ایراندا تورک دیلی، تاریخی و ادبیاتی
گوتتیلر / قوتتیلر
گوتتیلر میلاددان ایکی و اوچ مین ایل اؤنجه میدانا گلمیشدیر. اورارتولار میلاددان مین ایل اؤنجه، ماننا و ماد اهلینی “گوتتی” دئییرلردیر. آنجاق ایکینجی سارگون زامانیندا کتیبه لرده مادلارلا گوتتیلر بیر – بیریندن آیریلیرلار. قدیم ادبیاتدا رایج بیر سؤز واردیر کی اونلارین یوردونو “جودی داغی” آدلاناراق آشور داغلارینین قوزئیینده داغلارلا بیر بیلیردیلر.
میلاددان اوچ مین ایل اؤنجه ماد توپراقلارینا گوتتی دئییلیرمیش، سومر و هورری قایناقلاردا یازیلان کیمی، بورالاردا هورریلر و لوللوبی لر و گوتتیلر یاشاییرمیش و سونرالار مادلارا قالیر. گوتتی دولتی حقیندi الده چوخلو معلومات یوخدور، آنجاق بونو بیلیریک کی گوتتیلر بوگونکو آذربایجان تورپراقلاریندا یاشاییرمیشلار. بو توپراقلار عینی حالدا بیر زامانلار دا لوللوبیلرین یوردو اولموشدور. بو یوردو دیاله چاییندان باشلاییب اورمو دریاچه سینه قدر اوزانیردی. لوللوبیلر دریاچه نین باتیسیندا و گوتتیلر دوغوسوندا اولوردولار.
بیلدیگیمیز کیمی، سومرلر اککدلر الیله آرادان قالدیریلدیلار. تاریخچیلر گوتتیلرین اککدلره غلبهسیندن یازمیشلار. بو تاریخچیلر عینی حالدا گوتتیلرین غلبه سیندن اؤز تعجوبلرینی باسدیرمیرلر. چونکی بونا اینانیرلار اککدلر قاباقجیل بیر مدنیته مالیک اولاراق، هانسی نهدن گوتتیلرین غلبهسینه سبب اولموشدور؟ اونلارا گؤره گوتتیلر اکینچی لیگی تازا باشلامیش و قاباقجیل بیر مدنیته ده مالیک دئییل ایدیلر. آنجاق بونون نه دنلرینی تاپمادا بونا اینانیرلار کی گوتتیلرین سیلاحلاری چوخ اولغون(کامل) اولمایاراق، آرالاریندا یاخینلیق واریدی و اونلارین آرالاریندا اولان بیلیک و یاخینلیق بو غلبه نین نه دنی ساییلیر.
بوندان علاوه، چوخ احتمال وار گوتتیلر اککدلرله ده علاقه بسلهمیش و اونلارین نظرینی جلب ائتمیشلردیر. آنجاق بونو دا بیلیریک اککدلر حکومتلرینین سونوندا استبدادی آرتیرمیش و خالق کوتله لرینین حمایه سینی الدن وئرمیشلریدی. اککدلرین حکومتلری باشدان باشا ساواش و دؤیوشلرله دولو ایمیش. چوخ احتمال کی گوتتی لر بو زامان بو خالق ناراضیلیغیندان استفاده ائده رک اککدلیلرین ده اوره کلرینی آلمیشلار. گوتتی لرین حرکتی اککدلره قارشی خالق کوتله لرینین نظرینی اؤزونه چکمیش و قاباقجیل بیر حرکت کیمی قارشیلانمیشدیر. آمما تاریخچیلر گوتتیلر زامانیندا بیر سیرا شهرلرین او جومله دن آکشاک، خورساگ لاما، در، آداب، اوروک و لاراک شهرلرین ویران اولدوغونو دا خاطیرلاییرلار. گوتتیلرین ظولمه قارشی حرکتلری سبب اولور خالق کوتله لری گوتتیلردن حمایت ائدیرلر و گوتتیلر حکومتی الده ائدیرلر.
گوتتیلر سومرلر زامانیندا دا حکومت ایشلرینده داخیل اولموش و حکومت ایشلرینی اؤیرنمیشدیلر.
گوتیوم آدی ساراگوندان سونرا دیللر ازبری اولور و تاریخچیلر اونلاردان آد آپارماغا باشلاییرلار. بونلارا آرخالاناراق میلاددان ۲۳ یوزایل اؤنجه دیر کی گوتتی خاقانلاری ایش اوستونه گلیرلر. تاریخه آرخالاناراق اککد پادشاهی نارامسین گوتتیلرله دؤیوشور و اونلارین الیله ده آرادان گئدیر. یاکوبسون Jakobson دانمارک سومرتانییانی گوتتی خاقانی اولان انریداوازیر Enridavazir، نارامسینه غلبه چالیب ایکی چای آراسینا حاکیم اولور و نیپور شهرینی الده ائدیر. بورادا اککدلردن قالان کتیبهده بو تاریخی حادیثه یه اشاره اولونوب و گوتتیلرین غلبه سیندن دانیشیلیبدیر.
بئله نظره گلیر گوتتیلر اککده حمله گتیریب، بؤیوک بیر بیرلیک یارادا بیلمیشلر. بو ساواشلاردا، گوتتیلر لوللوبیلرله بیرلهشیبلر. بونونلا بئله، نارامسینین اوغلو – شارکالی شاریSharkalisharri دورومو اؤزونه ساری ده ییشدیریب و ایکی چای آراسینی اله کئچیرمیشدیر. هابئله گوتتیلرین اؤندهری سارلاقاب Sarlagab ی اسیر توتموشدور. یوز ایل تامام اککد یوردلارینا حکومت سورموشدور.
گوتتیلرین سون ایللرینده یئنی بیر سولالهنین میدانا گلمه سیله گوتتیلر زور آلتیندا قالیرلار. بالا – بالا گوتتیلر ییغیشیب تکجه آذربایجان اراضیسینده یئرلرشیرلر. بورادا لوللوبیلرله ده توققوشمالاری احتمال وئریلیر. میلاددان ۲۲۳۰ ایل اؤنجه سارگون سولاله سی گوتتیلر الیله آرادان گؤتورولور. ۲۲۳۰ دان ۲۱۲۰ ایللری آراسیندا سومر و اککدلر ده گوتتیلر حاکمیتینی قبول ائدیرلر. آنجاق گوتت لر ده یئنه سومرلرین الیله آرادان گئتمه لری دئییلیر. بو ایشی ال ووران اتوکه گال Utukegal آدلی بیر سومر بهادیریدیر. اوتوکه گال اوروکلو اولاراق ۲۱۲۰دن ۲۱۱۳ ایللری آراسیندا حکومت ائتمیشدیر.
گوتتیلرین دیلی
گوتتیلرین دیللری حقینده آز معلومان اولورسا دا، بوتون آراشدیریجیلار اونلارین دیللرینین التصاقی اولدوغوندا هم رای دیرلر. گوتتیلر دیلیندن متنلر ده آزدیر؛ تکجه ۲۰ خاقانین آدی الیمیزده بیر وثیقه دیر. بو گؤسته ریر گوتتیلرین دیلی هورریلره داها یاخیندیر؛ اؤزه للیکله سسلر قورولوشو داها بیرلشمه ده دیر. آنجاق گوتتیلرین دیلی عیلامی، سومر و لوللوبیلره یاخین اولورسا دا، مستقل بیر ماهیت داشییر. هامی – فرانسیز عالیمی “انسان سیماسی” کتابیندا بئله یازیر: ” بوگون آذربایجانلیلار آراسیندا شوشا رایونلاریندا یاشایان آداملار، لوللوبی لر و گوتتی لردن قالان مجسمه لره بنزه ییرلر”.
گوتتیلر ایکی چای آراسیندا ۱۲۵ ایل حکومت سورموشلر. اونلار اککد حکومتینی آرادان قالدیریب، آنجاق اؤزلری ده ظولمه قوشولاراق خالق طرفینده آذربایجان داغلارینا سورولموشلر. یئنه ده تاریخچیلر یازیرلار گوتتیلر آرادان گئتسه لر ده آدلاری قالیر. بوگون ده اونلاری گوتیوم آدلاییرلار. اونلارین باشکندی آراپا (بوگونکو کرکوک) ایدی.
بیر کتیبه ده بئله یازیلیر: “من گوتتی پادشاهی شرلکی اسیر توتدوم”. آنجاق همین اککد شاهی دا گوتتیلره شیکار اولدو. گوتتیلرین ایکی چای آراسینا هجوم گتیرمهلرینین نهدنی بلکی ده قوزئی و دوغودان اولان فشارلاردان اولموشدور. آنجاق بوتون تاریخ یازانلار گوتتیلرین ۱۲۵ ایل حکومت سورمه لرینی تائید ائتمیشلر و اونلارین خاقانلاری و نئچه ایل حکومت ائتدیکلریندن یازمیشلار و هر بیری بیر لیست ده وئرمیشلر. آمما بو لیستلر آراسیندا فرقلر واردیر . ایللرینی سایدیقدا یئنه ده اختلافلار گؤرونور. آمما بو ایللرین جمعی ۱۲۴ – ۱۲۵ دن آرتیق دئییلدیر.
دئدیگیمیز کیمی گوتتیلرین باشکندی آرپا و یا سوبارتو اولموش و قادینلارینین گؤزه ل اولدوغو معروفوموش. قدیم بابیلده گوتتی قادینلارینی مامورتی آدلایاراق، بو آدین معناسینی توکو پارلاق بیلیرمیشلر. گوتتی خاقانلارینین بیرینین آدی لامیراب اولموش، اونون آدی بیر اککد کتیبهسینده گلهرک، تانریدان ایستکلرینی دیله گتیرمیشدیر. گوتتیلر بابیل حاکیملرینی اؤز یئرلریندن ساخلامیش و عزل ائتمه میشلر. بو حاکیملردن بیری گوتتی خاقانی سیوم زامانیندا ۳۵ ایل حکومت سورموشدور. پاریسده لوور موزهسینده بابیل شاهلاریندان بیر کتیبه ساخلانیلیر کی گوتتی خاقانی انری داپی زیر آدی اولاراق، بؤیوک بیر امپراتورلوق یاراتمیشدیر. کرکوک لوحهلری آدلانان سندلرده گوتتیلرین خاقانلاریندان معلومات وئریلیر.
بوتون اککدلر و باشقا بابیل شاهلاریندان قالان لوحهلر گوتتیلرین آرادان گؤتورولمه سی ده یازیلمیشدیر. اونلار سونرا آذربایجانا دؤنموش و بورالاردا حکومتلرینی داوام ائتمیشلر، آنجاق داها گوجلو حکومتلر اولمامیشلار. بوندان سونرالار امپرواتورلوق یئرینه ملوکالطوائفی حکومت قورولموشدور. گوتتیلرین سون خاقانی – تیریگان – تکجه ۴۰ گون حکومت سورموشدور. سونرا سومر شاهلاری یئنه ایش اوسته گلیب و گوتتیلر داغلارا سیغینمیشلار.
گوتتیلر تاریخده ان اسکی دموکراسینی قورمادا معروفدورلار. اونلار بیرینجی دؤنه دموکراسی قایداسینی قورموش و خاقانلارینی هر اوچ ایلدن بیر سئچیرمیشلر. هر دؤنه ده اوچ دؤوره خاقانلیق ائده بیلیردیلر. گؤرونور بو دموکراسی تورکلر آراسیندا ان اسکی زامانلاردان حُکم سورورموشدور. تورکلر همیشه آغ ساققالا اؤنم بسله میش و خاقانلارینی آغ ساققاللاردان سئچیرمیشلر.
گوتتنیلر آراسیندا قادینلارین احترامی بوتون خالقلاردان آرتیقایدی. گیرشمن دئدیگی کیمی گوتتیلر آراسیندا قوشون قادینلاردان دا واریمیش. توپلومدا اولان دوروملاری دا یوخاری ایمیش.
گوتتیلر، سومرلر و اککدلره گؤره آشاغی بیر مدنیته مالک اولمالارینی چوخلو تاریخچیلر اشاره ائتمیشلر. اونا گؤره ده گوتتیلر اؤلکهنین اداره سینده سومرلردن و اککدلیلردن یارالانیردیلار. بونا گؤره ده همانلار سونرا گوتتیلری آرادان آپارماغا گوجلندیلر. تیریگان آدلی سونونجو گوتتی خاقانینی ۴۰ گوندن آرتیق حکومت ائتمه دن ۲۱۰۹ ایل میلاددان اؤنجه بابیلده اعدام ائتدیلر و یئنه سومر – اککدلرین اوچونجو امپراتورلارینی قوردولار.
بابیل کتیبهلرینده اوروک شاهی اوتوخفال دیلیجه بابیللیلرین گوتتیلردن قورخوسونو یازمیشدیر. گوتتی خاقانلاریندان چوخلو مجسمهلر اله گلمیش، بونلاردان ایکیسی آذربایجاندان تاپیلمیشدیر؛ بیری همدان و ایکینجی سلماسدا تاپیلمیشدیر. بو مجسمه لر ایندی آمریکانین Bremmer Galery برئمئر قالئری موزه سینده ساخلانیلیر. تاسوفله آذربایجاندا یئر قازینتیلارینا یئر وئریلمهمیش، هله ده چوخلو ایشلر گؤرولمه لیدیر. فرانسهلی عالم ا.ت.آمی هورریلر و گوتتیلردن اله گلن مجسمه لری بوگونکو آذربایجانلیلارلا توتوشدوراراق بو تیپلری بیر – بیرینه چوخ یاخین بیلیب و آذربایجانلیلاری هورریلر و گوتتیلردن تانیییر.
بیر سیرا بیلگینلر او جمله دن ز. ای. یامپولسکی گوتتیلری سونراکی یوزایللرده اوتی Uti، اوایتی Uiti، اوتین Utin و اودین Udin آدلاندیریر. باشقا بیلگین “مار” اثبات ائتمیشدیر کی گوتتیلرین دیلی همان هورریلر، لوللوبیلر، ماننالارلا بیر اولموش و ایلاملیلارلا دا یاخین ایمیش. گوتتیلرین خاقانلارینین آدلاری بوگونکو تورکجه یه داها یاخیندیر. او جملهده Imeta ایمتا آدلی اوچ ایل شاهلیق ائتمیش و آدی هون تورکلری لیمته یا متهخانا بنزه ییر. ّIngeshush اینقهشوش( ۶ ایللیک) خاقانلیق ائدن، sarlagab سارلاقاب( ۶ ایللیک)، Yarlagash یارلاقاش( ۶ ایللیک)، Elulumesh ایلولومئش( ۶ ایل)، یارلاقاب (۱۵ ایل)، Korum کوروم ۲ ایل، Habilkin ها(خا)بیلکین (۳ ایل)، ایارلاقاندا (۷ ایل)، Inimabagesh اینی ماباقئش(۵ ایل) خاقانلارین آدلاریدیر. بو آدلاری بوگونکو آدلارلا دا توتوشدوراندا ایکیسی نین بیر کؤکو اولدوغو اینانیلیر.
یارلاقاش و ایلولومیش آدلاری گوتتیلرین خاقانلاری سونرالار دده قورقود کتابینا دا داخل اولموش. آنجاق گوتتیلر تاریخین قارانلیقلاریندان چیخیب تاریخه داخیل اولدولار و باشقا تورکلره یول آچدیلار. آنجاق گوتتیلرین حکومته گلمه سیله سامیلرین و باشقا طایفالارین یوروشلاری آزالدی و آشورلارین دا یوروشلاری کسیلدی. آشورلارین کتیبهلرینده آذربایجانا حمله لریندن چوخ یازیلیبدیر. آداد نئراری ۱۴ یوزایل میلاددان اؤنجه کتیبه سینده آتاسینین قوتتیلری سیناغا اوغراتماسیندان دانیشیر. اوچونجو آداد نئری(میلاددان ۸۹۰ ایل اؤنجه)، توکولتی(میلاددان ۸۵۵ ایل اؤنجه) و . . . گوتتیلره حمله لریندن دانیشیرلار.
گوتتیلرین آدلاریندا لی – Li اکی چوخ گؤرونور، نسبت علامتی اولان بو اک بوگونکو دیلیمیزده ده واردیر. م.دیاکونوف بو بارهده یازیر: تیقلت پیلهسر کتیبهسینده چوخلو قوتتیلرین شاهلارینین آدی و یئر آدلاری ماننا و مادلارا بنزه یه رک لی-Li اکی ایله دولودور. بو اک حتا آشورلار ایچینده ده واردیر.
تاریخی سندلر بونو گؤسته ریر کی حتا میلاددان ۶ یوزایل اؤنجه بوتون آذربایجان اهلینی ماننالار و مادلاری دا گوتتی دئییردیلر. بونلار اورمو گؤلونون اطرافیندان همدان و توروسلارا قدر یاییلمیشدیلار.
گوتتیلر تاریخده ان اسکی دموکراسینی قورمادا معروفدورلار. اونلار بیرینجی دؤنه دموکراسی قایداسینی قورموش و خاقانلارینی هر اوچ ایلدن بیر سئچیرمیشلر. هر دؤنه ده اوچ دؤوره خاقانلیق ائده بیلیردیلر. گؤرونور بو دموکراسی تورکلر آراسیندا ان اسکی زامانلاردان حوکم سورورموش. تورکلر همیشه آغ ساققالا اؤنم بسله میش و خاقانلارینی آغ ساققاللاردان سئچیرمیشلر.
گوتتیلر آراسیندا قادینلارین احترامی بوتون خالقاتردان آرتیق ایدی. گیرشمن دئدیگی کیمی گوتتیلر آراسیندا قوشون قادینلاردان دا واریمیش. توپلومدا اولان دوروملاری دا یوخاری ایمیش.
گوتتیلر سومرلر و اککدلره گؤره آشاغی بیر مدنیته مالک اولمالارینی چوخلو تاریخچیلر اشاره ائتمیشلر. اونا گؤره ده گوتتیلر اؤلکه نین ادارهسینده سومرلردن و اککدلیلردن یارالانیردیلار. بونا گؤره ده همانلار سونرا گوتتیلری آرادان آپارماغا گوجلندیلر. تیریگان آدلی سونونجو گوتتی خاقانینی ۴۰ گوندن آرتیق حکومت ائتمهدن ۲۱۰۹ ایل میلاددان اؤنجه بابیلده اعدام ائتدیلر و یئنه یومر – اککدلرین اوچونجو امپراتورلارینی قوردولار.
بابیل کتیبه لرینده اوروک شاهی اوتوخفال دیلیجه بابیللیلرین گوتتیلردن قورخوسونو یازمیشدیر. گوتتی خاقانلاریندان چوخلو مجسمه لر اله گلمیش، بونلاردان ایکیسی آذربایجاندان تاپیلمیشدیر؛ بیری همدان و ایکینجی سلمایدا تاپیلمیشدیر. بو مجسمهلر ایندی آمریکانین Bremmer Galery برئمئر قالئری موزه سینده ساخلانیلیر. تاسوفله آذربایجاندا یئر قازینتیلارینا یئر وئریلمه میش و هله ده چوخلو ایشلر گؤرولمه لیدیر. فرانسه لی عالم ا.ت.آمی هورریلر و گوتتیلردن اله گلن مجسمه لری بوگونکو آذربایجانلیلارلا توتوشدوراراق بو تیپلری بیر – بیرینه چوخ یاخین بیلیب و آذربایجانلیلاری هورریلر و گوتتیلردن تانیییر.
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی