زنجاندان توپلانميش باياتيلار / سعيد رضا بيات
آذربايجان فولکلورونون موهوم ترکيب حيصهسي اولان زنجان فولکلور موحيطينده 4 ميصراعلي، 7 هئجالي شئعیر فورماسي «باياتي» آدلانديريلير و بو موحيطده باياتيلار چوخ گئنيش ياييليب. مرحوم فولکلورشوناس مورسل حکيمووون فيکرينجه، فولکلورشوناسليقدا «باياتي» سؤزونون ائتيمولوگيياسي ايله باغلي موختليف بير-بيرينه ضيد اولان فيکيرلر وار: يئر آدي، قبيله، آد-تيتولو، عربجهدن کئچمه سؤز — «بات» — کؤهنه؛ اينسان ياشاييشينین طلباتيني اؤدهين ارزاقين کؤهنهلميش، قالميش، دورموش معناسيني ايفاده ائدن — «بايات» (قالميش، کؤهنهلميش دورموش خؤرک، سو)؛ آللاهين مين بير آديندان بيري — «بايات»؛ کؤرپهنین بوي آتماسي، اينکيشافي ايله علاقه دار سؤيلهنن لايلا، اوخشاما، نوازيش — «بايات» .
مولاحيظهلردن بيرينین طرفدارلاري «باياتي» آديني کؤهنه، اسکي معناسيني وئرن «بوْيات» سؤزو ايله علاقه لنديريرلر. لاکين بو فيکير او قدر ده اينانديريجي گؤرونمور. چونکي داها چوخ اينسان حياتينین مؤوجود وضعيیتيني، ياشاديغي شراييطي و بونونلا باغلي اولان موختليف حيسّ و هيجانلاريني عکس ائتديرن باياتيلاري «کؤهنه، واختي کئچميش» معناسيندا ايضاح ائتمک دوزگون اولمازدي. بيزه ائله گلير کي، بو سؤزلر آراسيندا يالنيز تصادوفي سس اويغونلوغو وار. ديگر بير مولاحيظهيه اساسن «باياتي» سؤزو توتئم آديدير. پروفئسور ع.دميرچيزاده حساب ائدير کي، کوْسميک شوعور ستاديياسيندا اولان اينسان منسوب اولدوغو کوللئکتيوي، قبيلهني هم اؤزوندن، هم ده توتئمدن آييرا بيلمهييب. بونا گؤره ده بو اينسان امک پروسئسينین ده عئيني آدي داشييان هم کوللئکتيوي، هم ده توتئمي «باياتي» چاغيريب. فولکلورشوناسليقدا ان چوخ مودافيعه اولونان مولاحيظه باياتي سؤزونون اوغوزلارين بويلاريندان بيري اولان «بايات» بويونون آدي ايله باغلي اولماسيدير. ايلک دفعه س.مومتاز طرفيندن سؤيلهنيلن بو فيکير ا.عابيد، ف.کؤرپولو، م.حکيموو طرفيندن ده مودافيعه اولونوب. س.مومتاز بو نتيجهيه گلير کي، بايات اوغوز خانین نوهسي، گون خانین ايکينجي اوغلو ايميش. عاغيللي، فراستلي اولدوغونا گؤره اونا «آدلي-سانلي، مشهور» آنلاميني داشييان «بايات» آديني وئرميشلر. مؤليف بونا اساسن حساب ائدير کي، بايات طايفاسينین دا آدي ائله بورادان گؤتورولوب و «باياتي» سؤزو ده بورادان مئيدانا گليب. باخماياراق کي، حتّي آوروپالي تورکولوقلار دا بو مولاحيظهيه طرفدار چيخيرلار، آنجاق بونا قارشي اولانلار دا وار. لاکين بير مسلهنی نظره آلماق لازيمدير کي، ديلده بوتون پروسئسلر هئچ ده هميشه ديلين مئخانيکي قانونلارينا اويغون گئتمير. بعضي ايستيثنالار مؤوجوددور و بو، طبيعيدير. همچنین فولکلوروموزدا شئعیر فورماسينین آدينین اونو يارادان طايفانین آدي ايله آدلانديريلماسي عنعنهسي مؤوجوددور.
«بايات» ائتنونيمي ايله باغلي توپونيملر خوصوصيله زنجان رئگيونوندا گئنيش ياييليب. ايراندا توپونيملرله باغلي آراشديرمالار آپارميش و.اي.ساوينانین وئرديگي معلوماتلاردان آيدين اولور کي، بو اراضيلرده بايات، باياتلار (آذربايجان)، باياتانسوخته، باياتلي، قيزيلتپهبايات (زنجان)، باياتان، کئشلَکبايات (زوُرئستان)، اليبايات (مرکزي ايران)، باياتان (زوُرئستان) آدلاري ياييليب. باياتي آغيز ادبياتينین ان موختليف اينفورماسييالاري اؤزونده کودلاشديران بير ژانري اولماقلا چئشيدلي مؤوضولاري — خالقين حياتيني، معيشتيني، گوندهليک قايغيلاريني ايفاده ائدير. باياتي ژانري گئنيش مؤوضولاري احاطه ائدير. باياتينین تفکّوردهکي يئريني بو جور موعيّنلشديرمگي داها مقبول حساب ائديريک: هوْلاواردا حئيوانلار، ساياچي سؤزلرده قويونلار، لايلالاردا اوشاقلار، آغيلاردا اؤلو، باياتيلاردا ايسه جانلي، ساغ، گوندهليک معيشت پروبلئملريله قارشيلاشان، سئوگي ماجرالاري ايله ياشايان، موختليف ايجتيماعي-سییاسی حاديثهلرده ايشتيراک ائدن اينسانلارين دويغو و دوشونجهلري پوئتيک سؤز واسيطهسيله ايفاده اولونور.
باياتي ژانرينین خوصوصیيتلري ايله باغلي زنجان اراضيسيندن توپلاديغيميز نومونهلره دیقّت ائدک:
عزيزيم سودا ياندي،
سئل گلدي سو داياندي،
عشق اودونا سو سپديم،
آليشدي سو دا ياندي؛
عزيزيم داشا چالار،
سو اؤزون داشا چالار،
يئمه نامرد چؤرگين،
قاييدار باشا چالار.
زنجان باياتيلاريندا سئوگي، عشق، اخلاقي-ديداکتيک فيکيرلر، وطنه محبت و س. ايفاده اولونور. سؤزوگئدن باياتيلارين بؤيوک قيسمي باياتيلار اوچون پوئتيک قليبه چئوريلن «من آشيق»، «عزيزينم»، «ائلمي» سؤزلري ايله باشلايير. باياتيلاردا ايشلهنن «من عاشيق»، «عزيزينم»، «ائلمي» کيمي سؤزلر آوُديتوْرييايا تاثير ائتمک، قارشيداکينین دیقّتيني جلب ائتمک اوچون ايستيفاده اولونان باياتي ژانرينین اؤزونهمخصوص پوئتيک سؤز قليبي اولوب، موختليف معنا چالارلاريني ايفاده ائدير. دیقّت يئتيرسک، گؤرهريک کي، بو سؤز قليبينین هر بيرينین اؤزونهمخصوص معناسي وار کي، بونلار دا آوُديتوْرييايا موراجيعتله دئييلير. «من عاشيق» سؤزو ايسه حاقيندا دانيشيلان اوبيئکتين سؤيلهيهنه ياخين، دوغما اولدوغونو بيلديرهرک دينلهیيجينین دیقّتيني جلب ائتمگه خيدمت ائدير. باياتي ژانري هم مضمون، هم ده فورما باخيميندان ثابيت قورولوشا ماليک اولماقلا مضمون باخيميندان چوخ زنگيندير. بو معنادا باياتيلارين مضمونو اونون قروپلاشديريلماسيندا اساس گؤتورولمهليدير. لاکين گونئي آذربايجان اراضيسيندن توپلانميش باياتيلار ديوان ادبياتي عنعنهسينه اويغون اولاراق باياتيلارين ايلک ميصراعلارينین ايلک حرفينه اويغون اولاراق قروپلاشديريليب.
زنجان باياتيلاريني آشاغيداکي کيمي قروپلاشديرماق اولار: اخلاقي-ديداکتيک مضمونلو؛ وطن محبتيله باغلي؛ سئوگي، عشق ايله باغلي، ظولم و عدالتسيزليکله باغلي. زنجان اراضيسيندن توپلانميش باياتيلارين حجمجه ان سانباللي نومونهلريني اخلاقي-ديداکتيک مضمونلو باياتيلار تشکيل ائدير. بو مضمونلو باياتيلاردا مينايلليکلر بويو توپلانان حياتي تجروبهلر، دفعهلرله سيناقلاردان چيخاريلميش نتيجهلر پوئتيک شکيلده ايفاده اولونور. بو باخيمدان زنجان باياتيلاري ايله زنجان آتالار سؤزلرينین بعضيلرينین سئمانتيک يوکو بير-بيريلرينه برابردير. لاکين فرق اوندادير کي، باياتيلاردا اخلاقي-ديداکتيک مضمون کونکرئت بيچيمده — 7 هئجالي، 4 ميصراعلي شئعیر فورماسيندا تقديم اولونور و بو دا نتيجه اعتيباريله مضمونا ائموسيونالليق وئرير، تاثير ايمکانیني داها دا گوجلنديرير:
عزيزيم قوزي قوربان،
قوچ قوربان، قوزي قوربان.
مردين بيرجه سؤزونه،
نامردين يوزو قوربان.
عوموميتله، هر بير فولکلور نومونهسينین يارانديغي تاريخي شراييط وار. بونو ظولم و عدالتسيزليکله باغلي باياتيلارا دا عاييد ائتمک اولار. زنجان باياتيلاريندا ظولم و عدالتسيزليگه کسکين تنقيدي ياناشماني اوچ آسپئکتده آراشديرماق مومکوندور: بيرينجيسي، عومومتورک آسپئکتيدير کي، بو، تورک خالقلارينین زامان-زامان ياشاديغي بلالارين فولکلور ماتئرياللاريندا، او جوملهدن باياتيلاردا عکسيدير. فولکلور ماتئرياللارينداکي بو مضمونو تورک خالقلارينین ديففئرئنسيياسينا قدرکي دؤورلره عاييد حاديثهلرين ايفادهسي حساب ائتمک اولار. ايکينجيسي، عومومي آذربايجان آسپئکتيدير کي، بو مضمونلو باياتيلار هم قوزئي، هم ده گونئي آذربايجاندا موشترک باش وئرن موختليف ايجتيماعي-سییاسی پروسئسلرين دوغوردوغو ظولم، عدالتسيزليگه قارشي موناسيبتين ايفادهسيدير. اوچونجوسو، صيرف رئگيونال آسپئکتدير کي، بو، کونکرئت اراضيده باش وئرن ايجتيماعي-سییاسی حاديثهلرله باغلي يارانير. لاکين فولکلوردا کونکرئت تاريخي موعيّنلشديرمک مومکون اولماديغي اوچون بوگونکو فولکلور ماتئرياللاريندا، عئيني زاماندا باياتيلاردا بو اوچ آسپئکتين وحدتيني، بير-بيرينه تام قوووشماسيني گؤرمک مومکوندور. بوتون بو دئديکلريميزي زنجان فولکلور ماتئرياللارينا دا عاييد ائتمک اولار. زنجان اراضيسيندن توپلاديغيميز ظولم و عدالتسيزليکله باغلي باياتيلاردا اساسن ايکي موناسيبت اؤزونو گؤسترير: بيرينجيسي، ظولم و عدالتسيزليک ائدنلره قارشي کسکين اعتيراضين ايفاده اولونماسي؛ ايکينجيسي ايسه ظولمون، عدالتسيزليگين آغري و آجيلارينین ائموسيونال ايفادهسي. ظولم و عدالتسيزليکله باغلي باياتيلاردا ظولمکارلارا، عدالتسيزلره قارشي کسکين اعتيراض گوجلودور.
قایناق: BayMedia
کؤچورن: عباس ائلچین