو داغلار قاباغيندا
بير گونده ييخيب خاك ايله يكسان ائلهدين، گئت.
گؤردون كي ضعيفم آياغين باشيما قويدون
ييخدين اوزوم اوسته يئره، نالان ائلهدين،گئت.
ظالم فئوداللار كيمي اي قوللاري گوجلو
سن ده مني ظلمونله هراسان ائلهدين، گئت.
خان نوكري كندلرده ائدهن جور و جفاني
سالدين ياديما صبريمي تالان ائلهدين، گئت.[10]
غزلده قاراداغين كلاسيك- گؤركملي شاعري ابوالقاسم نباتينين يولونو داوام ائتديرهن عباس باريز اؤزشاعرليك رسالَتيني غزل فورماسيندا دا ياراداراق آلني آچيق و اوزو آغ اولموشدور:
خالقيميزا اوندا بيزيم ياسدان چيخار، بايرام ائدهر
كي حقيقت گون كيمي اؤز وارليغين اعلام ائدهر.
صولح بايراغين آلار ايمان اليله چيگنينه
قان تؤكنلر گوندوزون بيرليك اليله شام ائدهر.
نه ياغار گؤيدهن يئره بومبا، نه ائو آلت – اوست اولار
نه ووروب، اؤلدور دييه ن جاني، خيال خام ائدهر.
قارداشي اؤلدوتدوروب قارداش اليله تؤكمه قان
كي بو قان تؤكمك سني دنيا قدر بدنام ائدهر.[11]
گؤردويوموز كيمي عباس بارز اورهيي سؤزله دولو، قلمي آخيجي بير شاعردير. بئله اولماسايدي شعرلري جوشقون بولاقلاركيمي آخمازدي. او ائل ايله ياشاييب، ائل ابله برابر آدديملايير. او ائلدن آيريلمايان شاعر اولاراق، شعرلري ده ائللر آراسيندا ياشايير. او بوتون صراحتله وطن- وطن سؤيلهيير:
جيسميمده منيم تاب و توانيم وطنيمدير
قانيم- ايلي ييم، روح روانيم وطنيمدير.
آرزيم، ديله ييم كعبة آمال و اوميديم
شانيم، شرفيم نام و نشانيم وطنيمدير.
قورباندي وطن تورپاغينا باش ايله جانيم
بوجان ايشه گلمز، منه جانيم وطنيمدير.
بير لحظه وطنسيز دؤزه بيلمز دل زاريم
كؤنلوم قوشونا طُرفه مكانيم وطنيمدير.[12]
باريز او چون 1382 جي ايلده عزيزلهمه تؤرهني قورولدو، آنجاق شاعر اورادا اشتراك ائتمهدي. بونون نه دنيني بئله سؤيلور: «منيم سكسن بئش ايل رنگسیز و بزهكسيز ياشاييشيمدا هئچ بير قدرت طرفيندن عزيزلنمهديگيمه گؤره بو به اصطلاح نكوداشتي دا اؤز ياشاييشيملا اويغون گؤرمهديم و بيرده ايش قاباغا گئتديكجه بير عدّهنين سياسي آماجلار داليندا اولماغيني باشا دوشدوم و اونون اوچون بو تؤرهنده اشتراك ائتمهديگيمي خالقيميزين و اؤزومون صلاحينا گؤرمهديم[13]». «قاراداغ» درگيسيله دانيشيقلا سؤيلهين بوسؤزلرين آرديجا، بو سورغايا: شعر سياستله نه ايلگيسي وار؟ بئله جواب وئرير: «منيم عقيدهمه تمام هُنرلر و اؤزهلليكله شعر، خالقينان واسيطهسيز ايلگي قوردوغونا گؤره هر حالدا سياستيله ايلگيسي وار. يازيلي تاريخلري اوخوياندا گؤروروك كي نه چوخ شاعرلر، حاكميت طرفيندن دوستاقلانير، اؤلدورولور و نه چوخ شاعركي حاكملري ياخجي تعريفلهديگينه گؤره اونلارين طرفيندن عزيزلهنير. دئمهلييم هميشه سياستچيلر و قدرت صاحبلري چاليشيبلار شئعردن اؤز نفعلرينه فايدالانسينلار و بوگونو دنياميزدا سياسي بيلگيلرده تبليغاتين اؤنملي يئري اولدوغونا گؤره بو ايكي موضوع داها آرتيق بير- بيرينه باغلي دير.»[14]
قوجومان شاعيريميز، ايندي 30 ايلدن آرتيقديركي ياسلي ساوالان شئعريله ديللره دوشوب، جوان – قوجا، كندلي – شهرلي، عباس بارزي بير ملي شاعركيمي تانيير. ياسلي ساوالان، سانكي خالقيميزين و ائليميزين بوتون تاريخيني، وارليغيني، درديني- كدريني بير يئرده توپلاييب سؤيلهيير. شاعرين بورادا هر زادين اليندن آلميشلار، آنجاق، او سوسماييب، وارليغيني گؤسترمهليدير. بلكه ساوالان داغي اونون تاريخيني يادداشيندا ساخلاميش و بوگون شاعريميز بوتون تاريخين آغيرليغيني اونونلا پايلاشماق ايستهيير. آذربايجان نين ميللي- تاريخي دوروملارين بوگونكو اولايلارين و توپلومسال پسيكولوگيسي ايله اويقونسوزلوغو، توپلومسال شاعرلري حماسهلي و ائپيك روايتلره ساري ايتهلير و اوسطورهلر ياراتماق تراژيك روايتلري شعرده چولقاييب اؤز سارسيلماز روحونو تسكين وئرير. بوشيوه بلكه ده توپلومسال رومانتيزم آدلانا بيلير. آذربايجان چاغداش شعري بئله بير دورومدادير. شاعر داغلارلا، طبيعتين بؤيوك آبيدهلريله، حتا يازيجي آبيدهلريله سؤزو- صؤحبتي بئله بير دورومدان يارانير. اوروپانين رومانتيزيمي توپلومسال اولايلاردان فارغ اولاراق ايچهري دنيا ايله يارانيرسا، آذربايجان شعرينده بو رومانتيزم، توپلومسال اولايلارلا قورولور و بئله ليكله فلسفي- اجتماعي دنيا گؤروشو يارانير. بيز بو حركتي ياسلي ساوالان شعرينده بوتونلويو ايله- كيچيك بير شعرده گؤروروك. شاعر بوشعريني 11 بندده و هر بند 5 مصرع اولاراق ياراديبدير. ايلك اؤنجه، بورادا- شنليك و كدر، آلچاق- اوجاليقلا گؤزهلليكلريني اورتايا قويور و بير بوتوو تراژدي شعره حاكم دير:
هر زمان باخيرام باشينا قار وار گؤرورم،
اوغلو اؤلموش آنا تك گؤزلرين آغلار گؤرورم.
ايكينجي بندده، ياواش- ياواش گئجهجهيه دؤنور و بئله سؤيلور:
سالارام ياديما بير لحظه او كئچمشلريوي،
ايزلرم بير- بير او حيرت يارادان ايشلريوي،
6 جي بندده، ساوالان- وطن سيمگهسي تك غرورلا اورتايا گلير و بير پارالاق گونش كيمي، قارا بولوتلار آراسيندان چيخير:
ساكت اول، آغلاما، قوي بيرجه چكيلسين بو دومان
گون چيخيب ظولمتي بير يوللوغا قووسون بورادان.
8 و9 جي بندلرده بو گونشين غرورلو اورتادا دايانماسينا شاهد اولوروق:
بابكين گئتديسه بوش قالمادي آمما قوجاغين
دولودور مين ائله اوغلانلاريلا هر بو جاغين
نه قدر يئل اسه – توفان قوپا، سؤنمز اوجاغين،
و نهايت 11 جي بندده پارلايان گونش، ساوالانين زيروهسينده دايانيب و شاعر اينانيركي بوگونش ابدي ياناجاقدير:
بابالاردان بيزه قالميش بو مثل هامّي بيلر
سوگلن آرخا دئييب يئنه بير گون سوگلر![15]
«ياسلي ساوالان» شعريني شاعر، 1355 جي ايلده تبريزده قورولان شعر آخشامي شاعرلر مجلسي و آذربايجان موسقي كونسئرتلريندن بير اتمسفر ائتكيسي آلتيندا سؤيلهميش و بلكه ده شاعرين شاه اثري دير:
ياسلي ساوالان
هر زامانكي باخيرام باشينا قاروار گؤرورم
اوغلو اؤلموش آنا تك گؤزلرين آغلار گؤرورم
هر طرفدن چكيليب سينه وه داغلار گؤرورم
آي آلان اوستونو غم چيسگيني، هر ياني دومان
آي ياغان باشينا غملر اودو، ياسلي ساوالان.
***
گؤرموشوك يازدا كؤچكلرده چيچكلر آچيلار
هر طرفدن چيمنين سينهسينه گول ساچيلار
ماهني لار قوشماغا باشلار يئنه ده قوشماچيلار
ياز گليب گئتدي يئنه گولمهدين اوچ آيدا بير آن
آي ياغان باشينا غملر اودو، ياسلي ساوالان.
***
قرنيلر كئچدي سنين گولمه دي بير لحظه اوزون
قانلي ياش تؤكدو سارالميش اوزونه ياشلي گؤزون
غصهدن دؤندو قارانليق گئجه اولدو گونوزون
نه سوران حاليني اولدو نه وئرن جيسميوه جان
آي ياغان باشينا غملر اودو، ياسلي ساوالان.
***
آند وئررم سني او قانه بلنميش داشيوا
گئجه- گوندوز او گؤزوندن تؤكولن قان باشيوا
اورگين درديني بيلدير او «سهند» قارداشيوا
سني وارليق- سني تانري- سني بو آه و فغان
آي ياغان باشينا غملر اودو، ياسلي ساوالان.
***
سالارام ياديما بير لحظه او كئچميشلريوي
تؤكولن سنگ جفائيله او دور ديشلريوي
ايزلرم بير بير او حئيرت يارادان ايشلريوي
هامي دان من سنين احوالينا آرتيق نيگران
آي ياغان باشينا غملر اودو، ياسلي ساوالان.
***
ساكت اول، آغلاما قوي بيرجه چكيلسين بو دومان
گون چيخيب ظلمتي بير يوللوقا قووسون بورادان
«نبي» گلسين، بوز آت اولسون يئنه داغلار آتيلان
«هجر» ين بلكه ييغيلسين گؤزو يولدان، آنا جان
آي ياغان باشينا غملر اودو، ياسلي ساوالان.
***
سؤندوره بيلمهدي گؤز ياشين اوركدن اودووي
چاغيريم قوي كؤمك ائتسين سنه اؤز اؤلاديوي
افتخاريله بو گون ذكر ائدهرم پاك آديوي
مرد اوغوللار بئجريب خلقه وئرن شهرت و شأن
آي ياغان باشينا غملر اودو، ياسلي ساوالان.
***
«بابكين» گئتديسه بوش قالمادي آمما قوجاغين
دولودورمين ائله اوغلانلاريلا هر بوجاغين
نه قدر يئل اسه طوفان قوپا سؤنمز اوجاغين
اي بلالر سپري، خالقا يامان گونده آمان
آي ياغان باشينا غملر اودو، ياسلي ساوالان.
***
چنلي بئلده «دليلر» قوي يئنه قورسون بوساطي
قوچ كوراوغلو يئنه جولانه گتيرسين قيرآتي
هئچ زامان اصلين ايتيرمز او كي دوزگوندو ذاتي
آند اولا آديوا، آي گؤزلري آغلار- ياشي قان
آي ياغان باشينا غملر اودو، ياسلي ساوالان.
***
سن دؤيوشلرده بير آسلان كيمي دوردون آياغا
اوخ آتيلديقجا بيزه سينهني وئردين قاباغا
غم يئمكدن داها جانيم يئتيشيبدير دوداغا
نه يامان گونلره گؤر قالدي بو احساسلي بالان
آي ياغان باشينا غملر اودو، ياسلي ساوالان.
***
بابالاردان بيزه قالميش بو مثل هاممي بيلير
سو گلن آرخا دئييبلر يئنه بير گون سو گلر
فلكين داش اورگين آه اوخو آخيردا دءلر
«بارز» اوغلون دا يئتر سئوديگي ياره او زامان
آي ياغان باشينا غملر اودو، ياسلي ساوالان.[16]
عباس بارزين 20 مين بيتليك شعري، شاه دؤرونون سيخينتي و بوغونتو بير زامانيندا- تورپاغا باسديرماغي اوچون چورويوب، آرادان گئتميشدير. آنجاق بو قَدَري اليميزه چاتاراق، اونون ابدي ياشاماسينا امكان يارادير. بيز اونون اثرلرينده تكجه ليريك شعرلرله اوز- اوزه گلميريك و بو شعرلري سئوگيلي جانانا يوخ، بلكه زمانه ده اولان عدالتسيزليك، عيبهجرليك، هركسين اؤز باشينين هارايينا قالماسي، غدار روزگار اليندن هارايا باش آپارماسيندان دانيشير.
انسانلارين قانيني شوشهيه توتانلاري قامچيلايير، ائله بونا گؤرهديركي حقلي اولاراق قاراداغين زيروهلي چال پاپاقلي داغلاري كيمي باشيني ديك توتوب، ادبي وارليغيني دنيانين وارليغيندان اوستون توتور. بودا شاعرين وطنه، خالقينا اولان عهديندن ايرهلي گلير.
شاعرين تراژيك دوشونجهسي بوتون شعرلريندن و سؤزلريندن آخيب گلير:
هر زمان سولموش گؤرنده خلقيمين گول اوزلرين
سؤيلهديم يارب آزادليق بوزمان، گلمز نهدن؟
جان دوداغه آز قالير يئتسين خدايا چاره قيل
جان وئرهن گلدي و ليكن جان آلان، گلمز نهدن؟
باريزم،تك ليك اليندن يازماغا سؤز باشلاديم
درد زور گلدي، ولي طبيعيم روان گلمز نهدن؟
عرفان تجروبهسي ايله تراژيك- هر ايكيسي رمز ايله ياشاييشي اؤلوم ايله بير بيرينه قاريشديرير. عارف آدامين شيوهسي تسليم دير و تراژيك انسانين شيوهسي و يولو مبارزه. تراژيك اينسان اومودونو الدن وئرمير، عيني حالدا بو دنيايا دا اورهك باغلامير.[17]
تراژيك بير ذهن كئچهجك، بوگون و گلهجهيي بير گؤرور و هر آني كئچهجكده و گلهجكده گؤرمكدهدير. ابدي دهيرلري، ياخيشيليغي، حقيقتي، درك اولونان بير دنيادا آختارماق گرهك. تراژيك انسان لايتناهي دونيادا سوكوتو گؤرور و يالقيزليغي حسّ ائدير. يالقيزليق، تراژيك اينسانين ياشيتي و طبيعتله دانيشيق اونون ظهورودور. بونا گؤرهكي طبيعت بوگونكو قدهر روحسوز اولماميش و اينسان روحو بوگونكو قدهر يالقيز قالماميشدير، لوكاچ كيمي يازار، 1910 ايللرينده تراژيك دوشونجهنين باشدان ديريلمهسيني اينانيردي. بيز بو رومانتيزم آخيميني آذربايجان شعرينده گؤروروك. ايلك تراژيك مفكورهلي سوفوكل و بو آخيمين بؤيوك فيلسوفو پاسكالي بيلميشلر. 17 جي يوز ايلده علم ايله مكانيكين توققوشماسي اساسيندا اوروپانين دوشونجهسينه غلبه چالديقدا، جامعهنين اورگانيك باغلانتيلاري پوزولوب، ديني و اجتماعي انسان يئريني «دوشونن من» (من دوشونرم، پس وارم- دكارت) آلير. پاسكال، بو زمانين روحونو هاميدان ياخشي دوشوندو. او بيليردي انسان و طبيعت بير ماشين كيمي اولاجاق، داها اينسانليق سؤزونه قولاق آسان تاپيلماياجاقدير. پروبلئم و اصل سورغو بودوركي: انسان باجاراجاقدير معنويت، جامعه و دونياني اولكي يئرينه قايتارسين. پاسكالين تراژيك دوشونجهسينده دنياني ائله گؤروردوكي اوندا عقل و اؤزهل چكيمي حاكيم ايدي و دكارتين علمي اله گتيرديكلريني دهيرلنديريردي. عيني حالدا وارليغي و انسانين حركتيني بو دونيادا باغلاميردي. بو باخيشدا تراژيك اثرلر يارانير. بو اثرلرده انسانين حيات ايله توخونماسيندا، مبارزه و مقاومت دن باشقا بير شئي يوخدور. لوكاچ يازير: «تراژدي بير اويوندور. انسانين آلين يازيسيلا اويونو»[18]. گلدمن آرتيريركي بئله دوشونجهنين بوتون شكيللرينده، بير مشترك نوكته واردير و هاميسي انسان ايله اونون معنوي و اجتماعي دنياسينين آراسيندا درين بحران واردير.[19] بارزين شعرلرينده بو آخيمين ايزلريني گؤرمك چتين دئييلدير:
حيات دنياسيندا گؤز آچان گوندن
بيلديم كي اومودلو يارانيب انسان.
گئجه دينج آليب، گوندوز چاليشسين
اگر چاليشماسا، اولماز قهرمان!
*******
عصرين قوجاغيندا بير امليك كيمي
بسلنديم بير زمان محبتيله
همين محبتلر، همين حرمتلر
آجيغا چئوريلدي سونرا بير زمان.
******
اتهيين بئلينه ووردو روزگار
چيرمادي قوللارين گيردي ميدانا.
باشلاديم گزمه يه بئله گؤرهنده
نئجه كي مئيداندا گزر پهلوان!
*******
دؤيوشدوق كل كيمي وار قوّهميزله
آز قالدي هيبتدن داغلار تيترهسين
او، منه بوينوزون چاخدي، من اونا
اولدوق ايكيميزده قانيلا الوان.
******
زمان هدهلهدي، سايا قويماديم
فلك داش گوپهدي، من پامپوق سانديم
محكم ارادمدن كؤمك آلماميش
ياراديمين گؤستردي ايناملا ايمان.
******
حيات دؤيوشونده غلبه چالديم
گلهن نسللرين باشين اوجالتديم
باشيم داشدان داشا دهيندن سونرا
يئنه ده خلقيمه تانينديم آسلان.
******
بارز، باشدان باشا دؤيوشدو حيات
بونون فلسفه سي فكره سيغيشماز
ايستهسن حرمتله ذكر اولسون آدين
دوز ايشله، دوز دانيش، چوخ چاليش، چوخ قان!
تراژدي ده، انسانين يالين روحو، آلداديجي وسوسهلردن اوزاق، آلين يازيسيلا يالين دانيشير. تراژدي انسان ياشاييشينا كؤلگه ساليب و چوخلو سورغولار سوروشور، آنجاق بوسورغولارين جوابي الدهيوخدور. بو جهتدن، تراژدي، حماسهنين قارشيندادير. ائپيك دنيا، قاباقجادا بوتون جوابلار حاضردير آمما تراژيك دوشونجه، انسانين ان كؤكلو قورخولار، سئودالار و آرزيلاريدير. بو دوشونجه اوچون، اؤلوم يوخلوق دئييل، بلكه قارالارقي بير وارليقدير. هر فنومنده بو اولوم و اؤلوم اؤزونو گؤسته رير. تراژدي اثرلرده، قهرمان راضيليقلا اؤلور، چونكي اؤلومو حياتدا تجربه ائتميش. تراژدي نين دروازاسيندا يازميشلار: بو دياردا آلچاقليق، ضعيفليك يوخدور. ايندي باريزين شعرينده بونو گؤرهك:
زمان گؤز اگنده تويلو ياسلانير،
اوره ك قنديل اولور گؤيدن آسلانير،
آتلار نالين تؤكور قيليش پاسلانير،
هارايدا قوجالير، هايدا قوجالير.
***
اوخودوق توراتين، آنديق اينجيلين،
يئنه ده خلقتين دويماديق ديلين،
دريندن ايزلهسك دؤرد فصلين- ايلين،
گؤرهريك ياز اؤتور، ياي دا قوجالير.
***
چوخلاري حياتا فلسفه يازدي،
اوخويان دئدي كي هله ده آزدي،
خلقتين بو ايشي چوخ ناتارازدي،
بيلن ده قوجالير،گاي دا قوجالير.
***
بئله قورولوشا محكومدور حيات،
اونون سلطهسيندن چيخماز كاينات،
فلك گزيشيندن اومدوقجا ثبات،
ايستر جوانلاشا، داي دا قوجالير.
انسان تراژيك دنيادا،كئچرگي و اؤتهري حاللاردان آزاد دير. بورادا درد، آغري وارسادا ياراديجي، دوزهلديجي و اختيارينان دي. انسان اونون كؤمهيي ايله فلاكتدن قورتولور؛ كئچرگي دنيادان قيرير و عدالت ايله حقيقتي ايستهيير . بورادا باريز نه گؤزهل سؤيلهميش:
بير يئرده كي آياقلانير حقيقت
يئرلي ديبلي الدن دوشوب محبت
بير يئرده كي نه همت وار، نه حرمت
بئله يئرده نه دانيشيم، نه يازيم؟
بارز باشقا يئرده يازير:
شاعر قارداشلاريم مندن وصيت
شعريزده پارلاسين گون تك حقيقت
اوندا آرتيق سئوهر سيزي جماعت
كي اولا سؤزلريز ازلدن گؤزهل.
يئنه ده باشقا بير شعرينده يازير:
خالقيميز اوندا بيزيم ياسدان چيخار بايرام ائدهر
كي حقيقت گون كيمي اؤز وارليغين اعلام ائدهر.
داريوش آشوري آدي گتيرديگيميز اثرينده آرتيرير: «بو زمان شاعر، اؤز آنا ديليندن- اونون اساس، تاريخ و قومي تجروبهلري گوزگوسو دور چوخراق يارارلانار. بوندان نه قدر چوخ يارارلانيرسا، همان قدر ده شاعرانهراقدير». [20]
دوغروسو بودوركي عباس باريزين شعرلري، آذربايجاننين چاغداش شعرينين اصيل بؤلومودور. بورادا هم رئال دوشونجهلر وار، هم ايدهآل دوشونجهلر. اونون شعرينده ملتيميزين گؤردويو شنليكلر و چكديگي آغريلار عكس ائتديريليبدير. دئمك اولاركي بوگون شعريميز، اولوسوموزون كسگين ديليدير. شعريميز چاليشيب شنليكلري چوخالتسين و گؤردويوموز سينيقليقلارا مرهم اولسون.
بوگونكو شعريميز اولوسوموزون ديليدير. اوندا ايستهنيلن ايستكلر، دانيشان سؤزلر خالقيميزين ايستهيي و سؤزودور. بوگونكو شعريميز مدنيتدن، باريشدان دانيشير و توپ سسلهنهرك، مرحمت ياغيشي كيمي ده ياغير. بوگونكو شاعريميزده اولان گؤرولردن بيري ده بوگونكو دورومو آنلاماق گرهكدير. شاعر اؤزو انسان كيمي بو جامعهده ياشايير. او، بو جامعهنين و توپلومون ديلي اولاراق انسانلاري خوشبختليك ائوينه ساري يولا سالماقدان دانيشمالي دير. باريزين شئعرلري اويانديريجي دير، اويدوروجو دئييل. بارزين قلمي، سئوگي دويغولارينين ديليدير و دوشونجه ساواشلاريندا سونگو اولوب بارزله چيگين به چيگين ووروشدوبدور. بارزين قلمي ده اؤزونه تاي هئچ كيمسه يه ساتيلماييب و باغيمسيز بير ياشاييش سوروبدور.
باريزين ياشاييشي، تام شكيلده ياراديجيليغيندا عكس ائتديريليبدير. نئجه يازيب اؤيله ده ياشاييبدير. ائليندن باشقا بير كيمسهيه باغلي اولماييب و اؤز عايلهسينين چؤرهييني قابارلي اللريله قازانيب و قَلََميني ده يالنيز و يالنيز ائلينين قوللوغوندا قويوبدور:
ساتدي هر كس اؤزونو، آلدي رياست ميزيني
آمما من قاپيچي اولماغادا چاتماميشام.
بارزين اورهيي شعر يازماقلا راحاتلانير. هر زمان اينجيك اولور قلمي يازماغا باشلير، يازمايينجا اورهيي سويومور. او افغان ائله ييب گؤزياشي تؤكن دئييل، بلكه ميدان اري دير:
خال هندو درده دهيمز مرد اوچون ميدان گونو
چك دؤيوش ميدانينا بير مرد ميدان ائت مني.
فيكريمي آزاد قوي تا خالقيمين دردين چكيم
حقي تاپدانميشلارا سن ده نگهبان ائت مني...[21]
شاعرين الينده كي قلم، اونون سلاحيدير و بير وطن شاعري تك يوردوموزا يوروش فكرينده اولانلارا هايقيرير:
باسقين خيالينا دوشمهسين دوشمن
هله ده اؤلمهييب ائل اوغلانلاري.
بابك لر بسله ين بو شانلي يوردون
كسگين ياراقيدير قهرمانلاري.[22]
آمما اونوتماياق كي انسانلار آراسيندا باريش ايستير بو شاعر. اونا گؤره ده سيلاحلارين يانديريلماسيني گؤزلهيير:
سيلاحلاري سالين اودا يانديرين
هاردا گؤرسهز قان وار، اوردان يان دورون.[23]
و باشقا بير يئرده دئيير:
بس دئييرسن بختياردي قان تؤكن
سيل گؤزونو! بو باخيشدا اولما سن![24]
باريز ملي و ائل شاعري اولاراق گؤزه لليكلر جارجيسيدير. طبيعت اونون شعرلرينده داهادا گؤزهللـهشير . آشاغيداكي شعره بير اؤتهري باخيش:
سحردير دان يئلي تازا سؤكولور
گئجهنين باغريني يارير آل شافاق.
نسيم ترپنديكجه گؤيدن تؤكولور
گولون يارپاقلاري هئي واراق- واراق.
********
داشلارين قوينوندا ياتان آل چيچك
خيردا اوشاق كيمي گؤزلرين اووور.
گونون چيخماغينا ياخينلاشديقجا
آي آخير، اولدوزلار بير بيرين قووور.[25]
طبيعتين گؤزهلليگيني وصف ائتمهده، باريزين قلمي تايسيزدير:
بير گؤزوم اولدوزدا، بير گؤزوم آيدا
گئجهنين عمرونو بيچير خياليم.
بيرگون بو توپراقدا بير گون او تايدا
اؤتن زمانلاري ايچير خياليم.[26]
اونون حتا حياتا نفرت ديلهدييي زمان، ايچهري دنياسيني اينجي سؤزلرله بير- بيرنه باغلاياندا، طبيعت اونا يارديم چيخير:
نه بهار ايستهرم، نه چمن، نه گل
نه گل سئوداسيلا سئوينن بلبل
تيكانا چئوريلير گؤزومده سنبل
بو نكبت بيلميرم هارداندير منه.[27]
نهايت بوكي، بارز عاشق دي، وطن، ملت، گؤزهلليك، طبيعت، آزادليق عاشقي دير:
نفسيمين- عزّتيني ساخلاميشام صبريم ايله
ائليمي،اؤلكه مي دونيا مالينا ساتماميشام.
*******
خالقيمين حق دانيشان شاعري، كسگين ديلييم
خلقه دوشمندي او جاهل كي سانار ساده مني.[28]
شاعيرين آنا ديلينه محبتي سؤنمزدير:
اؤز ديلينه ديل آچا هر بير اوشاق،
باغلي دوداق گُل كيمي خندان اولا.
هم اوخويا هم ده يازا اؤز ديلين
اؤز ديلي اؤز دردينه درمان اولا.
اونوتماياق كي عباس بارز بير مسلمان شاعر اولاراق، ياراديجيليغينين سطر- سطرلرينده اسلامدان حيمايه ائتميش و دنيا گؤروشونده پيغبر و12 امامين يئري اوستون و محكم دير. بيرنئچه بيت نمونه:
من علي شيعهسييم، ظلمي قبول ائيلهمهرم
زور ديينلرله اودور بير داها رفتاريم يوخ.
***
هر ايكي دنيادا عزتدير علي نوكرليگي
گئت غلام شاه مردان اول شه والاني سئو!
***
قهرمانليق درسي وئردي حق انسانلارا
سئومهلي گونلر ايچينده روز عاشوراني سئو!
[1]) عباس بارز، ائل داياغينا سلام، تبريز، 1346.
[2]) عباس بارز، فرامرز هاشمي، قهرمان خطيبي، قيزيل قوش، تبريز، 1357.
[3]) عباس بارز، ياسلي ساوالان، تبريز، 1379.
[4]) ساوالان درگيسي عباس بارز اوچون اؤزهل سايي، چاليشان اميد شكري، 1385.
[5]) سايان درگيسي، اؤزهل سايي، باريز اوچون، اردبيل، 1385.
[6]) همان.
[7]) عباس بارز، ياسلي ساوالان، تهران، 1379، ص 23.
[8]) همان، ص 79.
[9]) سايان درگيسي، اؤزهل سايي، 1385، ص 32.
[10]) ياسلي ساولان،، همان، ص 122.
[11]) ياسلي ساوالان، ص 145.
[12]) همان، ص 147.
[13]) سايان، همان، ص 7.
[14]) قاراداغ درگيسي، بارز اوچون اؤزهل سايي، 1385، ص 3.
[15]) سايان، ص 33.
[16]) ياسلي ساوالان، ص 17.
[17]) همان.
[18]) داريوش آشوري، شعر و انديشه، همان، ص 43.
[19]) همان، ص 60.
[20]) داريوش آشوري، شعر و انديشه، تهران، نشر مركز، 1377، ص 45.
[21]) ياسلي ساوالان، همان، ص 171.
[22]) همان، ص 142.
[23]) همان، ص 201
[24]) ياسلي ساوالان، همان، ص 128.
[25]) همان، ص 131.
[26]) همان، ص 154.
[27]) ياسلي ساوالان، همان، ص 54.
[28]) همان، ص 58.

آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی