قره باغ بیزیمدیر، بیزیم اولاجاق
الینیزده اولان کتاب – "قره باغ، شاعرلر مسکنی" – 1372جی ایلده قره باغ توپراقلاری ارمنی و شوروی قوشونو ایله قانا بلندیگی بیر زماندا، تبریزده "فجر آذربایجان" گونده لیگینده چاپ اولدو و اوخوجولار طرفیندن آلقیشلاندی. بو امر، ایران آذربایجانی ایله آذربایجان جمهوروسونون اورک-بیر اولدوغونو گؤسته ریر. بو مقالهلر سونرا بیر مستقل کتاب کیمی زنگاندا (انتشارات یکتارصد) و قم ا (انتشارات الهدی) طرفیندن چاپ اولوب یاییلدی. ایندی همین کتاب بالاجا بیر ائدیت ایله الینیزده دیر.
شبهه یوخدور کی قره باغ ایران جمهوروسونا باغلی بیر قونودور؛ هم تاریخی مناسبتلره گؤره و هم مذهبی دورومونا خاطر. آنجاق بیزلر بو اؤنملی مساله ایله دوزگون توخونموشوق؟ بیز بورادا تکجه قره باغدا اولان ادبی محیطه توخونوروق بلکه قرهباغین اصیل خالقی و اونون تاریخی – فرهنگی صاحبلری تانینسین. بوگون قولدورلار و قان ایچن ارمنیلر اونو الده ائدیب هر نه اللریندن گلیر خیانت ائدیرلر. بوتون فرهنگی آبیده لری ویران قویور، مچیدلری تؤوله یه چئویریب و قره باغا صاحب چیخماغا چالیشیرلار. آنجاق قرهباغ و آذربایجانین ایگید اوغوللاری تجاوزکارلاری یئرینده اوتوردوب، وطنیمیزی ناپاک وجودلاریندان پاکلاییب و یئنی بیر اسرائیلی بؤلگه ده یاراتماغا امکان وئرمیه جکلر. اوگون چوخ اوزاق دئییلدیر.
اؤن سؤز
قاراباغين توپراغي بو گونلر قولدور ارمنيلرين ناپاك آياقلاري آلتيندا ازيلير. آذربايجانين بو مقدس پارچاسي نئچه ايلدير بير توطئه اوزويله داشناقلار واسطهسيله قان ايچنده لپهلنير. آمما هر بير غيرتلي آذربايجانلي بو مقدس يوردونا باغلي اولاراق اجازه وئر تجاوزكار آياقلارين يانديريب، هميشهليك تورپاغيميزي نجس وجودلاريندان آريداجاقدور.
قاراباغ تاريخ بويو آذربايجان قوجاغيندا مينلر رشيد و بهادر قهرمانلارين تميز و پاك دويغولو شاعرلرين، دوشونجهلي و درين مفكورهلي عالملرين يوردو اولوب، اؤلكهميزه نور ساچيب، معنويت پايلاييبلار. بو تاريخي گونلرده بورجلويوق بو عزيز يوردو قولدورلاردان قوروماق اوچون اليميزدن گلهني اسيرگهمهيك. ياخشيسي بورادير ـ كي مينلر شاعيرين عرصهيه گلمهسي، ائليميزين غميني، كدريني، شادليقي ـ شنليگيني ديله گتيريب، خلقين تاريخ بؤيو ياشاماغينا امكان ياراديبلار. بيزده بورادا سياسي باخيشلا يوخ، ادبي ـ مدني گؤروشويله يوردوموزون بو آيريلماز و مدنيت بوجاغيني آراشديرما فكريندهييك. اولسون كي اؤز بوْرجوموزو بو عرصه ده اؤدهييب، اونون آزادليقي اوغروندادا قوللاريميزي چيرمالاياق.
م. كريمي
قره باغا بیر باخیش
قرهباغ بیر تاریخی بؤلگه اولاراق آذربایجان جمهوروسوندا ایران باتی قوزئیینده آراز چایی نین اوستونده قرار تاپمیشدیر. اونون مساحتی 4378 کیلومترمربع دیر. گونئیدن قوزئیه 120 کیلومتر و دوغودان باتیا 35 – 60 کیلومتردیر. داغلیق بیر یئر اولاراق اوجا قلهسی 3724 متر اوجالیغیندادیر. قرهباغین سرحدی دوغودا کور چایی دیر. بو بؤلگه داغلیق قرهباغ آدلانمیش و روس دیلینده ناگورنو قرهباغ آدلانیر روس دیلیجه ناگورنو داغلیق معناسیندادیر.
قرهباغ زنگین معدنلره مالکدیر. بورادا روی، مس، باروت، مرمر، معدنی سولاری واردیر. بورادا 120 معدنی بولاق جوشور. قرهباغدا گؤللر ده واردیر او جملهدن داغلیق یئرده 2700 مترلیق اوجالیقدا "آلاگؤل" واردیر اونون سطحی 5 کیلومترمربع و درینلیگی 8 متردیر. اوزونلوعو 7/3 و ائنی 9/2 متردیر.
قرهباغ ایلک انسانلارین یوردو و مسکنی اولموش و آزیغ ماغاراسی دیزاق ماحالیندا – فضولی شهرینین یاخینلیغیندا ایلک انسانلار پالئولیک دؤرهسینین ماغاراسی ساییلیر و بورادا تاپیلان انسان آزیخ آنتروپ آدلانیر[1].
تاریخده قرهباغ اهالیسینین لوللوبیلر، قوتتیلر و خزرلر اولموشلار و دیل باخیمیندان اگلوتیناتیو دیللره مالک اولان انسانلاردیرلار. هرودوت، دیاکونوف قره باغ اهلینی قوتتیلر،لوللوبیلر و خزرلردن ساییب و پروتو تورک بیلیرلر. خزرلر زمانیندا مهرانیلر الینه کئچیر. 25 هجری ایلینده عربلر الینده اولور. عربلر اشعث بن قیس آذربایجان والیسی اولاراق قرهباغا دا حاکم اولور. قرهباغدا ایلک سکه 90جی ایله عاییددیر و عربجهدیر. 332جی ایلده روسلا قره باغا یورویور آما داوام گتیره بیلمهییرلر. ابن فقیه (ابیبکر احمد ابن محمد همدانی) 290جی ایلده یازدیغی اثرینده (سونرالار یاقوت حموینین قایناغی اولور) آذربایجان سینیرینی بردع شهری (بوگونکو قره باغی) ساییر و ارمنیلردن خبر یوخدور. سلجوقلار آذربایجانا گلهرک (5 و 6جی یوزایلده) قرهباغ اونلارین سلطانلیغی ایچینه داخیلدیر. آتابیگلر زمانی دا قرهباغ آذربایجان ایچینده اولاراق یازییا آلینیر و ارمنیلردن خبر یوخدور. تاریخینه باخاندا قرهباغ 6جی یوزایلدن بو آدلا تانینیر. سلجوقنامهده اونون آدی قرهباغ یازیلمیشدیر (مسامره الاخبار و سایره الاخیار، 1362، ص ). بوتون تاریخی قایناقلاردا 7 و 8جی عصرلر ده قرهباغ آدی ایله تانینیر. حافظ ابرو دا 8جی یوزایلده قرهباغدان آد آپاراراق ارمنیلردن آد یوخدور. 7 و 8جی یوزایللرده قرهباغ بیگلربیگی آدلانیر. قرهقویونلو و آغقویونلو چاغلاریندا قره باغ دا اونلارین حاکیمیتی دایرهسیندهدیر. شاه اسماعیل شاهلیغا چاتدیقدا، قره باغلیلار اونون گوجلنمهسینده رول ایفا ائدیرلر. نادرشاه زمانیندا قاراباغ تورکلر یوردو کیمی افشار حاکمیتینی قبول ائدیر. آقامحمدخان قاجار زمانی پناهخان و اوغلو ابراهیم خلیلخان و واقف آذربایجانین بؤیوک شاعری اونون وزیری کیمی موقعیت قازاناراق حکومت سورورلر. آنجاق عباس میرزا زمانیندا روس تورکمن چای قراردادی ایله قرهباغی ایراندان آییریر و اوندان سونرا ارمنیلر تزار حاکمیتی چاغیندا قرهباغا کؤچورولورلر.
1905جی ایللردن 1920جی ایللره قدر ارمنیلر مسلمانلارلا ساواشا گیریشیب تکجه قره باغدا یوخ، بلکه اورمیه و خویا قدرده سوخولوب جنایتلره ال وورورلار و سونونجو جنایتلره خوجالودا انسان اوزونو قارالدیر و وحشیلیغی انسان تاریخینده ثبت ائتدیریر.
نفوس باخیمیندان هر زمان انسانلار یاتاغی اولموشدور. ایراندا آیریلاندان سونرا تزار حکومتی، ارمنیلری اورایا سیغیندیریر و ارمنیلر یاواش - یاواش اورالاردا ساکن اولماغا باشلاییرلار. 1823جو ایله قرهباغین جمعیتی 20059 ائولیدیر کی 15729 ائوولی آذربایجانلی و تکجه 4366 ائولیسی ارمنی اولموشدور. سونرالار ارمنیلر چوخالیب یوزه 20 فایزینی ارمنیلر تشکیل ائدیر. بوزمانلار ارمنیلرین چوخلوغو هله بودور. آما ارمنیلر همیشه روسلارین نظرینی جلب ائدهرک ارمنیلر باشقا یئرلردن توپلانیب قرهباغا کؤچورلر. بو سیاست سونرالار حتی شوروی زمانیندا داها سرعت تاپیر. آما قرهباغین جمعیتینی آراشدیرانلار او جملهدن ن. ن. شاورن، و. ل. ولیچکو، تامارا دراگادزه، جورج بورنوتیان، و باشقالاری بو حاقدا حقیقتلری سؤیله میشلر او جملهدن ارمنیلرین قرهباغا کؤچورتمهلری و بورا تورکلرین (آذربایجانلیلاری) یوردو اولدوغونو تایید ائتمیشلر و روس ایله ارمنیلرین چیرکین سیاستلرینی آچیقلامیشلار. دوروم ائلهدیر کی ارمنیلر ترکمن چای مقاولهسینین ایل دؤنومونو جشن توتورلار (زهره وفایی، تبریز، ارک درگیسی، 1383، ص 6).
1920دن 1930 ایللری آراسی شوروینین گوجلنمهسی چاغیندا دا 200000 نفر ارمنی قرهباغا کؤچورولور. 1989ایلینده شوروینین جمهورولاریندان، آمریکادان اوروپادان و باشقا اؤلکهلردن ارمنیلر قرهباغا یوللانیلیرلار. 1828دن ارمنیلرین کؤچو باشلانیب و 1990ایللرینه قدر حدتله آرتیریلیر.
قاراباغ تاريخي بير باخيشدا
قاراباغ آذربايجانين قديمي و تاريخي ولايتلريندن دير كي كيچيك قافقازدان باشلاياراق كور و آراز چايلارينين آراسيندا كي اراضيني احاطه ائدير. قاراباغ آدي تاريخي قايناقلاردا 12 اينجي ميلادي عصردن ( هجري آلتينجي عصر ) باشلاياراق چكيلير. يئر ـ قازمالاردا اله چاتان اشيالار گؤستهرير كي آذربايجان و قافقازين اَن قديم انسان مسكنلريندن بيريسي قاراباغدا اولان آغيز ماغاراسيندا تاپيليبدير. شرقي زاقافقازيادا گئنيش ياييلميش خوجالي ـ گدهبيگ مدنيتينين زنگين آبيدهلري ده ايلك دؤنه قاراباغدا تاپيلميشدير.
قاراباغ مین ایللر بویو تاریخده یاشایان طایفالارین و انسانلارین مسکنی اولموش و یئر کورهسینین ایلکین انسان یوردلاریندان ساییلیر. قاراباغ آدی لاپ آزی 8یوز ایلدیر کی تاریخده ثبت اولموش و تاریخی قایناقلاردا آدی گلمیشدیر.
قاراباغ تاریخین ان اوزون ایللریندن انسان مسکنی اولاراق، تاریخده اوزه گلمیش، کیچیک توپلوملار یارانان زامانلاردان انسانین یاشاییش یوردو تانینمیشدیر. علمی آراشدیرمالار و یئر قازینتیلارینین تاپینتیلاری گؤستهریر کی تاریخدن اؤنجه میم ایللیک لرده، آزیخ ماغاراسی ایلکین انسانلارین یاشاییش یئری اولموش و بو ماغارا بوگون ده فضولی شهرینین یاخینلیقلاریندا پالئوتیک دؤرونه عاید ساییلاراق هله ده سندلری اؤزونده ساخلاییر. آزیخ ماغاراسیندا تاپیلان انسان "آزیخ انتروپ" آدلاناراق بوگون تاریخده ثبت اولموشدور. بوندان علاوه "قاراکؤپک تپهسی" و "قارا گؤبر" بؤلگهلرینده ده بو انسان اثرلریندن تاپیلمیشدیر. آزیخ مغاراسیندان تاپیلان اشیالار داش زمانی نین ایلکین نمونهلری ساییلیر.
تاریخه گلدیکده 3مین ایل میلاددان اؤنجه اور – آراز مدنیتی آدلانان بؤیوک و اسکی مدنیت بورادا یارانمیش و بورادان تاپیلان اشیالار – بزه ک – دوزهک آلتلری، سیلاحلار، یاراقلار، حیوان ساخلاما و یاراق دوزلتمه ایشلری نین قاباقجیل وارلیغینی گؤستهریر. سنجاقلار، سیلاحلار و باشقا اشیالار بورادا یاشایان هورری لر، گوتتی لر، لوللوبی لر و خزرلره عاید اولدوغو دا تاریخلرده یازیلمیشدیر. دیاکونوف بو طایفالارین و یاراتدیغی مدنیتلرین قاراباغدا اولدوغونو تثبیت ائدهرک دهیرلی معلوماتلار وئریر.
اورمیه گؤلوندن بوتون کور چایینین قیراغینا کیمی تاپیلان لوللوبی لرین مدنیتلریندن، اونلارین قیسسا دون گئیدیکلری و ماننالار- مادلار یاخینلیقلاریندان یازیرلار. بو تاپیلار اشیالارین هامیسی بوگونکو قاراباغ اهالیسینین گوده لری و سیمالارینی خاطرلادیر و اونلارا اویغون ساییلیر.
بورادان اله گلن مجسمهلر قوتتیلردن، هورریلردن و لوللوبیلردن قالما اشیالار تانینمیشدیر. ا.ث. آمی فرانسهنین انسان-تانیان عالمی، بوگون آذربایجاندا و شوشادا یاشایان انسانلارین تیپ لریله مجسمهلرین الده ائدئیلن خصوصیتلریله اویغون گلدیگینی سؤیلهییر.
یئنه ده تاریخده آلبان آدیلا تانینان بوگونکو قاراباغ اهالیسی آدیلا دانیلماز سندلر الده ائدیلمیشدیر. آراشدیریجیلارین تاپدیقلاری اساسیندا آلبانلیلار گودهلی، ساده و صداقتلی اولاراق ساری تئللی و گؤی گؤزلو اولموشلار. آلبان سینیرلاری دهییشیک اولاراق تاریخین وئردیگی سندلر اساسیندا بوگونکو شوشا، گنجه و قرهباغ آلبان تانینیردی. آلبانلارین سون حاکیمی اولان اوچونجو واشاق(510 دان 587 ایللری آراسیندا) گردمان آدلی سولاله حاکمیته چاتدی و سونرالار همین حاکمیت مهرانی آدلاندی. مهرانیلرین آدلیم حاکیمی جوانشیر تاریخده قالارقی سیمارلاردان اولموش و ساسانیلر، خزرلر و بیزانسلارلا ساواشلاری تاریخلرده ثبت اولونموشدور.
بیرینجی دفعه اولاراق ایتالیانین شهرتلی تورکولوگی ای.روی 1937جی ایلده تورک تاریخی کنفرانسیندا قوتتیلرین تورک منشالی اولدوقلارینی اورتایا قویدو. سونرا دیلچی عالملر گوتتیلر، لوللوبیلر، کاسسیلر و اورارتولارین التصاقی دیللی اولدوقلارینی اثبات ائتدیلر. بو دیللر بوگون اورال – آلتلئی دیللر ساییلیرلار.
اسلام گلدیکده مهرانیلر قاراباغدا حکومت ائدیرلر و جوانشیر بونلارین ایگید حاکیمی 206 هجریه قدهر بو سولالهنی ساخلادی.
25جی هجری ایلده عثمان ابن عفان قاراباغی فتح ائتدی و بو توپراقلار اسلام یوردلاریندان ساییلدی. اشعث ابن قیس ده آذربایجان والیسی عنوانی ایله حضرت علی(ع) طرفیندن آذربایجانا گلدی و قاراباغدا مسکونلاشدی. او زماندان بیر چوخلو عربلر ده قاراباغدا اوتراق ائتدیلر. بو زمان خزرلر، مهرانیلر و ساسانیلر ایله عربلر قاراباغ اوستونده ساواشلار آپاریردیلار.
قاراباغدا ایلکین سکه لر عربجه اولاراق 90 جی ایللرده وورولدو و 332جی ایلده روسلارین آخینینا معروض قالدی. بو زمانلار قاراباغین باشکندی گنجه شهری ایدی. ابن فقیه (ابوبکر احمد بن محمد همدانی) اؤز کتابیندا 290ایلینده آذربایجاندان دانیشاندا بردعدن توتوب زنجانا قدر بیلیر و حافظ لبرو 8جی یوزایلین مورخلریندن قاراباغدان آد چکهرک بو یوردلاری آذربایجاندا ساییر.
سلجوقلار زمانی قاراباغ آذربایجان ولایتیندن سایلاراق مغول دؤرونده ده قاراباغ سوقالجیشی اؤنهمینی ساخلاییر. ایلخانیلار دؤرونده غازانخانین باشکندی تبریز اولارکن قاراباغدا سلطنته اوتورور و 7 – 8جی یوزایللرده قاراباغ بیگلربیگی عنوانی ایله تاریخی دؤرلری آرخادا قویور. قره قویونلو و آغ قویونلو چاغلاریندا ، هابئله شروانشاهلار زمانیندا قاراباغ آباد و ادب یوردو اولاراق تانینیردی و بیر چوخلو عالیملر و شاعیرلر بورادان باش قالدیریر.
قاراباغ شاه اسماعیل خطائی حکومته چاتدیغی زمان داها ایرهلی بیر دوروم قازانیر و ادبیات گلیشیر. آنجاق صفویلر آردیجا افغانلار باسقینی دورومو پوزور و بوندان سونرا خانلار و باشقا کیچیک حکومتلر میدانا گلهرک خانات دؤرون آدییلا کیچیک حکومتلر داوام تاپیر. بونونلا بئله بو زمانلار ادبیات و کولتور داها آرتیق گلیشیر.
قديم دؤرده و ائركن اؤرتا عصرلرده قاراباغ قافقاز آلبانياسينا داخل ايدي. قاراباغدا آلبان طايفالاري ( اوتيلر، قارقارلار ) ياشايير ديلار. قاراباغ اوزون مدت ساساني اسارتينه قارشي مبارزه مركزلريندن بيري اولموشدور. 64 هجری ایلینده ولید ابن عبدالملک اموری خلیفه سی طرفیندن 30 مین قوشون ایله قره باغا هجوم گتیریر و ساواشلار باشلانیر. آنجاق قاراباغ اهالیسی اسلام قارشیندا یوخ، بلکه تجاوز و استثمارا قارشی اموی قاباغیندا مقاومت ائدیر. بونونلا بئله، قاراباغين داغليق حصهسينده خريستيان آز چوخ ياييلمیش اولورسادا، اسلام ديني بيرينجي هجري يوز ايلدن قاراباغين اهاليسی آراسيندا ياييلميشدي. بورادا فئودال ظلمونه و ياد ائلليلرين اسارتينه قارشي بير سيرا چيخيشلار اولموشدو. سونرالار، بابكين باشچيليق ائتديگي حركتلر قاراباغدا دا ياييلميشدي. قاراباغ دؤردونجو هجري يوز ايلده شداديلر، بئش ـ ينجي يوز ايلده ايسه سلجوقيلرين حاكميتينه كئچدي.
آلتينجي يوز ايلين ياريسندان قاراباغ ايلدهگزلر دولتينين تركيبيندهايدي. بو زامان قاراباغ اكينچيليك و صنعتي يؤنلرده انكشاف تاپيب و چوخلو صنعتگرلر بورادا ياشاييردي. علم و مدنيت اوجاقلاري تاپيلاركن فلسفه و ادب ديرچهلير و بير سيرا عالملر بورادا يئتيشير. تجارت يولّلاري آچيلاراق اوبيري اؤلكهلرله، مدنيتله بيرليكده تجارت رابطهلري ده باغلانير. يئددينجي يوز ايلده قاراباغ، مغوللارآياغي آلتيندا تاپدالانير، اونلارين قارشيندا دايانان عصيانلار باش قالديراراق قانلي جاسينا ياتيرديريلير. سونرا سگگيزينجي عصرده تيمورلار حاكميتيني قبول ائدير. تيمورون اؤلومو ايله بيرينجي ابراهيم شروانشاه (792 ـ 760) قاراباغي اؤلكهسينه آرتيرير، آمما قارا قويونلولار 787 جي ايلده قاراباغي اله آليرلار. سونرا آغ قويونلولار تركيبينه داخل اولورلار. بير آز كئچمهدن صفويلر دولتي ياراناركن اونلارين دولتيني قبول ائديب و بو زامان قاراباغ بيگلر بيگليگي قورولور. آذربايجان انسيكلپودياسينين يازديغينا گؤره قاراباغ آدي آلتينجي يوز ايلدن قايناقلاردا چكيلير و بير چوخ عالملرين آدي "قاراباغي" اولماسي بونا بير آيدين دليل دير. اسلامي قايناقلاردا بردع و بيلقان آدي چوخ چكيليرسه، قاراباغ آدي آز گؤرونور.
سر روبرت كرپورتر انگليسلي سياح 1821 اينجي ايلده لندن ده چاپ ائتديگي "ايران و گرجستانا سفر" كتابيندا يازير: قاراباغ بو جهتدن عربي و اسلامي تاريخ كتابلاريندا يازيلماييبدير كي قديم اسلام جغرافيا بيلنلر آرازين يوخاري حصهسينه چوخ التفات ائتمزميشلر. اونون نظريجه قاراباغ اسكي زامانلاردا قارا بازار يا كرا بازار (بؤيوك بازار) آدلانارميش و اورادا ائله بير بازار واريدي كي هفته ده بير دؤنه آچيلاردي. بو بازارين ان ـ بويو بير آغاچ و ياريم آغاچ اولاردي. حمدالله مستوفي 8 اينجي عصرين تاريخچيسي بو بازاردان دانيشاراق اونو بردع ياخينليقيندا بيلير. ابن حوقل 4 اونجو عصرين مورخلريندن بو بؤلگهنين حلواسيندان دانيشير. جيمز موريه انگليسلي سياح قاراباغين پايتختي اولان شوشا شهريني همان اسكي زامانلاردا "برلاس" شهري تانييير. صفوي دولتي ايش اوسته گلندن سونرا قاراباغ خانليغي اونون ايچريسينده ياراندي. زياد اوغوللاري بو خانليغي اداره ائديرديلر. ايلك بيگلر بيگيسي شاه وئردي سلطان اولموشدو. گنجه ده بو خانليق ايچريسنده اولوردو. صفوي ـ عثماني توققوشمالاريندا، عثمانلي الينه گئچدي. شاه عباس نئچه دؤنه اونو گئري آلماغا چاليشدي. گنجهني آلاندان سونرا (1606 م) دا محمدخاني اورايا حاكيم قويدو. سونرا الله وئردي خانين اوغلو داودخان اورادا خانليقا سئچيلدي و زياد اوغوللاري كنارا چكيلدي. آمما شاه عباس اؤلندن سونرا يئنه زياد اوغللاري حاكميتي اله آلديلار.
قاراباغ بيگلر بيگليگينده پول باسيليردي. ايندي او زامان قاراباغ آديله باسيلان سكهلر مختلف موزهلرده ساخلانيلير. قاراباغدا بو زامان صنعت ياييلميش و تجارت يوللاري مختلف اؤلكهلره آچيلميشدي. ايپك پارچالار، گؤزهل خالچالار قاراباغدان بوتون قونشو اؤلكهلره گئديردي. قاراباغ خانليغي 18 اينجي عصرده فئودال حكومتلرين ان گوجلو سويدو، 18 اينجي يوز ايلده قاراباغ خانليقي يارانير. نادرشاه افشار قاراباغ، گنجه، تفليس، شيروان و آيري اؤلكهلري الي آلتينا كئچيرهندن سونرا هر ائل ايچيندن بير بهادر و قوچاق اوْنلارا حاكيم سئچدي. قاراباغ اوچون جوانشير ائليندن ابراهيم خليلخان حاكم سئچيلدي و بئلهليكله جوانشيرلر قاراباغ خانليغيني قوردولار. ابراهيم خليل اؤلندن سونرا اوغلو پناهعلي خان قاراباغ حاكيمي اولدو و ائله رشادتلر گؤستردي كي نادرشاه اونا حؤرمت بسلهمگه مجبور قالدي. آمما پناهعلي خان نادرشاها قارشي مبارزهيه داياندي، يولداشلاريني دؤرهسينه ييغيب قاراباغدا مستقل بير حكومت ياراتماغا چاليشير. نادرشاه اونون توتولماسينا قوشونلار گؤندهرير آمما الي بوش قالير. بوتون چاليشمالاري فايداسيز قاليب، جوانشير قبيلهسيني سورگون ائتمگه اوز قويور. جوانشير ائليني خراساندا سرخس شهرينه كؤچوردور، پناهعلي خان قاراباغ خانليغينا رسميت وئرهرك بوتون شهرلرين، اؤلكهلرين قوچاقلاريني اؤز دؤورهسينه توپلاييب، بوتون خانلاري بيرلشديريب اؤزو باشدا اوتورور. ايروان، گنجه، شكي، شيروان خانلاري اونونلا دوشمن اولدوغونا گؤره، اولجه 1161 ده كبيرلي محلهسينده بايات قالاسيني تيكديرير. نئچه ايل اورادا ساكن اولاندان سونرا ترنايورت قالاسيني بنا ائدير كي ايندي شاه بولاغي آديله مشهور دور. بو قالاني 1165 اينجي ايلده تيكديريبدير. سونرا قاراباغين پايتختي ساييلان محتشم شوشا قالاسيني بنا ائديب اورادا اگلهشير. بو قالا سيلديريم قايالار، درين درهلر اورتاسيندا اولماغينا گؤره دوشمنلر اليندن ايراق قالير. پناهعلي خان 1170 اينجي ايلده شوشا شهريني پايتخت سئچير و بو شهر ده آباد بير يورت تيكير. بو شهر اوّلجه بانيسي آديلا پناه آباد تانينيردي. پناهعلي خان بو شهري آباد ائدهرك اورادا گوموش سكه وورماقا باشلايير كي بو زامانا دهك تبريزده "پنابات" آدلي سكهلر هله ده معروف دور. پناهعليخانين وزيري آذربايجانين بؤيوك شاعري ملا پناه واقف ايدي. بو ايكي آذربايجانين سئويملي شاه و وزيري قاراباغين اكينچيليك، صنعت، تجارت، مدنيت و علم انكشافيندا بؤيوك روللاري اولموشدور و ائله اونا گؤره ده كوتلهلر ايچينده اينديه دهك آدلاري حؤرمتله چكيلميشدير.
پناهعلي خاندان سونرا اوغلو ابراهيم خليلخان جوانشير اؤز يوردونو آقامحمد خان قاجارين قانلي يوروشلاريندان ساخلايير. آقامحمدخان باجارا بيلمير شوشايا ال تاپسين سونرالار گولستان مقاولهسيله 1191 ايلده قاراباغ روسيهيه ياپيشدي. بو زامان قاراباغين انكشافي گئنيشلنميشدير. ايپك توخومالاري چوخ انكشاف ائتميشدي و ائله كرخانالار تيكيلميشدير كي يوز ـ يوز اللي ايشچي اونلاردا ايشليردي. تاريخي آبيدهلردن قاراباغدا آغ اوغلان و قانزاسار معبدلري، آخسادان بابا، بابي و بردع تربهلري، قاراباغ خانلار سارايي و ميرعلي تربهسيني آد آپارماق اولار. آمما قاراباغدا انساني جوشدوران مدنيت و علم اوجاقلارينين چوخلوغو، عاليم و شاعيرلرين وارليغي دير. قاراباغدا ملاپناه واقف، ملاولي ودادي، نواب، بانو خورشيد ناتوان، مهدي قلي خان وفا، مشتري، طوطي، سالك، جاني، نوا، واله، ذاكر و آيريلاريكيمي يوزلر شاعير؛ آخوندوف، حق وئرديف، وزيرف، فريدون كؤچرلي حاجي بيگف، چمن زمينلي، مليك پاشايف كيمي بؤيوك بيلگينلر و مفكورهلي عاليملر؛ بولبول، عاشيق پري، يوزلرجه هنرمندلرين مسكن سالماغي انساني چاشديرير. آذربايجان موسيقيسينده ضربي مقاملارين بيريسي ساييلان قاراباغ شكستهسي يوزلر بؤيوك و دُنيا سويهسينده موسيقي اثرلرين يارانماسيندا رول اويناميشدير.
آنجاقارمنیلرین آذربایجاندا یئرلشمهلری تاریخ سندلری اساسیندا 1880جی ایلدن باشلاییر. بو ایلده ایلک دفعه اولاراق ارمنی لر قاراباغدا اؤزلرینی گؤسته ریرلر. بونون داوامیندا اییرمنجی یئزایلده ارمنیلر فیرتیناسی یاراتمالار باشلاییر و بوتون حرکتلرده روسلارین ارمنیلردن حمایهسی گؤرونمکدهدیر. بوگونه کیمی ده همین فسیرتینالار داوام ائتمهدهدیر. 1902 و 1905 جی ایللرده مسلمان قیرغینینی یولا سالان ارمنیلر، 1992جی ایلده ده روسلارلا ال – بیر اولاراق آذربایجانلیلاری قانا بله دیلر و آذربایجان توپراقلارینی اله کئچیریب تجاوزلارینی آرتیردیلار.
قرهباغین فرهنگی دورومو
قرهباغین فرهنگی دوروموندا تکجه آذربایجانلیلار یاشاییرلار و ارمنی توخوموندا بیر شاعر، بیر رسام و بیر صنعتکار یوخدور. بورایا کیمی یوزلرجه شاعر، مینلرجه بسته کار، خطاط، رسام تورکلردن بورادا بسلهنیب و گلیشیبدیر. بیز بورادا شاعرلری تانیتدیریب و اثرلریندن نمونهلر گتیرهجهیک. اولورسا تکجه اون نفر ارمنی گؤسترسینلر.
قرهباغ واقف یوردودور، آشیق پری شهریدیر، صادق جان وطنیدیر، ناتوان خورشید بانونون آنایوردودور، اوزئییر حاجی بیگلینین وطنی، عبدالباقی بلبل جان وطنی، فیکرت امیراوفون وطنی، اسفندیار آسلان اوغلونون شهری، قرهباغ شکستهسینین یوردودور. دنیادا تانینان موسیقی وطنیدیر و آذربایجان موسیقیسینین مرکزی تانینیر. ملکالشعرا حبیبینین 600 ایل اؤنجهکی دوغما یوردودور، یوسف قرهباغی 500 ایل بوندان اؤنجه تورکجه شاعری قرهباغلیدیر. آذربایجانین ملی تئاتری ایلک اؤنجه بورادا یارانیب، حقوئردیف، احمدبیگ آقایف، هاشمبیگ وزیرف، فرهاد آقازاده، یوسف وزیرچمنلی، فریدونبیگ کؤچرلی قرهباغین آدلیم دانشمندلریدیرلر. 200 ایل بوندان قاباق قرهباغدا مجلس انس، مجلس فراموشان و باشقا شاعرلر ییغینجاقلاری قورولوب. پطروشفسکی قرهباغدا مسلمانلارین ایناملاریندان یازیر و ارمنیلرین فرهنگی مرکزی اولمادیغینی آچیقلاییر و قرهباغدان بیر فرهنگی مرکز کیمی آد چکیر.[2]
تاسوفله ایرانین ساتقین یازارلاری آدلارین تحریف ائتمهسینده چالیشاراق، حتا آذربایجاندان باش قالدیرسالار دا خیانتلری اونودولمایاندیر. تاسوفله عزیز دولت آبادی کیمیلر ده بئله اولموشلار. او قرهباغی بئله یازیر: "نام رسمی آن ناگورنو کاراباخ کرسی آن ستپاناکرت و شهر مهم دیگرش شوشی است". (عزیز دولت آبادی، سرایندگان شعر پارسی در قفقاز، تهران، موقوفات محمد افشار، 1370).
بیز بورادا سیاسی گئدیشله یوخ، بلکه ادبی – هنری ساحهلری قاراباغدا گؤستهرهرک، تورک وارلیغینی ادبیات و موسیقی نین گلیشمه سینده و بو کولتورون زنگینلیگینی گؤسترمکله آذربایجان وارلیغیندان مودافیعه ائده جه ییک. گؤره ک ارمنیلرین نهلری وار؟ اينديليكده بو بير باخيشا سون قويوب قاراباغين مدنيت آسمانيندا پارلايان اولدوزلاري تانيماغا باشلاييريق. آنجاق بونو آرتیرماق لازیمدیر کی تکجه بیز یوخ، بلکه دُنیا عالملری و آراشدیریجیلاری دا بو ساحهده گؤزل چیخیشلاری و نظرلری اولموشدور. قاراباغ ادب یوردو، موسیقی اوجاغی، اینجه صنعت مسکنی و شاعرلر مسکنی اولماقلا معروفدور. قاراباغدا یوزایللر بویو ادبیات و موسیقی دیرچهلیب، باش قالدیریب، گلیشیب و دونیانین ان گؤزل نمونهلرینی بشریته پای وئریبدیر. موسیقی قاراباغین سیجیللیسیدیر. یوزلرله بستهکار، مغنی و شاعر بورادا یاشاییب و دُنیانی اؤز هنر و اردیله بزهییبدیر. وینوگرادوف شوروی موسیقیچیسی دئییر: "شوشانین موسیقیبیلنلری آذربایجان موسیقی تاریخینی یاراتمیشلار و بو موسیقینی تکجه اؤز اؤلکهلرینده یوخ، بلکه بوتون مشرقزمین اؤلکهلرینده ده یایمیش و اونو آرخالامیشلار"[3].
پ. و. استریسکوف روس موسیقیچیسی ده یازیر: "مغنی لیک هئچ بیر یئرده قاراباغ کیمی یاییلمامیشدیر. بورادا هر ائوده، هر باغدا، هر محلده و هر یاندا ماهنیلار اوخونوب، روحو آرامیشه آپاریر و معنوی جهتدن انسانی ارضا ائدیرلر."[4]
فریدون شو.شنسکی موسیقینین قاراباغدا گلیشمهسینی آراشدیراندا، اونون نهدنلریندن بیرینی قاراباغدا باش توتان ادبی – موسیقی مجلسلرینی بیلمیشدیر. اونون نظریجه، 19جو یوزایلده قاراباغدا اونلارجا موسیقی درنهیی، گروهو و مجلیسی قورولور؛ او جملهدن کور خلیفه، ملاابراهیم، نواب، مجلس انس و باشقا – باشقا ادبیات و موسیقی ساحهسینده قورولماسینی، اؤزه للیکله شوشا شهرینده درین فعالیتلرینی قیده آلیر. بو زمانلار موسیقی قاراباغدا ائله عمومیلشمیش و خلق حیاتینا داخل اولموشدور کی بئله بیر آتالار سؤزو یارانمیشدیر: "شوشا اوشاقلاری آغلایاندا سهگاه دزگاهیندا آغلاییرلار، گولنده شهنازدا گولورلر"[5]. 19جو یوزایلده شوشا شهری نین 30 مین جمعیتی اولاراق، 100دن آرتیق شاعیر، 25دن آرتیق موسیقیچی، 40 مغنی، 20 خطاط، 20 نقاش، 20 معمار، 5 منجم، 20 طبیب و اونلارجا باشقا عالیملری قوجاعیندا بسلهییردی[6]. بئلهلیکله شوشا – قاراباغ، شرق اؤلکهلری آراسیندا یگانه بیر علم اوجاغی ساییلیردی. چکیجی نکتهلردن بیری ده بودور کی قادین شاعرلری ده قرهباغ آبادانلیغی و ادبی گلیشمهلرده بؤیوک بیر رول اویناییبلار، بو قادینلاردان بانو ناتوان، کمینه خانیم، عاشیق پری و باشقالارینی آد آپارماق اولار.
ایندی قرهباغ شاعرلرینی تانیماغا چالیشیریق:
[1] بهرام امیراحمدی، قرهباغ از دیرباز تا کنون، فصلنامه مطالعات آسیای میانه و قفقاز، سال دوم، شماره 4، بهار 1373، ص 289 – 290.
[2] بهرام امیراحمدیان، بررسی کشورشناسی جمهوری آذربایجان، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1382، ص 325.
آذربایجان ادبیاتی، تاریخی و اینجه صنعتی