قاجار دؤوره ­سی ایرانین اؤنملی چاغلاریندان ساییلیر، چونکی تاریخین و یئر کوره­ سینده اولان دولتلر و ملتلرین آراسیندا بؤیوک ده ­ییشلیکلر اوز وئریر. تاسوفله ایران تاریخچی­لری تکجه قاجارلارین ضعف و آخساقلیقلاریندان یازیب و دانیشمیشلار. بو دوره­ ده او قدر مهم اولایلار اوز وئرمیشدیر کی هله آچیقلانماییب بیر حالداکی  قاجارلارین مملکتی ساتمالارینی بؤیوتموشلر. آما کریم­خان زندی ترسینه او قدر بؤیوتموشلر سانکی ایرانی آباد ائدیب گئنیشلندیرن اودور. قاجارلاردان قالان اثرلر، آبیده ­لر و هنری ایشلره اؤنم وئرمه ­میشلر؛ آما ناصرالدین شاهین اوروپایا سفرلرینی پیسله ­ییب و ایرانی بورجلو سالدیغیندان یازیرلار، هرات و آذربایجانی الدن وئرمه­ یی بؤیودورلر. انصافلا بو تاریخه باخاندا اونلارین نقشینی بیلمک مومکوندور. . .  البته بیز، قاجارلاردان طرفدارلیق و اونلاری مودافیعه ائتمه­ ییریک، آنجاق توز آلتیندا، تحریفلر آلتیندا باسدیریلان حقیقت­لری آچیقلاماغا چالیشاجاغیق و بو آز مدتده منجه بیر دوز تصویر وئره بیلسم یئتر. تاریخ بیر علم­دیر و هر سؤز اوچون سند الده ائتمه ­لی­دیر.

قاجارلار، موغوللار زامانی گوجلو طایفالاردان ساییلیردیلار. موغوللارین آراسیندا قاجار بیر گوجلو، ساواشکن و شجاع بیر طایفا ساییلیردی. هولاکوخان چین­دن توتوب مصره قدر آلدیغی توپراقلاری طایفالار آراسیندا بؤلوب و هر بیر بؤلگه ­نین حراست و ساخلاماسینی بیر طایفایا تاپیشیریر. بو آرادا، جیحون چاییندان توتوب موغاندا قیزیل آغاجا قدر توپراقلاری "سیرتاق نویان" آدلی قاجار طایفاسی­نین آغ ساققالینی مشاور وزیر (آتابیگ) سئچیب اونا تاپشیریر. بو وزیر موغوللارین نئچه سلطانینا وزیرلیک ائدیر او جمله­دن آباقاخان 17 ایل، تکودارخان 2 ایل، اورغون خان 7 ایل، کیجاتوخان 3 ایل، بایدوخان 3 آی، یعنی 663دن 694 ایلینه قدر موغوللارین آتابیگی اولور. 694 ایلینده سیرتاق نویان اؤلور و اوغلو قاجار نویان اونون یئرینده اوتورور، ولی داها وزیر دئییلدیر بلکه طایفا باشچیسی کیمی یاشاییر. امیرتیمور ایش اوسته گله ­رک، قاجارلاری شام دا یئرلشدیریر و شام حکومتینی اونلارا تاپشیریر. آغ قویونلولار – اوزون حسن اونلاری آنادولویا آپاریر و حکومتی اونلارا تاپشیریر، همین زامانلاردا آذربایجاندا یاییلیرلار. سونرا صفویه زامانیندا شاه عباس قاجارلاری استرآبادا آپاریر. او، کوردلردن ده بیر سیراسینی او ماحاللاردا اسکان وئریر. قاجارلار استرآباددا ایکی بؤلومه بؤلونه­رک آشاغی باش و یوخاری باش طایفالاری ایچینده یاشاییر و حکومت سورورلر. اونلارین بؤیوک سرکرده­سی محمدحسن­خان­دیر. محمدحسن­خان او قدر ایگید و دؤیوشکن-ایدی کی نادرشاهین دقتینی اؤزونه چکمیش و هندوستانی آلاراق 18 مثقال لیق بیر الماسی اونا هدیه وئره­نده دئییر: بو 18 مثقال الماس ایسه، منیم ایراندا 18 باتمانلیق بیر یاقوتوم وار. نادرشاه بو سؤزدن منظورو بو یاقوتدان محمدحسن خان نظرده توتوردو. (ناسخ التواریخ، ص 20)[1]

محمدحسن­ خانین آتاسی فتحعلی ­خان دا نادرشاهین خدمتینده اولموش و بؤیوک بیر حاکیم-ایدی، مازندران اونون فرمانینی ائشیدیردی. محمدحسن خان نادرشاه­دان سونرا کریم خان زند ایله نئچه دؤنه ساواشیر و اونو یئنیلدیر. کریم خانی دفعه ­لرله قاچیریر. محمدحسن خان اصفاهانا گئدیب و کریم خانی اورادان قاچیردیر. او، شوشتره قدر تسخیر ائدیر. اونون اوغلو آقامحمدخان­دیر. آنجاق کریم خان دسیسه ­لرله محمدحسن خانی اؤلدورور. اونون 9 اوغلو و 2 قیزی واریدی. تاسوفله بیر – بیریله داعوایا چیخیب و اؤز آرالاریندا ساواشلار گئدیر. اونون بؤیوک اوغلو کریم خان الینده اسیر اولور و 15 ایل اسیر قالیر. آما تاریخلرده یازیرلار کی آقامحمدخان بیر باغدا گزیب دولانماقدا آزاد-ایدی و گاهدان شکارا دا آپاریلیردی. نهایت 1193 ایلینده کریم­خان اؤلور و همان گون آقامحمدخان شکارگاهدان قاچیر و اؤزونو تهرانا چاتدیریر، چوخلو قاجارلاری اطرافینا توپلاییر. بوندان سونرا زندیه خانلارینی و شهرلرینی بیر - بیر اله گتیریر. علیمرادخان زند ایله ساواشیر. ابدال خان کورد ایله استرآباددا ساواشیر. اؤز قارداشلاریلا دا توققوشمالاری اولور. تهرانی 1201جی ایلده فتح ائدیر و تهرانی باشکند سئچیر. همان ایل شیرازا گئدیب جعفرخان زندی قاچیریر و اونون اوغلو لطفعلی خان زند، 1208جی ایلده ساواشدان قاچیر. آذربایجانا دؤنور، شوشا شهرینی آلیر. آنجاق بورادا 1211 ایلینده اؤلدورولور..

شوشادا ابراهیم خلیل­خان حاکیم-ایدی و واقف اونون وزیری-ایدی. ابراهیم خلیل قاراباغدا حؤکم سوروب و اؤلکه­نین آبادلیغی و گلیشمه­ سینده بؤیوک آددیملار گؤتورور. او هم ایران و هم روس قوشونو قارشیندا دایانیر و بو ایکی دولتین اختلافلاریندان استفاده ائده­ رک اؤز وطنینی قورویور. ایشپاخدر روس تزاری نین سرکرده ­سی ­نین اؤلومونو ابراهیم خان یازیر و فتحعلی شاهی دا اونون دسیسه ­لریندن قورتاریر.

   فنحعلی­شاه آتاسی­نین یئرینده اوتوروب و 43 ایل شاهلیق ائدیر و 1258ده اؤلور. فتحعلی شاه 4 وزیر سئچیر و مملکت ایشلرینی بو 4 وزیره تاپشیریر. بونلار وزرای اربعه آدلاناراق بونلاردان عبارتدیرلر: میرزا شفیع اصفهانی، مستوفی الممالک، حاجی محمدحسین خان اصفهانی و . . .  بو زمانلاردان انگلیس، روس، فرانسا و باشقا اوروپا اؤلک ه­لرین سفارتلری ایراندا آچیلیر و دخالتلری گونو - گوندن آرتیر. روس ایله ساواشلار دا باشلانیر و انگلیس حیله­لرینی ایشه سالیر. تبریز ولیعهدین اوتوراق یئری اولاراق آیدین­فیکیرلی انسانلار باش قالدیریر. ایران – روس ساواشلاری بو زامانلاردان باشلاییر، تبریز اؤز وارلیغیندان مودافیعه ائدیر، آنجاق تهراندا اوتوران مرکزی حکومت آذربایجانا جان یاندیرماییر و تبریز اؤز آیاغی اوستونده دایانیر. دوغروسو بودور کی ایران – روس ساواشلارینی "آذربایجان – روس" ساواشی آدلاندیرماق داها دوزگوندور؛ چونکی بو زامان روس قارشیندا تکجه آذربایجان دایانیر و ایرانین باشقا ایالت­لری بو ساواشلارا لاقید قالاراق، آذربایجانی تک بوراخیرلار. تورکمانچای و گلستان مقاوله ­لرینده آذربایجانا هئچ بیر تهمت وورماق اولماز، عباس میرزا تامام وجودیله و آذربایجان تام غیرتیله روس قارشیندا دایاندیلار؛ آذربایجان تک بوراخیلیب و تیکه ­لندی و آذربایجان بیر جان اولا راق ایکییه بؤلوندو. بو اؤنملی حادثه­ ده آذربایجان زیان گؤردو.

   فتحعلی شاهین اوغلو محمدشاه 6 ایل شاهلیق ائده­رک آردیجا ناصرالدین شاه گلیر و 50 ایل شاهلیق ائدیر. سونرا مشروطیت حرکت­لری باشلاییر کی اونون باره­سینده گلن هفته دانیشاجاغام. ناصرالدین شاهدان سونرا مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و احمدشاه شاهلیق تختینده اوتورورلار. مظفرالدین شاه مشروطه قانونونو امضالاییر. بونلارین هامیسیندان اؤنملی عباس میرزانین تدبیرلری آراشدیریلمالی دیر.  عباس میرزا دارالفونونون دوزلتمه ­سینده / قوشون یاراتماسیندا / سفارتلر دوزلتمه­ده / اوروپایا اؤیرنجی یوللامادا / اوروپا مشاورلری­نین گتیریلمه­ سینده بؤیوک فیکیرلر اورتایا قویموش و گله­جک اوچون، ایرانین گلیشمه­ سی اوچون تدبیرلر یاراتمیشدیر.

عباس میرزا فتحعلیشاهین ولیعهدی اولاراق نظامی، سیاسی، تکنولوژی و علمی ایشلرده بؤیوک آددیملار گؤتوروردو. او حتا چالیشیردی عثمانلی­لارلا آذربایجانی بیر – بیرینه یاخینلاشدیرسین. عباس میرزا مدرنیسم حرکتی­نین قاباقجیل بیر متفکری کیمی چیخیش ائتمیش؛ اوروپادا اولان تکنولوژی­لری بیرینجی دفعه ایرانا گتیریر؛ بوگون دارالفنونو امیرکبیر آدینا یازیرلار، آما تاریخی سندلر گؤسته­ریر کی بو فیکر و ایشلر عباس میرزانین فیکری و عملی اساسیندا اولموشدور. بیرینجی دفعه نظامی بیلیم ­لر الده ائتمک اوچون، جغرافیا نقشه­ لری چکمک اوچون بیر سیرا اؤیرنجی ­لری اوروپایا گؤنده­ریر. قوشونو مدرن شکیلده یارادیر. چاپخانانی تبریزه گتیرتدیریر. مطبوعه لر یارادیر. ایلک ترجمه کتابلاری یاپیلیر. ناصرالدین شاه­دیر کی اونون ایشلری­نین دالینی توتور و اؤزو ایلک ترجمه ­لری ده ائدیر. ناصرالدین دوشونجه ­لی، دونیا گؤرموش و ترقی یوللارینی تانییان بیر شاه-ایدی. اداری سیستمینی تبریزده یارادان عباس ­میرزا اولور و ناصرالدین شاه ایشین آردینی توتور. اؤلکه­ نین مدرنلشمه ­سینده عباس میرزا و ناصرالدین شاهین نقشینی اونوتماغا چالیشانلار چوخدورسا، الده اولان بیتیک­لر – سندلر اوزه چیخیر و بوگون الده­ دیر. پهلوی رژیمی تامام حقیقت­لری و واقعیت­لری باسدیرماغا چالیشمیش و اونلارین تؤره­ مه­ لری و قالارقی­لاری هله ده چالیشیرلار قاجارلاری گئری قالمیش و ایلات تانیتدیرماقلا، اؤزلرینی اوجالتسینلار.  

ناصرالدین شاهین اوروپا سفرلری و اختراعلارین گتیریلمه­سی بؤیوک حادثه­ لردیر، آما بوگون چالیشیلیر ناصرالدین شاهی ایرانی بورجلو ائتدیگینی دئسینلر و تاریخی قارالاسینلار. بئله گئدیرسه ناصرالدین شاهین دارالفنون دوزلتمه ­سی، عباس میرزانین تدبیرلری بوگون – صاباح دانیلاجاقدیر.

   قاجارلاردان قالان آبیده ­لر گؤسته­ ریر کی 140 ایل عرضینده – 1160 دان 1300 ایلینه قدر ایران بؤیوک اولایلاری باشدان کئچیرمیش، عئینی حالدا چوخلو ساحه ­لرده گلیشم ه­دن دایانمامیشدیر. فتحعلیشاه و محمدشاه دؤورونده اوروپا ایله ایلگی­لر قورولور و چوخلو مستشارلار، عئینی حالدا مستشرقلر ایرانا گلیب – گئدیر. قاجارلار زامانی هنرلر گلیشیر، چوخلو بینالار یاپیلیر کی بوگون ده اونلارین اثرلرینی ایرانین باشا – باشیندا: تهراندا، تبریزده، اصفهان و یزد و باشقا شهرلرده گؤروروک. تکنولوژی ایرانا گلیر، ایلک برق، بیرینجی چاپ دزگاهی، عکاسلیق و سینما دزگاهلاری ایرانا گلیر. هر بیر اختراع اوروپادا اوز وئریرسه بیر – ایکی ایل کئچمه­ دن ایراندا اؤزونو گؤسته­ریر. یئنی تکنولوژی و فنی ایشلر ایراندا یارانیر، لیتوگرافی، عکاسی، سینما ایشلری ایراندا یئرین تاپیر.

   نقاشلیق­دا کمال الملک کیمی بؤیوک رساما حؤرمت قویولور و اوروپایا گؤنده­ریلیر، یوزلرجه اؤیرنجی­لر اوروپا اؤلکه ­لرینه گؤنده ­ریلیر. تهراندا تئاتر سالونو و یئرلی تئاتر اوچون زمینه یارانیر. روزنامه­لر یاییلیر. نقاشی­دا سبک­لر اورتایا گلیر، حتا اوروپا سبک­لری اؤیره ­نیلیر. بونلارین هر بیر گلیشمه­لرین حاققیندا دانیشماق و یازماق اولار، آنجاق بوگون بونلارین هامیسی پهلوی رژیمینه باغلاماقدا چالیشیلیر. البته سنتی هنرلر او جمل ه­دن قهو ه­خانا نقاشی­سی، تذهیب ایشلری، چوخ سرعتله ایره­لی گئدیر. قالی توخوما، پارچا توخوما و اونلارین نقش و نگارلاری باره­ سینده اولان گلیشمه ­لر باشقا بیر دانیشیق قونوسو اولا بیلر. معماری بینالار: شیرازدا، تهراندا، تبریزده بؤیوک بینالار بوگون هله ده قالیر و هر بیرینده اونلارجا هنر: آیناایشلری، نقاشلیق، فرش ایشلری، . باشقا - باشقا هنرلردن یارالانمیشدی. آما تامام ایران و غرب مورخ­لری چالیشیرلار قاجارلاری گئری قالمیش بیر ایلات کیمی گؤسترسینلر و تامام گئری قالمالاری، خرافه­لرین چوخالماسینی قاجارلارین باشینا سالسینلار. اقتصادی – سیاسی گئری قالمالاردا قاجارلاری تقصیرکار بیلسینلر. اونون قارشیندا پهلوی­ لرین ایرانی امپریالیسمه ساتمالارینی گیزلتسینلر.

محمدشاه اؤلندن سونرا و حاجی میرزا آغاسی وزیر اعظم اولموش خرافه­ لر ایراندا یاییلیر و فارس تئوریسی گوجله ­نیر. شاه و وزیر ایکی درویش اولور. امامی شیعه ­لیگی ایراندا رواج تاپیر. خرافه­لر چوخالیر. محمدشاه سارایینا مجتهدلر سوخولور و شاه عباس کیمی دین موضوعلاری علم یئرینه قویولور. بو آرادا انگلیس استعماری­نین رولونو دانماق اولماز. بو ایشلرین سونو بابیت و بهائیت یارانیر کی ناصرالدین شاه زامانینا اوزانیر. بو حرکت­لر اورتا یوزایللرین سونونجو گئری قالمیش و استعمار دسیسه­سیندن یارانان باشقا بیر حرکتلر و دوشونجه­لر اولا بیلمزدی.

   هر حالدا، قاجار دؤورونه عایید سؤز چوخدور. آنجاق بورادا همین دؤورده اولان ادبیاتا دا باخماق گره­ک. بو زامان آذربایجان ایکی بؤلومه بؤلونموش و ادبیات بونا لاقید قالا بیلمزدی. آرازین شمالیندا خانلار حکومتی دئیه­رک باکی، شکی، گنجه، قاراباغ و هر بیر شهرده بیر خان حکومت سورور. بونلار روس تزارینا باغلی اولاراق، اؤز میللی وارلیقلارینا دا باغلی-ایدیلر. بونا گؤره بو خانلیقلار ادبیات و موسیقی­نین گلیشمه­سینده روللاری دانیلمازدیر. حتا تبریز و گونئی آذربایجان خانلیقلاری دا بوندان ائتکی سیز قالمامیشلار. بو خانلیقلارین ساریلاریندا ادبی اوتوروملار قورولور و شاعیرلر مختلف درنک­لر یاراداراق یاریشمالار ایره ­لی آپاریرلار و خانلار بیر ادبی رقابتده گؤرونورلر. بونا گؤره آذربایجاندا یوزلرجه شاعیر باش قالدیریر و گاهدان مشترک یاریشمالارا قووشورلار. تبریز، باکی، گنجه، شوشا و باشقا شهرلرین درنک­لری بیری – بیریله رقابت ائدیر و نهایتده تورک دیلی گلیشیر. بو گلیشمه لر مشروطه انقلابینا قدر اوزانیر و بو آخیمدا آیدین فیکیرلی یازارلار، صنعتچی­لر ده میدانا گلیر. باتی دوشونجه­لری او جمله­دن پارلمان، آنا یاسا، تئاتر، اوپرا، و باشقا تئرمینلر ده آذربایجاندا دیللره دوشور. مشروطه انقلابی بیردن - بیره یارانمامیش، بلکه بو فیکیرلرین، ادبی آخیملارین و اوروپا ایله یاخینلیقلار سونوجوندا یارانا بیلردی. بو قونویا گلن هفته توخونمالی­ییق. آنجاق قونو او قدر چوخدور کی هر بیرینه اؤزل بیر واخت آییرماق لازیم­دیر.

                                                                                   هله لیک، ساغ قالین

 

 

 

 

 

 

 

 

[1] محمدتقی لسان الملک سپهر، ناسخ التواریخ، تصحیح: جمشید کیانفر، تهران ، نشر اساطیر، 1377.